rasāyanādhyāye caturthaḥ pādaḥ/
Ca.6.1.4.1 athāta
āyurvedasamutthānīyaṃ rasāyanapādaṃ vyākhyāsyāmaḥ//
Ca.6.1.4.2 iti ha smāha
bhāgavānātreyaḥ//
Ca.6.1.4.3 ṛṣayaḥ khalu kadācicchālīnā
&yāyāvarāśca grāmyauṣadhyāhārāḥ santaḥ sāṃpannikā mandaceṣṭā
nātikalyāśca prāyeṇa babhūvuḥ/
te sarvāsāmitikartavyatānāmasamarthāḥ santo grāmyavāsakṛtamātmadoṣaṃ
matvā pūrvanivāsamapagatagrāmyadoṣaṃ śivaṃ puṇyamudāraṃ
medhyamagamyamasukṛtibhirgaṅgāprabhavamamaragandharvakinnarānucaritamanekaratnanicayamacintyādbhutaprabhāvaṃ
brāhmarṣiśiddhacāraṇānucaritaṃ divyatīrthauṣadhiprabhavamatiśaraṇyaṃ
himavantamamarādhipatiguptaṃ
jagmurbhṛgvaṅgiro+atrivasiṣṭhakaśyapāgastyapulastyavāmadevāsitagautamaprabhṛtayo
maharṣayaḥ//
&`śālāpraveśam arhantīti śālīnāḥ; gṛhaṃ nirmāya ekatra kṛtāvasthānāḥ/
yāyāvarāḥ punaḥ punar gamanaśīlāḥ/ arthādisaṃpattyā saṃpannā eva
saṃpannikāḥ' iti yogīndranāthasenaḥ.
Ca.6.1.4.4 tānindraḥ
sahasradṛgamaragururabravīt---svāgataṃ brahmavidāṃ jñānatapodhanānāṃ
brahmarṣīṇām/
asti nanu vo glāniraprabhāvatvaṃa vaisvaryaṃ vaivarṇyaṃ ca
grāmyavāsakṛtamasukhamasukhānubandhaṃ ca; grāmyo hi vāso mūlamaśastānāṃ,
tat kṛtaḥ puṇyakṛdbhiranugrahaḥ prajānāṃ, svaśarīramavekṣituṃ &kālaḥ
kālaścāyamāyurvedopadeśasya brahmarṣīṇām; ātmanaḥ prajānāṃ
cānugrahārthamāyurvedamaśvinau mahyaṃ prāyacchatāṃ, prajāpatiraśvibhyāṃ,
prajāpatye brahmā,
prajānāmalpamāyurjarāvyādhibahulamasukhamasukhānubandhamalpatvādalpatapodamaniyamadānādhyayanasaṃcayaṃ
matvā puṇyatamamāyuḥprakarṣakaraṃ jarāvyādhipraśamanamūrjaskaramamṛtaṃ
śivaṃ śaraṇyamudāraṃ bhavanto mattaḥ śrotumarhatāthopadhārayituṃ
prakāśayituṃ ca prajānugrahārthamārṣaṃ brahma ca prati maitrīṃ
kāruṇyamātmanaścānuttamaṃ puṇyamudāraṃ brāhmamakṣayaṃ karmeti//
&`svaśarīram arakṣibhiḥ kālaścāyaṃ' iti pā-.
