प्रत्यक्षपरिच्छेदः

इह खलु प्रेक्षापूर्वकारिणोऽर्थिजनास्सर्वपुरुषार्थसिद्धि
निमित्तं प्रमाणमनुसरन्तीति प्रमाणमादौ व्युत्पाद्यते ।

प्रमाणं सम्यग्ज्ञानमपूर्वगोचरम् । प्रमीयतेऽर्थोऽनेनेति
प्रमाणम् । तदेव सम्यग्ज्ञानम्, सन्देहविपर्यासदोषरहितत्वात् ।
अविसंवादकं ज्ञानं लोके सम्यग्ज्ञानमभिधीयते । न च
संशयविपर्यासज्ञानयोरविसंवादकत्वमस्ति । यथा स्थाणुर्वा
पुरुषो वेतिज्ञानस्य, मरीचिकासु वा जलज्ञानस्य । अपूर्वो गोचरो
अस्येत्यपूर्वगोचरम् । गोचरो विषयो घटादिः । तस्मादुत्पन्नं
तदर्थप्रापणयोग्यं ज्ञानं प्रमाणम् ॥

ननु ज्ञानं कर्तृ पुरुषं प्रयोज्यमर्थं कर्मभूतं यदि कदा
चिन्न प्रापयति तत्कथमप्रापकत्वात् प्रमाणं स्यात् ? उच्यते ।
न हि ज्ञानेन पुरुषो गले पादुकान्यायेन बलादर्थे प्रवर्तयि
तव्यः । अपि त्वेवंभूतमिदं वस्तुस्वरूपं नान्यथेत्यनेनाकारेण
निश्चयो जनयितव्यः । स चेत्तेन कृतः, एतावतैवास्य प्रामाण्य
2 मविरुद्धम् । पुरुषस्तु तत्र प्रयोजनवशात् प्रवर्ततामृते प्रयोजनं
न प्रवर्तताम्, अर्थो वा योगिपिशाचादिभिरपह्रियताम् । ज्ञानस्य
किमायातम् ? ॥

नन्वविसंवादकत्वेन ज्ञानस्य प्रामाण्यम् । अविसंवाद
कत्वं च दृष्टार्थप्रापणात् । न च यद्दृष्टं तत्प्राप्यते, क्षणिकत्वात्2 ।
किंच रूपं दृष्टं, प्राप्यते च स्प्रष्टव्यम् । ततोऽन्यद्दृष्टमन्यत्
प्राप्यत इत्यप्रतीतप्रापणात् कथं प्रामाण्यमस्य संगच्छताम् । न ।
यदि नाम वस्तुतोऽन्यदेव प्राप्यते तथापि दृष्टमेव मया प्राप्त
मित्येकत्वाध्यवसायात् प्रतीतप्रापणमभिधीयते । यत्तु मरी
चिकादिजलज्ञानं तदप्रापणयोग्यत्वादप्रमाणमेव ॥

नन्विदं प्रापणयोग्यमिदं नेत्यर्थक्रियाप्राप्तिमन्तरेण
निश्चेतुमशक्यम् । ज्ञानोत्पत्तिमात्रेण तु न भ्रान्ताभ्रान्तयोर्भेदोऽ
वधार्यते । ततश्च कथं तत्सम्यग्ज्ञानमिति चेत् । नैष दोषः ।
यद्यपि ज्ञानमात्रोदयाद्वैशिष्ट्यमनयोरवधारयितुं न शक्यते ।
तथापि ज्ञानविशेषोदयाद्यथैकस्य वैशिष्ट्यं तथोच्यते ।
तथा हि-यदि नाम मन्दबुद्धिरुत्पत्तिवशादविसंवादकत्वं ज्ञा
नस्य नावधारयितुं समर्थः, तथापि दाहपाकावगाहनस्नानपा
नोन्मज्जनाद्यर्थक्रियां दूरतोऽनुभवतो नरस्य दर्शनेनोच्चलद्धू
मादिदर्शनेन चावधारयति । अमन्दबुद्धिस्तु पदुतरप्रत्यक्षेणैवा
वधारयति, न त्वर्थक्रियाप्राप्त्या । यद्यविसंवादलक्षणं प्रामाण्यं
3 तदा 3श्रोत्रज्ञानस्याधिगतार्थाप्रापकत्वात् कथं प्रामाण्यमिति
चेन्न । 4अर्थस्वरूपप्रतीतिर्हि प्रामाण्यम् । तच्च बाह्यार्थक्रिया
5प्राप्तिमन्तेरणापि सम्भवति । यदुक्तम्, 6प्रमाणमविसंवादि
ज्ञानमर्थक्रियास्थितिः ॥ अविसंवादनम् इति । शब्दस्य श्रुति
मात्रेणैव चरितार्थत्वात् श्रुतिरेव तत्रार्थक्रियास्थितिः । यथा
रविचन्द्राम्बुदचित्रादीनां दर्शनमेवार्थक्रियास्थितिः । तदुक्तम्
7ज्ञेयस्वरूपसंवित्तिरिष्टा तत्र क्रियास्थितिः इति । 8प्रथमं तु
प्रेक्षावानर्थक्रियार्थितया जलानलादावर्थक्रियासन्देहादेव प्रव
र्तते । यदि नाम तस्यैव नास्ति सन्देहो मे वर्तत इति
तथापि साधकबाधकप्रमाणाभावाद्युक्तः सन्देहो भवन्
केन वार्यते इति । तस्मात् स्थितमेतत्--आसादितनिरन्तरार्थ
क्रियाव्यवहारात्पटुतरप्रत्यक्षोदयादेवार्थे प्रवर्तते मन्दबुद्धिस्तु
ताद्रूप्यानुमानादिति । अत एव तु प्रत्यक्षस्य स्वतः प्रामाण्यम् ।
कस्यचित्तु परतः । योगिज्ञानस्य स्वसंवेदनस्य च स्वत एव
प्रामाण्यम् । अनुमानस्य तु निश्चयात्मकत्वात् स्वत एव प्रामा
ण्यम् । तेनायमर्थः--प्रथमत एव यद्विज्ञानं विषये प्रवृत्तं तदेव
प्रमाणम् । न तु तत्रैव पश्चाद्भावि ज्ञानान्तरमपि । गृहीतग्राहि
4 त्वेन तस्याप्रामाण्यात् । यथा घटं निर्विकल्पकेन ज्ञानेन दृष्ट्वा
पश्चात्तस्मिन्नेव विषये घटोऽयमिति सविकल्पकं ज्ञानं
स्मरणरूपम् । यथा वा पर्वतादौ धूमं दृष्ट्वा वह्निर
त्रेत्यनुमानज्ञानानन्तरं पुनरपि तत्रैव वह्निरत्रेत्यनुमानज्ञानम् ।
सम्यग्ज्ञानं प्रमाणमित्युक्ते सामर्थ्याज्जडस्वभावस्येन्द्रियादेः
परिच्छेदकत्वाभावात् प्रामाण्यं निरस्तम् । परिच्छेदकत्वं हि
बोद्धृत्वम् । तच्च ज्ञानस्यैव निजरूपम् । तत्कथमज्ञानात्मन
इन्द्रियादेः स्वरूपं भवितुमर्हतीति ॥

