चतुर्थः प्रस्तावः

४. जीवसिद्धिः

एवं तावत् प्रमाणस्य साक्षात् सिद्धिः स्वार्थविनिश्चयः 3048इत्यपेक्ष्य स्मरणं
प्रमाणान्तरं सप्रपञ्चं चिन्तितम् । साम्प्रतम्--पूर्वं पूर्वं प्रमाणं स्यात् फलं स्यादुत्तरोत्तरम्
लघी॰ श्लो॰ ७ इ3049त्यभिसमीक्ष्य तदेव प्रत्यक्षा3050फलजननात् चिन्तयितुं प्रत्यभिज्ञानं
च आत्मसिद्धिपुरस्सरं तर्कजननात् प्रज्ञावादौ 3051 विज्ञातान् इत्यादि 3052--

मन्यते बुध्यते अर्थान् इति मनः आत्मा । स किं करोति ? इत्याह--बुध्यते जानाति,
न निरन्वयज्ञानसन्तानः प्रकृतिपरिणामो3054 व्यवसायः पृथिव्यादिर्वा3055 इति मन्यते । न चेदमत्र
मन्तव्यम् सुखादिव्यतिरेकेण नात्मा अस्ति तत्कथमसौ बुध्यते ? सुखादेः आत्मत्वेऽविप्रति
सार3056 इति कुतः ? प्रत्यक्षं क्षणिकं विचित्रविषयाकारैकसंवेदनम् सिद्धिवि॰ २ । ३
इत्यादिना तद्व्यवस्थापनात् । वक्ष्यति च तत्सिद्धिम् १८४ क अनन्तरमेव । किं बुध्यते ?
इत्याह--विषयान् इति । द्रव्यपर्यायसामान्यविशेषार्थान् न विषयार्पितस्वाकारान् । ततो यदुक्तं
केनचित्--येन वेद्यते तत्ततो न भिद्यते यथा तस्यैव वेदकस्य स्वरूपम्, वेद्यते च
आत्मना नीलादिकम् इति; तदनेन निरस्तम्; पक्षस्य प्रत्यक्षबाधनात्, वेदकस्य अहमह
मिकया 3057अन्यत्र अ3058न्यत्र च घटादेर्दर्शनात्, 3059इतरथा कोकिलकुलं धवलं पक्षित्वाद् बलाकावत्
इत्यपि स्यात् । अथ कथम् आत्मा 3060ततो भिन्नः अतदायत्तस्तात्वेत्ति 3061 ? तथादर्श
नात्, कथमन्यथा अर्थस्तथाविधः 3062तज्जनकः ? योग्यता अन्यत्रापि न वार्यते । शेषमत्र चिन्तितम् ।

एतेन यदुक्तं सांख्येन--इन्द्रियाणि अर्थमालोचयन्ति, अहङ्कारोऽभिमन्यते, मनः
संकल्पयति, बुद्धिः अध्यवस्यति पुरुषश्चेतयते इति3063; तन्निरस्तम्; बुद्ध्याकारवद् विषय