Ca.6.1.4.5 tacchrutvā
vibudhapativacanamṛṣayaḥ sarva evamaravaramṛgbhistuṣṭuvuḥ, prahṛṣṭāśca
tadvacanamabhinananduśceti//
Ca.6.1.4.6
athendrastadāyurvedāmṛtamṛṣibhyaḥ saṃkramyovāca---etat
sarvamanuṣṭheyam, ayaṃ ca śivaḥ kālo rasāyanānāṃ, divyāścauṣadhayo
&himavatprabhavāḥ prāptavīryāḥ; tadyathā---aindrī, brāhmī, payasyā,
kṣīrapuṣpī, śrāvaṇī, mahāśrāvaṇī, śatāvarī, vidārī, jīvantī, punarnavā,
nāgabalā, sthirā, vacā, chatrā, aticchatrā, medā, mehāmedā,
jīvanīyāścānyāḥ payasā prayuktāḥ ṣaṇmāsāt paramāyurvayaśca
taruṇamanāmayatvaṃ svaravarṇasaṃpadamupacayaṃ medhāṃ
smṛtimuttamabalamiṣṭāṃścāparān bhāvānāvahanti siddhāḥ//
&`himavataḥ prabhāvāt' iti pā-. (itīndroktaṃ rasāyanam/)
Ca.6.1.4.7 brahmasuvarcalā
nāmauṣadhiryā hiraṇyakṣīrā puṣkarasadṛśapatrā, ādityaparṇī nāmauṣadhiryā
'sūryakāntā' iti vijñāyate suvarṇakṣīrā sūryamaṇḍalākārapuṣpā ca,
nārīnāmauṣadhiḥ 'aśvabalā' iti vijñāyate yā &balvajasadṛśapatrā,
kāṣṭhagodhā nāmauṣadhirgodhākārā, sarpānāmauṣadhiḥ sarpākārā, somo
nāmauṣadhirājaḥ &&pañcadaśaparvā sa somo iva hīyate vardhate ca,
padmā nāmauṣadhiḥ padmākārā padmaraktā padmagandhā ca, ajā nāmauṣadhiḥ
'ajaśṛṅgī' iti vijñāyate, nīlā nāmauṣadhistu nīlakṣīrā nīlapuṣpā
latāpratānabahuleti; āsāmoṣadhīnāṃ yāṃ yāmevopalabheta tasyāstasyāḥ
svarasasya sauhityaṃ gatvā snehabhāvitāyāmārdrapalāśadroṇyāṃ
sapidhānāyāṃ digvāsāḥ śayīta, tatra pralīyate, ṣaṇmāsena punaḥ
saṃbhavati, tasyājaṃ payaḥ pratyavasthāpanaṃ; ṣaṇmāsena devatānukārī
bhavati vayovarṇasvarākṛtibalaprabhābhiḥ, svayaṃ cāsya sarvavācogatāni
prādurbhavanti, divyaṃ cāsya cakṣuḥ śrotraṃ ca bhavati,
gatiryojanasahasraṃ, daśavarṣasahasrāṇyāyuranupadravaṃ ceti//
&`punarajasadṛśapatrā' iti pā-. &&`pañcadaśaparṇaḥ' iti
pā-.
Ca.6.1.4.8 bhavanti cātra---
divyānāmoṣadhīnāṃ yaḥ prabhāvaḥ sa bhavadvidhaiḥ/
śakyaḥ sodumaśakyastu syāt sodumakṛtātmabhiḥ//
Ca.6.1.4.9 auṣadhīnāṃ prabhāveṇa
tiṣṭhatāṃ sve ca karmaṇi/
bhavatāṃ vikhilaṃ śreyaḥ sarvamevopapatsyate//
Ca.6.1.4.10
vānaprasthairgṛhasthaiśca prayatairniyatātmabhiḥ/
śakyā auṣadhayo hyetāḥ sevituṃ viṣayābhijāḥ//
Ca.6.1.4.11 &yāstu
kṣetraguṇaisteṣāṃ madhyamena ca karmaṇā/
mṛduvīryatarāstāsāṃ vidhirjñeyaḥ sa eva tu//
&`tāstu' iti pā-.