तद्द्विविधं प्रत्यक्षमनुमानं चेति । प्रतिगतमक्षं प्रत्यक्षम् ।
अक्षमिन्द्रियं चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायाख्यम् । तस्मादुत्पन्नं
ज्ञानं प्रत्यक्ष 9मभिधीयते । ननु यद्यक्षाश्रितं ज्ञानं प्रत्यक्षं
तदा मानसादि वक्ष्यमाणं ज्ञानत्रयमिन्द्रियादनुत्पत्तेः प्रत्यक्षं
न स्यात् । अत्रोच्यते--प्रतिगतमक्षमिति यदुक्तं तत्प्रत्यक्ष
शब्दस्य व्युत्पत्तिमात्रनिमित्तं प्रतिपादितम् । प्रवृत्तिनिमित्तं
तु प्रत्यक्षशब्दस्यार्थसाक्षात्कारित्वमेव रूढिवशादवगन्तव्यं
पङ्कजवत् । ततः स्वसंवेदनादिकमपि ज्ञानं स्वसंवेदनरूपमर्थं
साक्षात्करोतीति प्रत्यक्षशब्दवाच्यं सिद्ध्यतीति ॥

मीयतेऽर्थोऽनेनेति मानम् । अनुः पश्चादर्थे । पश्चान्मा
नमनुमानम् । लिङ्गग्रहणलिङ्गलिङ्गिसम्बन्धस्मरणयोः पश्चात्
5 यद्विज्ञानं पर्वतादौ धर्मिणि परोक्षवस्त्वालम्बकं तदेवानुमान
शब्देनाभिधीयते । एतच्च रूढिवशादवगन्तव्यम् ।

द्विविधवचनेन एकं त्रीणि चत्वारि पञ्च षडिति विप्रति
पत्तयो निरस्यन्ते । तथा हि--प्रत्यक्षमेवैकं प्रमाणमिति चार्वाकः ।
प्रत्यक्षमनुमानं शाब्दं चेति सांख्यः । प्रत्यक्षमनुमानमुपमानं शाब्दं
चेति नैयायिकः । प्रत्यक्षमनुमानं शाब्दमुपमानमर्थापत्तिरिति
प्राभाकरः । प्रत्यक्षमनुमानं शाब्दमुपमानमर्थापत्तिरभावश्चेति
मीमांसकः ।

द्विविधवचनेन द्वित्वे प्राप्ते प्रत्यक्षमनुमानं चेति
पुनर्यदुक्तं तदन्यथाद्वित्वनिरासार्थम् । तथा हि वैयाकरणो ब्रूते
प्रत्यक्षं शाब्दं चेति प्रमाणद्वयम्10 ।

तत्र अनुमानस्य प्रामाण्यमवश्यमभ्युपगन्तव्यं चार्वाके
णेति प्रतिपाद्यते । तथाहि--स खलु प्रत्यक्षलक्षणं परप्रति
पादनाय प्रणयति । परस्य च बुद्धिर्न प्रत्यक्षा । किं तर्हि
कायवाग्व्यापारादिकार्यादनुमेया । ततोऽनेन कार्यलिङ्गजमनुमानं
बलाद11 भ्युपगतं स्यात् । परलोकनिषेधाय चानुपलम्भाख्यं
साधनमाचष्टे । अतोऽसौ स्वयमेवानुमानेन प्रमाणेन व्यवहरति,
नानुमानं प्रमाणमिति च12 ब्रुवन् कथं नाम नोन्मत्तश्चार्वाकः
स्यात् ?