Ca.6.1.4.12 paryeṣṭuṃ tāḥ
prayoktuṃ vā ye+asamarthāḥ sukhārthinaḥ/
rasāyanavidhisteṣāmayamanyaḥ praśasyate//
Ca.6.1.4.13 balyānāṃ jīvanīyānāṃ
bṛṃhaṇīyāśca yā daśa/
vayasaḥ sthāpanānāṃ ca khadirasyāsanasya ca//
Ca.6.1.4.14 kharjūrāṇāṃ
madhūkānāṃ mustānāmutpalasya ca/
mṛdvīkānāṃ viḍaṅgānāṃ vacāyāścitrakasya ca//
Ca.6.1.4.15 śatāvaryāḥ payasyāyāḥ
pippalyā joṅgakasya ca/
ṛddhyā nāgabalāyāśca dvāradāyā dhavasya ca//
Ca.6.1.4.16 triphalākaṇṭakāryośca
vidāryāścandanasya ca/
ikṣūṇāṃ śaramūlānāṃ śrīparṇyāstiniśasya ca//
Ca.6.1.4.17 rasāḥ prthak
pṛthaggrāhyāḥ palāśakṣāra eva ca/
eṣāṃ palonmitān bhāgān payo gavyaṃ caturguṇam//
Ca.6.1.4.18 dve pātre
tilatailasya dve ca gavyasya sarpiṣaḥ/
tat sādhyaṃ sarvamekatra susiddhaṃ snehamuddharet//
Ca.6.1.4.19
tatrāmalakacūrṇānāmāḍhakaṃ śatabhāvitam/
svarasenaiva dātavyaṃ kṣaudrasyābhinavasya//
Ca.6.1.4.20 śarkarācūrṇapātraṃ ca
prasthamekaṃ pradāpayet/
tugākṣīryāḥ sapippalyāḥ sthāpyaṃ saṃmūrcchitaṃ ca tat//
Ca.6.1.4.21 sucaukṣe mārtike
kumbhe māsārdhaṃ ghṛtabhāvite/
mātrāmagnisamāṃ tasya tata ūrdhvaṃ prayojayet//
Ca.6.1.4.22
hematāmrapravālānāmayasaḥ sphaṭikasya ca/
muktāvaidūryaśaṅkhānāṃ cūrṇānāṃ rajatasya ca//
Ca.6.1.4.23 prakṣipya ṣoḍaśīṃ
mātrāṃ vihāyāyāsamaithunam/
jīrṇe jīrṇe ca bhuñjīta ṣaṣṭikaṃ kṣīrasarpiṣā//
Ca.6.1.4.24 sarvarogapraśamanaṃ
vṛṣyamāyuṣyamuttamam/
sattvasmṛtiśarīrāgnibuddhīndriyabalapradam//
Ca.6.1.4.25 paramūrjaskaraṃ caiva
varṇasvarakaraṃ tathā/
viṣālakṣmīpraśamanaṃ sarvavācogatapradam//
Ca.6.1.4.26 siddhārthatāṃ
cābhinavaṃ vayaśca prajāpriyatvaṃ ca yaśaśca loke/
prayojyamicchadbhiridaṃ yathāvadrasāyanaṃ brāhmamudāravīryam//
(itīndroktarasāyanamaparam/)
Ca.6.1.4.27 samarthānāmarogāṇāṃ
dhīmatāṃ niyatātmanām/
kṛṭīpraveśaḥ &kṣaṇināṃ paricchadavatāṃ hitaḥ//
&`kṣamiṇāṃ' iti pā-.
Ca.6.1.4.28 ato+anyathā tu ye
teṣāṃ sauryamārutiko vidhiḥ/
tayoḥ śreṣṭhataraḥ pūrvo vidhiḥ sa tu suduṣkaraḥ//
Ca.6.1.4.29
rasāyanavidhibhraṃśājjāyeran vyādhayo yadi/
yathāsvamauṣadhaṃ teṣāṃ kāryaṃ muktvā rasāyanam//
Ca.6.1.4.30 satyavādinamakrodhaṃ
nivṛttaṃ madyamaithunāt/
ahiṃsakamanāyāsaṃ praśāntaṃ priyavādinam//
Ca.6.1.4.31 japaśaucaparaṃ dhīraṃ
dānanityaṃ tapasvinam/
devagobrāhmaṇācāryaguruvṛddhārcane ratam//
Ca.6.1.4.32 ānṛśaṃsyaparaṃ nityaṃ
nityaṃ &karuṇavedinam/
samajāgaraṇasvapnaṃ nityaṃ kṣīraghṛtāśinam//
&`kāruṇyavedinam' iti pā-.
Ca.6.1.4.33 deśakālapramāṇajñaṃ
yuktijñamanahaṅkṛtam/
śastācāramasaṃkīrṇamadhyātmapravaṇendriyam//
Ca.6.1.4.34 upāsitāraṃ
vṛddhānāmāstikānāṃ jitātmanām/
dharmaśāstraparaṃ vidyānnaraṃ nityarasāyanam//
Ca.6.1.4.35 guṇairetaiḥ
samuditaiḥ prayuṅkte yo rasāyanam/
rasāyanaguṇān sarvān yathoktān sa samaśnute//
(ityācārarasāyanam/)
Ca.6.1.4.36 yathāsthūlamanirvāhya
doṣāñchārīramānasān/
rasāyanaguṇairjanturyujyate na kadācana//
Ca.6.1.4.37 yogā
hyāyuḥprakarṣārthā jarāroganibarhaṇāḥ/
manaḥśarīraśuddhānāṃ sidhyanti prayatātmanām//
Ca.6.1.4.38 tadetanna
bhavedvācyaṃ sarvameva hatātmasu/
&arujebhyo+advijātibhyaḥ śuśrūṣā yeṣu nāsti ca//
&`arajobhyaḥ' iti pā-.
Ca.6.1.4.39 ye rasāyanasaṃyogā
vṛṣyayogāśca ye matāḥ/
yaccoṣadhaṃ vikārāṇāṃ sarvaṃ tadvaidyasaṃśrayam//
Ca.6.1.4.40 prāṇācāryaṃ
budhastasmāddhīmantaṃ vedapāragam/
aśvināviva devendraḥ pūjayedatiśaktitaḥ//
Ca.6.1.4.41 aśvinau devabhiṣajau
yajñavāhāviti smṛtau/
yajñasya hi śiraśchinnaṃ punastābhyāṃ samāhitam//
Ca.6.1.4.42 praśīrṇā daśanāḥ
pūṣṇo netre naṣṭe bhagasya ca/
vajriṇaśca bhujastambhastābhyāmeva cikitsitaḥ//
Ca.6.1.4.43 cikitsitaśca
śītāṃśurgṛhīto rājayakṣmaṇā/
somābhipatitaścandraḥ kṛtastābhyāṃ punaḥ sukhī//
Ca.6.1.4.44 bhārgavaścyavanaḥ
kāmī vṛddhaḥ san vikṛtiṃ gataḥ/
vītavarṇasvaropetaḥ kṛtastābhyāṃ punaryuvā//
Ca.6.1.4.45 etaiścānyaiśca
bahubhiḥ karmabhirbhiṣaguttamau/
babhūvaturbhṛśaṃ pūjyāvindrādīnāṃ mahātmanām//
Ca.6.1.4.46 grahāḥ stotrāṇi
mantrāṇi &tathā nānāhavīṃṣi ca/
&&dhūmrāśca paśavastābhyāṃ prakalpyante dvijātibhiḥ//
&`tathā+anyāni havīṃṣi ca' iti pā-. &&`dhūmāśca' iti
pā-.
Ca.6.1.4.47 prātaśca savane somaṃ
śakro+aśvibhyāṃ sahāśnute/
sautrāmaṇyāṃ ca bhagavānaśvibhyāṃ saha modate//
Ca.6.1.4.48 indrāgnī cāśvinau
caiva stūyante prāyaśo dvijaiḥ/
stūyante vedavākyeṣu na tathā+anyā hi devatāḥ//
Ca.6.1.4.49
ajarairamaraistāvadvibudhaiḥ sādhipairdhruvaiḥ/
pūjyete prayatairevamaśvinau bhiṣajāviti//
Ca.6.1.4.50
mṛtyuvyādhijarāvaśyairduḥkhaprāyaiḥ sukhārthibhiḥ/
kiṃ punarbhiṣajo martyaiḥ syurnātiśaktitaḥ//
Ca.6.1.4.51 śīlavānmatimān yukto
&dvijātiḥ śāstrapāragaḥ/
prāṇibhirguruvat pūjyaḥ prāṇācāryaḥ sa hi smṛtaḥ//
&`trijātiḥ' iti pā-.