शाब्दं च ज्ञानं बाह्यार्थाविसंवादकत्वेन प्रमाणमेष्टव्यम् ।
अविसंवादकत्वं च सम्बन्धमन्तरेण न 13संगच्छते । न च
शब्दानां बाह्यार्थेन सह कश्चित्सम्बन्धोऽस्ति । तथा हि—
शब्दार्थयोः सम्बन्धो भवन् तादात्म्यं तदुत्पत्तिर्वा भवेत् ।
तत्र न तावत्तादात्म्यं शब्दार्थयोः, अत्यन्तभेदेन प्रतिभासनात् ।
तादात्म्यं ह्येकत्वमभिधीयते । भिन्नप्रतिभासयोरप्येकत्वे स्वी
क्रियमाणे गवाश्वादीनामप्येकत्वप्रसङ्गः । नापि तदुत्पत्तिः ।
अन्वयव्यतिरेकाभावात् । तस्मात् तदुत्पत्तिरित्येवं वक्तुं न
शक्यते । तथा हि--शब्दव्यापारमन्तरेण स्वहेतोरेव मृत्पिण्ड
दण्डसलिलकुलालचक्रादेः सकाशादुत्पद्यमानो घटादिरर्थो
दृश्यते । शब्दोऽपि बाह्यार्थं विनैव पुरुषेच्छामात्रेण ताल्वा
दिव्यापारादेवोत्पद्यते । अथ तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यामन्य एव
वाच्यवाचकत्वलक्षणः शब्दार्थयोः 14वास्तवः सम्बन्धोऽस्ति ।
एवं तर्ह्यसङ्केतविदोऽपि 15पुरुषस्य शब्दादुच्चरितान्नियतार्थ
प्रतीतिः प्राप्ता, योग्यतामात्रेणैव प्रदीपात् घटादिप्रतीतिवत् । न
चैतदस्ति । तथा हि--अभिनवो नालिकेरद्वीपादायातः
पुमानग्निशब्दं श्रुत्वाऽप्यग्निशब्दान्न किञ्चिदर्थं प्रत्येतीति । अथ
तांस्तान्सङ्केतानपेक्ष्य तत्तदर्थप्रत्यायनयोग्य एवायं शब्दो जायत
इत्युच्यते । तन्न । न ह्येवमस्य प्रामाण्यमवतिष्टते । सर्वत्र
7 सङ्केतस्य योग्यत्वात् । ततो न ज्ञायते किं विवक्षितार्थमाह,
आहो स्विदन्यं वेति । अस्तु वा अन्य एव कश्चित्सम्बन्धः ।
तथा च सोऽपि केन सम्बन्धेन तयोः सम्बद्ध इति प्रष्टव्यः ।
अन्येन चतुर्थेन सम्बन्धेनेति चेत्, चतुर्थोऽपि तेषु केन
सम्बन्धेन सम्बद्धः ? पञ्चमेन केनचिच्चेत्, सोऽपि केने
त्यनवस्थायां अन्त्यासिद्धौ पूर्वेषामप्यसिद्धिः । अथासम्बद्ध
एव शब्दार्थयोः सम्बन्ध इति चेत् । तन्न । यो न सम्बद्धः
स कथं सम्बन्धो भवति घटस्येव पटः । अथ वक्तव्यं सम्ब
न्धस्य तादृश एव स्वभावः, येन सम्बन्धान्तरनिरपेक्ष एव परं
सम्बध्नाति । तदयुक्तम् । प्रमाण 16सिद्धे हि स्वभावे नोत्तरमभि
धीयते । यथाऽग्नेरेवायमीदृशः स्वभावो यदुत दाहकत्वं नाम
नान्यस्याकाशादेः । सम्बन्धसिद्धौ तु प्रमाणं किञ्चिन्निरूपयन्तो
न पश्यामः । न चैवं वक्तव्यं शब्दशक्तिस्वभावादेव शब्दानां
नियतार्थाव्यभिचारित्वमिति । तथा हि--यदि घट इत्ययं
शब्दः स्वभावादेव कम्बुग्रीवाकारं वारिसंधारणसमर्थं पदार्थ
मभिदधाति, तत्कथं सङ्केतान्तरमपेक्ष्य पुरुषेच्छया तुरगादिक
मभिदध्यात् । न हि शालिबीजं स्वहेतोरङ्कुरजननस्वभाव
मुत्पन्नं सङ्केतान्तरमपेक्ष्य गर्दभं जनयितुं समर्थं स्यात् ।
नाप्याप्तप्रणीतशब्दानां प्रामाण्यमभिधातुमुचितम् । आप्तत्व
स्यैव निश्चेतुमशक्यत्वात् । तथा हि--आप्तत्वं क्षीणदोषत्व
8 मुच्यते । क्षीणदोषता च परचित्तवृत्तिः काचिदभिधीयते ।
परचित्तवृत्तीनां दुर्लक्ष्यत्वात्, कायवाग्व्यापारादिकार्यलिङ्ग
स्यान्यथाऽपि 17वृत्तिदर्शनात् । सरागा अपि वीतरागा इव
चेष्टन्त इति न्यायात्कथमाप्तत्वं निश्चीयतामिति । सम्बन्ध
दूषणेन च वैदिकशब्दानां प्रामाण्यं निरस्तमिति पृथङ्नोक्तम् ।
कथं तर्हि सर्वोऽयमसन्दिग्धो लौकिको व्यवहार इति चेत् ।
तथा तथा सङ्केतेन विवक्षावशादिति न काचित् क्षतिः । यथोक्तम्
वक्तुरभिप्रायं सूचयेयुः शब्दा इति ॥