Ca.6.1.4.52 vidyāsamāptau
&bhiṣajo dvitīyā jātirucyate/
aśnute vaidyaśabdaṃ hi na vaidyaḥ pūrvajanmanā//
&`bhiṣjastṛtīyā' iti pā-.
Ca.6.1.4.53 vidyāsamāptau brāhmaṃ
vā sattvamārṣamathāpi vā/
dhruvamāviśati &jñānāttasmadvaidyo dvijaḥ smṛtaḥ//
&`jñānāttasmadvaidyastrijaḥ' iti pā-. `prathamā jātiḥ
mātṛgarbhato janma, dvitīyā jātirupanayanāt, tṛtīyā tu
vaidyavidyāsamāptau; ataḥ śāstrapārago vaidyaḥ
vidyāsamāptilakṣaṇatṛtīyajanmanā trija ucyate' iti
yogīndranāthasenaḥ.
Ca.6.1.4.54 nābhidhyāyenna
cākrośedahitaṃ na samācaret/
prāṇācāryaṃ budhaḥ kaścidicchannāyuranitvaram//
Ca.6.1.4.55 cikitsitastu
&saṃśrutya yo vā+asaṃśrutya mānavaḥ/
nopākaroti vaidyāya nāsti tasyeha niṣkṛtiḥ//
&`yo mānavo vaidyena cikitsito rogamuktaḥ san vaidyaṃ saṃśrutya
pratiśrutya pratijñāya asaṃtya vā nopākaroti dhanādikaṃ na dadāti
iha loke paratrāpi ca tasya niṣkṛtiḥ nistāro nāsti' iti
yogīndranāthasenaḥ.
Ca.6.1.4.56 bhiṣagapyāturān
sarvān svasutāniva yatnavān/
ābādhebhyo hi saṃrakṣedicchan dharmamanuttamam//
Ca.6.1.4.57 dharmārthaṃ
&cārthakāmārthamāyurvedo maharṣibhiḥ/
prakāśito dharmaparairicchadbhiḥ sthānamakṣaram//
&`nārthakāmārthaṃ' iti pā-.
Ca.6.1.4.58 nārthārthaṃ nāpi
kāmārthamatha bhūtadayāṃ prati/
vartate yaścikitsāyāṃ sa sarvamativartate//
Ca.6.1.4.59 kurvate ye tu
vṛttyarthaṃ cikitsāpaṇyavikrayam/
te hitvā kāñcanaṃ rāśiṃ pāṃśurāśimupāsate//
Ca.6.1.4.60 dāruṇaiḥ kṛṣyamāṇānāṃ
gadairvaivasvatakṣayam/
chittvā vaivasvatān pāśān jīvitaṃ yaḥ prayacchati//
Ca.6.1.4.61 dharmārthadātā
sadṛśastasya nehopalabhyate/
na hi jīvitadānāddhi dānamanyadviśiṣyate//
Ca.6.1.4.62 paro bhūtadayā dharma
iti matvā cikitsayā/
vartate yaḥ sa siddhārthaḥ sukhamatyantamaśnute//
Ca.6.1.4.63 tatra ślokau---
āyurvedasamutthānaṃ divyauṣadhividhiṃ śubham/
amṛtālpāntaraguṇaṃ siddhaṃ ratnarasāyanam//
Ca.6.1.4.64 siddhebhyo
brahmacāribhyo yaduvācāmareśvaraḥ/
āyurvedasamutthāne tat sarvaṃ saṃprakāśitam//
ityagniveśakṛte tantre carakapratisaṃskṛte cikitsitasthāne
rasāyanādhyāye āyurvedasamutthānīyo nāma
rasāyanapādaścaturthaḥ//4//