नैयायिकस्योपमानप्रपञ्चः । यः प्रतिपत्ता गां 18जानाति
न गवयं, स च 19अपदिष्टः स्वामिना अरण्यं गत्वा गवयमान
येति । स च गवयशब्दवाच्यमर्थमजानानो वनेचरमन्यं तज्ञं
पुरुषं पृष्टवान्, भ्रातः कीदृशो गवय इति । 20स चाह 21यादृशी
गौस्तादृशो गवय इति । तस्यारण्यगतस्य प्रेष्यपुरुषस्य
अतिदेशवाक्यार्थस्मरणसहकारि गवयसारूप्यज्ञानं कर्तृ अय
22मसौ गवयशब्दवाच्योऽर्थ इति प्रतिपत्तिं फलरूपां जनयत्प्र
माणम् । एतच्चायुक्तम् । यत्प्रामाण्यं नाम विषयवत्तया व्याप्तम् ।
नचास्य निपुणमपि निरूपयन्तो विषयं 23संपश्यामः । तथा
9 हि--समाख्या नाम सम्बन्धः तस्य विषयो वर्ण्यते । स च
परमार्थतो नास्ति । दृश्यत्वे तस्यानुपलम्भेन बाधा । अदृश्यत्वे
तस्य सत्तासाधकं प्रमाणं 24नेक्ष्यते । किं च--स हि सम्बन्धः
सम्बन्धिभ्यां भिन्नोऽभिन्नो वा । यदा भिन्नस्तदा तयोः
सम्बन्धः 25केन सम्बन्धेनेति वाच्यम् । सम्बन्धान्तरकल्पनाया
मनवस्था । अथाभिन्नस्तदा सम्बन्धिनावेव केवलौ । न समाख्या
नाम सम्बन्धः कश्चित् । अथ सम्बद्धबुद्धिजनकत्वं
26सम्बन्धः । तन्न युक्तम् । यतः सम्बद्धावेताविति बुद्धिः स्वहेतु
बलात् सम्बद्धवस्तुद्वयादपि सम्भाव्यमाना न सम्बन्धान्तर
माक्षिप्तुं प्रभवति ॥

एवं मीमांसकोपवर्णितस्यापि प्रामाण्यं निराकर्तव्यम् ।
तथा हि, 27सादृश्यविशिष्टः पिण्डः पिण्डविशिष्टं वा सादृ
श्यमुपमानस्य विषयस्तेन वर्ण्यते । न च सदृशवस्तुनोऽ
तिरिक्तं सादृश्यं व्यवस्थापयितुं शक्यते, प्रमाणेनाप्रतीतत्वात् ।
तथा हि--यदि सदृशादतिरिक्तं सादृश्यं दृश्यं स्यात्, तदा
दृश्यानुपलम्भग्रस्तमेतत् । अथादृश्यं 28तदा तत्प्रतिबद्धलिङ्गा
भावात् अनुमानादपि कथं तत्सिद्धिः । सादृश्यप्रत्ययस्तु
स्वहेतोस्तथोत्पन्नेन सदृशवस्तुनाऽपि क्रियमाणो घटत इति
10 न तत्प्रत्ययादपि तत्सिद्धिर्युक्ता । उपमानादेव सादृश्यसिद्धि
रिति चेन्न । यतः प्रमाणान्तरसिद्धयोरेव सादृश्यपिण्डयो
र्यो विशेषणविशेष्यभावस्तस्योपमानविषयत्वं तेन वादिना
परिकल्प्यते । तत्कथं सादृश्यमात्रस्याप्यु 29पमानात्सिद्धिरिति ॥

अर्थापत्तेरपि प्रामाण्यं पृथङ् नोपपद्यते । तथा हि प्रत्य
क्षादिप्रतीतो योऽर्थः स येन विना नोपपद्यते तस्यार्थस्य
कल्पनमर्थापत्तिरित्यर्थापत्तेर्लक्षणम् । अत्रेदं 30चिन्त्यते--योऽसौ
प्रमाणदृष्टोऽर्थः तस्य यदि परिकल्प्यमानेन 31परोक्षार्थेन सह
कश्चित्तादात्म्यलक्षणः तदुत्पत्तिलक्षणो वा प्रतिबन्धोऽस्ति तदा
स्वभावलिङ्गजा कार्यलिङ्गजा वाऽसौ 32प्रतिपत्तिरित्यर्थापत्ति
रनुमानंमेव । अथ नास्ति प्रतिबन्धः 33तदानीमर्थापत्तिः प्रमाण
मेव न भवति । असम्बन्धात् घटात्पटप्रतीतिवदिति ॥

अभावस्य स्वरूपमेव ताव 34न्नोपलभामहे, कुत एव तस्य
प्रामाण्यं भविष्यति । तथा हि--35प्रत्यक्षादिप्रमाणानामनुत्पत्ति
रभावाख्यं प्रमाणं मीमांसकैरभिधीयते । तत्र केयमनुत्पत्तिः ?
किं प्रसज्यवृत्त्या प्रमाणानुत्पत्तिमात्रं ? अथ पर्युदासवृत्त्या
11 वस्त्वन्तरम् ? वस्त्वन्तरमपि जडरूपं, ज्ञानरूपं वा ? ज्ञानमपि
किं ज्ञानमात्रम् एकज्ञानसंसर्गिवस्तुनो ज्ञानं वा ? तत्र न तावत्
प्रसज्यरूपोऽभावो युज्यते । तस्य सर्वशक्तिशून्यत्वात् परिच्छे
दकत्वं ज्ञानजनकत्वं वा कथं भवेत् ? अत एव केनापि 37न
तत्प्रतिपद्यते । यदाह पण्डितचक्रचूडामणिः--38नाभावः कस्य
चित्प्रतिपत्तिः प्रतिपत्तिहेतुर्वा । तस्यापि कथं प्रतिपत्तिः इति ।
नापि जडरूपं, जडस्य परिच्छेदकत्वाभावात् । न हि जडरूपं
शकटादिकं घटं परिच्छिनत्तीति क्वापि दृष्टं श्रुतं वेति ।
नापि ज्ञानमात्रं, देशकालस्वभावविप्रकृष्टस्यापि सुमेरुशंखचक्र
वर्तिपिशाचादेरपि ज्ञानमात्रादभावप्रमाणादभावप्रसङ्गात् ।
अथैकज्ञानसंसर्गिभूतलादि 39वस्तुज्ञानमभावोऽभिधीयते, तदा
प्रत्यक्षविशेषस्यैवाभावप्रमाणनामकरणान्नास्माकं काचिद्विप्रति
पत्तिरिति । स्थितमेतत्--प्रत्यक्षमनुमानं चेति द्विविधमेव
प्रमाणमिति ॥

तत्र प्रत्यक्षं कल्पनापोढमभ्रान्तम् । पूर्वापरमनुसन्धाय
शब्द 40सङ्कीर्णाकारा प्रतीतिरन्तर्जल्पाकारा वा कल्पना । 41यथा
विज्ञपुरुषस्य सोऽयं घट इति प्रतीतिः । बाल 42मूकतिर्यगा
12 दीनामन्तर्जल्पाकारा परामर्शरूपा वा प्रतीतिः । तथा चोक्तम्
अभिलापसंसर्ग 43योग्यप्रतिभासप्रतीतिः कल्पना इति ॥

ननु बालमूकादीनामन्तर्जल्पाकारं कल्पनाज्ञानमस्तीति
कुतो निश्चेतव्यमिति चेत्, विकल्प 44कार्यादिष्टानिष्टोपादानपरि
हारात् । दृष्टं चेदं कार्यं बालमूकादौ, ईप्सितार्थस्वीकरणमनी
प्सितार्थत्यजनं नाम । बालमूकादिविज्ञानस्य कल्पनात्वसूच
नेन भट्टोक्तालोचनाज्ञानं सविकल्पकमिति प्रतिपादितं भवति ।
किं पुनः कारणं कल्पनाविभ्रमात्मकं च ज्ञानं 45प्रत्यक्षं न
स्यादिति चेन्न । अर्थस्वरूपसाक्षात्कारि हि ज्ञानं प्रत्यक्षमिति
सर्वेषां 46प्रसिद्धम् । न च कल्पनाविभ्रमावर्थरूपं साक्षात्कर्तुं
समर्थौ । तथा हि--अर्थग्राहकं ज्ञानमर्थस्य कार्यम् । अर्थो हि
ग्राह्यत्वात् ज्ञानस्य कारणम् । यथोक्तम्—

भ्रान्तमपि ज्ञानं नार्थसाक्षात्कारि । भ्रान्तं ह्यर्थक्रिया
समर्थे वस्तुनि विपर्यस्तमुच्यते । अर्थक्रियाक्षमं च वस्तुस्व
रूपं देशकालाकारनियतं, तत्कथं विपरीतप्रतिभासिना भ्रान्तेन
ज्ञानेन साक्षात्क्रियते । यदाह आचार्यः--तिमिराशुभ्रमण
नौयानसंक्षोभाद्यनाहितविभ्रमं ज्ञानं प्रत्यक्षम् इति ॥

एतेन कामलिनः शुक्ले शंखे पीतप्रतिभासि ज्ञानं, भ्रमा
दलातादौ चक्रादिनिर्भासि ज्ञानं, गच्छन्त्यां नावि स्थितस्य
14 51चलद्वृक्षादिभ्रान्तिज्ञानं, गाढमर्मप्रहारहतस्य ज्वलत्स्तम्भादि
प्रतिभासि ज्ञानं च, न प्रत्यक्षमित्युक्तं भवति । ननु यदि नाम
तज्ञानं न प्रत्यक्षं कथं ततो वस्तुप्राप्तिरिति चेत्, न ततो
वस्तुप्राप्तिः । किं तर्हि, ज्ञानान्तरादेवेति केचित् ॥

तच्चतुर्विधं, इन्द्रियज्ञानं मानसं स्वसंवेदनं योगिज्ञानं
चेति । चक्षुरादीन्द्रियपञ्चकाश्रयेणो 52त्पद्यमानं बाह्यरूपादि
पञ्चविषयालम्बनमिन्द्रियप्रत्यक्षम् । तत्र चक्षुर्विज्ञानं रूपविष
यम् । श्रोत्रविज्ञानं च शब्दविषयम् । व्राणविज्ञानं गन्धविषयम् ।
जिह्वाविज्ञानं रसविषयम् । कायविज्ञानं स्पर्शविषयम् । इन्द्रिय
प्रत्यक्षमिति व्यपदेशस्यासाधारणकारणत्वं निमित्तम् । यथा
भेरीशब्दो यवाङ्कुर इति । इदं च प्रत्यक्षं यत्रैव स्वानुरूपं
विकल्पं जनयति तत्रैव प्रमाणम्, सांव्यवहारिकप्रमाणाधि
कारादिति ॥

स्वविषयानन्तरविषयसहकारिणेन्द्रियज्ञानेन समनन्तर
प्रत्ययेन जनितं मनोविज्ञानं 53मानसम् । स्वशब्देनेन्द्रियज्ञान
मभिमतम्, स्वस्य विषयो बाह्यो घटादिः, स्वविषयस्या
नन्तरः स्वविषयानन्तरः इन्द्रियज्ञानविषयादन्यो घटादि
र्द्वितीयक्षणः । तेन सहकारिणा सह मिलित्वा, इन्द्रियज्ञानेनो
पादानेन समनन्तरप्रत्ययसंज्ञकेन यज्जनितं तन्मानसं प्रत्यक्ष
15 54मुच्यते । ततो यदुक्तं परेणात्र गृहीतग्राहित्वभन्धबधिराद्य
भावो योगिज्ञानस्यापि मानसत्वप्रसङ्गः अव्यवहारित्वं च इति
तन्निरस्तम् । तथा हि--द्वितीयक्षणग्रहणात् गृहीतग्राहित्वस्य
निरासः । इन्द्रियज्ञानजनितं हि मानसम् । अन्धादीनां
55रूपादिविषयालम्बनकमिन्द्रियज्ञानमेव नास्ति, कुतस्तज्जनितं
मानसं भविष्यति ? अतो नास्त्यन्धबधिराद्यभावदोषः । सम
नन्तरप्रत्ययविशेषणेन मानसप्रत्यक्षप्रसङ्गो निरस्तः । समन
न्तरप्रत्ययशब्दः स्वसन्तानवर्तिन्युपादानज्ञाने रूढ्या प्रसिद्धः ।
ततो भिन्नसन्तानवर्तियोगिज्ञानमपेक्ष्य पृथग्जनचित्तानां सम
नन्तरप्रत्ययव्यपदेशो नास्तीति । अव्यवहारित्वं पुनरस्य दूषणं
नोपपद्यते, सूक्ष्मकालभावित्वेन पृथग्जनैर्दुर्लक्ष्यत्वात् । व्यवहा
राङ्गत्वेन चानभ्युपगमात् । आगमप्रसिद्धं हि गानसप्रत्यक्षम् ।
न त्वस्य निश्चायकं किञ्चिदस्ति । यथोक्तं भगवता--द्बाभ्यां
भिक्षवो रूपं गृह्णते, कदाचित् चक्षुषा तदाकृष्टेन मनसा च
इति । ननु च व्यवहारानुपयुक्तमुपदर्शयितुं किं प्रयोजनम्,
ईदृग्लक्षणयुक्तं यदि मानसं प्रत्यक्षं स्यात्, न कश्चिद्दोषः
स्यादित्यागमस्यापि 56विशुद्धिरनेन प्रतिपादितेति प्रयोजनम् ॥

सर्वचित्तचैत्तानामात्मसंवेदनं स्वसंवेदनम् । चित्तं
वस्तुमात्रग्राहकं ज्ञानम् । 57चित्ते भवाः चैत्ताः, वस्तुनो
16 विशेषरूपग्राहका सुखदुःखापेक्षालक्षणाः । तेषां सर्वचित्तचै
त्तानामात्मा संवेद्यते येन रूपेण तत्स्वरूपमात्मस्वरूपसाक्षात्का
रित्वात् स्वसंवेदनं प्रत्यक्षं कल्पनापोढमभ्रान्तं चोच्यते ।
अत्र केचिदाहुः--न च चित्तचैत्तानां स्वसंवेदनं घटते, स्वात्मनि
58क्रियाविरोधात् । न च सुशिक्षितोऽपि नटवटुः स्वस्कन्ध
मारोढुं शक्नोति । न हि तीक्ष्णाऽप्यसिधारा स्वमात्मानं
छिनत्ति । न हि 59प्रज्ज्वलितोऽपि वह्निस्कन्ध आत्मानं दहति ।
तथा चित्तचैत्तमपि कथमात्मानं 60वेदयतु! वेद्यवेदकभावो
हि कर्मकर्तृभावः । 61कर्मकर्तृत्वं च लोके भेदेनैव प्रसिद्धम्,
वृक्षसूत्रधारयोरिव । अत्रोच्यते--न कर्मकर्तृभावेन वेद्यवेद
कत्वं ज्ञाने वर्ण्यते । किं तर्हि व्यवस्थाप्यव्यवस्थापकभावेन ।
यथा प्रदीप आत्मानं प्रकाशयति तथा ज्ञानमपि जडपदार्थ
विलक्षणं स्वहेतोरेव प्रकाशस्वभावमुपजायमानं स्वसंवेदनं
व्यवस्थाप्यते ॥ 62तथा चोक्तम्--

अलङ्कारकारेणाप्युक्तम्--

न च चित्तचैत्तानां ज्ञानान्तरेण प्रकाश्यत्वं युज्यते । तथा
हि--न तावत्समानकालभाविना ज्ञानान्तरेण चित्तचैत्तं प्रका
श्यत इति घटते, उपकार्योपकारकत्वाभावात्, सव्येतरगो
विषाणयोरिव । नापि भिन्नकालभाविना, क्षणिकत्वात् प्रका
शितव्यस्यैवाभावात् । अपि च यदि ज्ञानं स्वसंवेदनं न स्यात्,
तदा ज्ञातोऽर्थ इति दुर्घटः स्यात्, नागृहीतविशेषणा बुद्धि
र्विशेष्ये वर्त्तते इति न्यायात् । तथा हि--अर्थो विशेष्यः, ज्ञात
इति विशेषणम्, ज्ञातो ज्ञानेन विशेषित इति । ज्ञानं चेत्स्वयं
न बोधरूपेण प्रतीतं, तत्कथं ज्ञानेन विशेषितोऽर्थः प्रतीयताम् ।
न हि दण्डाग्रहणे दण्डिनो ग्रहणं युक्तिसङ्गतम् । यच्चोक्तं
त्रिलोचनेन--चक्षुषोऽग्रहणेऽपि चाक्षुषं रूपं यथा प्रतीयते,
तथा ज्ञानानववोधेऽपि ज्ञातोऽर्थ इति घटिष्यते इति
तदसाधु । प्रस्तुतेऽनुपयोगात् । न हि चक्षू रूपस्य
विशेषणम् । किं तर्हि, चक्षुर्विज्ञानम् । ततश्चक्षुर्विज्ञानासंवेदने
कथं रूपं ज्ञायतामिति चोद्यमक्षतमेव ॥

**यत्पुनर्ज्ञानस्य परोक्षत्व65प्रतिपादनाय66 भट्टेनोक्तम्--यथा
च रूपादिप्रकाशान्यथानुपपत्या इन्द्रियसिद्धिः, तथा ज्ञानस्यापि
सिद्धिरिति । तथा हि तत्र भाव्यम्--न हि कश्चिदज्ञातेऽर्थे
बुद्धिमुपलभते । ज्ञाते त्वनुमानादत्रगच्छति इति । वार्त्तिकं
च तस्य ज्ञानं तु ज्ञाततावशात् इति । शातता च विषयप्राकट्य
मुच्यते । तदपि चायुक्तम् । प्राकट्यस्यापि ज्ञानात्पृथक्त्वे
विषयरूपतायां व्यक्तौ जडरूपता, जडस्य प्रकाशायोगात् ।
विषयादर्थान्तरत्वे जडतायां तस्यापि स्वतः प्रकाशायोगात् ।
प्राकट्यान्तरेण तु प्रकाशनेऽनवस्था स्यात् । ज्ञानस्वभावत्वे
प्राकट्यस्यपि परोक्षत्वप्रसङ्गः । ततोऽवश्यं ज्ञानस्य स्वसंवे
दनत्वमभिधेयम् । अनुभवप्रसिद्धं च स्वसंवेदनत्वं कथमप
ह्रूयेत ? तदुक्तम्--

अलङ्कारकारोऽप्याह--*67

ननु सर्वज्ञानानां स्वसंवेदनप्रत्यक्षत्वे घटोऽयमित्यादिविक
ल्पज्ञानस्य निर्विकल्पकत्वं, पीतशङ्खादिज्ञानस्याभ्रान्तत्वं च
कथं न भवेत् ? उच्यते--विकल्पज्ञानमपि स्वात्मनि निर्विकल्प
19 मेव । घटोऽयमित्यनेन बाह्यमेवार्थं विकल्पयति, न त्वात्मानम् ।
तदुक्तम्—

भूतार्थभावनाप्रकर्षपर्यन्तजं योगिज्ञानं चेति । योगः
समाधिः, चित्तैकाग्रतालक्षणः । निश्शेषवस्तुतत्वविवेचिका
प्रज्ञा । योगोऽस्यास्तीति योगी । योगिनो यत् ज्ञानं तत्प्रत्यक्षम् ।
*कीदृशं तदिति चेत्*70, भूतार्थभावनाप्रकर्षपर्यन्तजम् ।
भूतार्थः प्रमाणोपपन्नार्थः । भावना पुनः पुनश्चेतसि समा
रोपः । भूतार्थभावनाप्रकर्षपर्यन्ताज्जातं यद्विज्ञानं तत् कल्प
नापोढमभ्रान्तम् । भूतार्थश्चतुरार्यसत्यम्, दुःखसमुदयनिरो
धमार्गसंज्ञकं, पञ्चस्कन्धस्वभावं क्षणि 71कशून्य72निरात्मकदुःखा
दिरूपतया प्रतिपत्तव्यम् । यत्सत् तत् क्षणिकमित्याद्यनुमा
नेन प्रमाणोपपन्न 73मुपगन्तव्यमिति ॥

*74ननु भावना विकल्पः, विकल्पश्चावस्तुविषयः, तत्कथं
वस्तुनः स्फुटीभावो भवतु । कथं वा विकल्पो निर्विकल्पतां
व्रजेत् ? क्षणिकं च चित्तं कथमेकाग्रीभवति ? विशेषश्च
कस्य केन वा क्रियताम् ? शरीरी च रागादिविरहान्मुक्तश्चेति
सर्वमसंगतम् । अत्रोच्यते--अवस्तुविषयोऽपि विकल्पो
वस्त्वध्यवस्यतीति भावनातो वस्तुन एवात्र स्फुटीभावः । न
च विकल्प एव निर्विकल्पकः, किं तु विकल्पान्निर्विकल्पक
स्योदयः । अनुभवसिद्धं चैतत् भावयतां निर्विकल्पकप्रति
भासनं, कामशोकादिवत् । न हि दृष्टे किञ्चिदनुपपन्नं नाम ।
क्षणिकमपि चित्तं सजातीयक्षणेषु ग्रहणप्रवीणत्वात् एकाग्र
मुच्यते । क्षणिकत्वेनैव विशेषोत्पत्तिः, न तु नित्यत्वेन, नित्य
स्यानाधेयातिशयत्वात् । यदुक्तम्—

तस्य विषयः स्वलक्षणम् । तस्य चतुर्विधस्य प्रत्यक्षस्य
स्वलक्षणं विषयो बोद्धव्यः । स्वलक्षणमित्यसाधारणं
वस्तुस्वरूपं देशकालाकारनियतम् । एतेनैतदुक्तं भवति—
घटादिरुदकाद्याहरणसमर्थो देशकालाकारनियतः पुरः प्रका
शमानोऽनित्यत्वा76द्यनेकधर्मान्तरो77 दासीनः प्रवृत्तिविषयस
जातीयविजातीयव्यावृत्तः स्वलक्षणमित्यर्थः । *ननु यदि
स्वलक्षणमेव प्रत्यक्षस्य विषयो न सामान्यं तदानीं धूमदहन
सामान्ययोर्व्याप्तिः कथं प्रत्यक्षेण गृह्यताम् ? नायं दोषः ।
यतोऽयोगव्यवच्छेदेन स्वलक्षणं तस्य विषय एव, न त्वन्य
योगव्यच्छेदेन स्वलक्षणमेव तस्य विषयः इति । किं तर्हि,
सामान्यमप्यस्य विषयः । द्विविधो हि प्रमाणस्य विषयः ग्राह्यो
ऽध्यवसेयश्च । तत्र प्रत्यक्षस्य प्रतिभासमानं स्वलक्षणं एको*78
22 *ग्राह्यः । अध्यवसेयस्तु प्रत्यक्षपृष्टभाविनो विकल्पस्य प्रतिभास
मानं सामान्यमेव । तच्च सामान्यं द्विविधं, ऊर्ध्वतालक्षणं
तिर्यग्लक्षणं चेति । तत्रैकस्यामेव घटादिव्यक्तौ सजातीयव्या
वृत्तायामनेकक्षणसमुदायः सामान्यं ऊर्ध्वतालक्षणं साधन
प्रत्यक्षस्य विषयः । विजातीयव्यावृत्तास्त्वनेकव्यक्तयः तिर्य
क्सामान्यं व्याप्तिग्राहकप्रत्यक्षस्य विषयः । अनुमानस्य तु
सामान्यं ग्राह्यं, अध्यवसायस्तु स्वलक्षणमेव । प्रत्यक्षस्य स्वल
क्षणविषयप्रतिपादनेन परोक्ताः षट्पदार्था न विषया इत्युक्तम्*79 ।
यथा--अवयविद्रव्यं, गुणः, कर्म, सामान्यं, विशेषः, समवायश्चेति ।
न चैषां प्रत्यक्षे ज्ञाने प्रतिभासोऽस्ति । न चाप्रतिभासमानो
विषयो युज्यते, अतिप्रसङ्गात् । तथा हि--घटादौ परिदृश्यमाने
पूर्वापरादिभागं विहाय नान्यत्किञ्चिदेकमवयविद्रव्यमुपलभामहे ।
यदाह न्यायपरमेश्वरः—

ननु प्रमितिरूपां क्रियां फलभूतां निप्यादयज्ञानं
प्रमाणमिति प्रसिद्धम् । तत्र काऽसौ प्रमितिः, यां जनयज्
ज्ञानं प्रमाणमिति चेत्, उच्यते--इह नीलादेरर्थात् ज्ञानं द्विरूप
23 80मुत्पद्यते, नीलाकारं, नीलबोध 81स्वभावं82 च । तत्रानीला
कारव्यावृत्त्या नीलाकारं ज्ञानं प्रमाणम् । अनीलबोधव्यावृत्त्या
नीलबोधरूपं प्रसितिः । सैव फलम् । यथोक्तम्--अर्थ
सारूप्यमस्य प्रमाणं, अर्थाधिगतिः प्रमाणफलम् इति । एतच्च
विकल्पप्रत्ययेन भिन्नं व्यवस्थाप्यते । परमार्थ 83तस्तु नास्त्येव
भेदः । यथोक्तम्--तदेव प्रत्यक्षं ज्ञानं प्रमाणफलम्
इति । 84साकारं चेदं ज्ञानमेष्टव्यम्85 । यदि पुनः साकारं
ज्ञानं नेष्यते, तदाऽनाकारत्वेन सर्वत्र विषये तुल्यत्वात् विभा
गेन विषयव्यवस्था न 86सिध्यति87 । यत्पुनः केचिदाहुः--पूर्वं
ज्ञानं प्रमाणं उत्तरं ज्ञानं प्रमाणफलमिति, तन्न युक्तम् । तथाहि
प्रथम 88क्षणभावि तावज्ञानं89 प्रमाणफलभूतस्य द्वितीयज्ञान
स्यानुत्पत्तेः । फलभूतज्ञानोत्पत्तौ च पूर्वस्य क्षणिकत्वेन विना
शात् कथं घटादिविषयं ज्ञानं प्रमाणं 90भवति ? नापि समान
कालभावि ज्ञानं फलमुचितम् । उपकार्योपकारकत्वाभावात्,
अव्येतरगोविषाणयोरिव । तस्मात् परमार्थतः प्रमाणफलयो
र्नास्ति भेदः । काल्पनिकस्तु व्यावृत्तिकृतो भेदः विकल्पबुद्धौ
व्यवस्थाप्यते91 ॥