saptamo+adhyāyaḥ/
Ca.4.7.1 athātaḥ śarīrasaṃkhyā-122śārīraṃ vyākhyāsyāmaḥ //
Ca.4.7.2 iti ha smāaha bhagavānātreyaḥ //
Ca.4.7.3 śarīrasaṃkhyāmavayavaśaḥ kṛtsnaṃ śarīraṃ pravibhajya sarvaśarīrasaṃkhyānapramāṇajñānahetorbhagavantamātreyamagniveśaḥ papraccha //
Ca.4.7.4 tamuvāca bhagavānātreyaḥ --- śṛṇu matto+agniveśa ! sarvaśarīramācakṣāṇasya yathāpraśnamekamanā yathāvat / śarīre ṣaṭ tvacaḥ ;tadyathā --- udakadharā tvagbāhyā, dvitīyā tvasṛgdharā,tṛtīyā sidhmakilāsasaṃbhavādhiṣṭhānā,catuethī dadrūkuṣṭhasaṃbhavādhiṣṭhānā,pañcamī tvalajīvidradhisaṃbhavādhiṣṭhānā,ṣaṣṭhī tu yasyāṃ chinnāyāṃ tāmyatyandha iva ca tamaḥ praviśati yāṃ cāpyadhiṣṭhāyārūṃṣi jāyante parvasu kṛṣṇāraktāni sthūlamūlāni duścikitsyatamāni ca ; iti ṣaṭ tvacaḥ / etāḥ ṣaḍaṅgaṃ śarīramavatatya tiṣṭhanti //
Ca.4.7.5 tatra123ayaṃ śarīrasyāṅgavibhāgaḥ;tadyathā ---dvau bāhū,dve sakthinī,śirogrīvam,antarāadhiḥ,iti ṣaḍaṅgamaṅgam //
Ca.4.7.6 trīṇi saṣaṣṭīni śatānyasthnāṃ saha 124dantolūkhalanakhena tadyathā --- dvātriṃśaddantāḥ,dvātriṃśaddantolūkhalāni,viṃśatirnakhāḥ,ṣaṣṭiḥ pāṇipādāṅgulyāsthīni,viṃśatiḥ pāṇipādaśalākāḥ, 125catvāri pāṇipādaśalākādhiṣṭhānāni,dve pārṣṇyorasthinī,catvāraḥ pādayorgulphāḥ,dvau 126maṇikau hastayoḥ,catvāryaratyorasthīni,catvāri jaṅghayoḥ,dve jānunī,dve jānukapālike,dvāvūrunalakau,dvau bāhunalakau,dvāvaṃsau,dve aṃsaphalake,dvāvakṣakau,ekaṃ jatru,dve tāluke,dve śroṇiphalake,ekaṃ bhagāsthi,paṅcacatvāriṃśat pṛṣṭhagatānyasthīni,pañcadaśa grīvāyāṃ,caturdaśorasi,dvayoḥ pārśvayoścaturviṃśatiḥ parśukāḥ,tāvanti sthālakāni,tāvanti caiva sthālakārbudāni,ekaṃ hanvasthi,dve hanumūlabandhane,ekāsthi nāsikāgaṇḍalalāṭaṃ,dvau śaṅkhau,catvāri śiraḥkapālānīti; evaṃ trīṇi saṣaṣṭīni śatānyasthnāṃ saha datolūkhalanakhenaiti //
Ca.4.7.7 pañcendriyādhiṣṭhānāni; tadyathā --- tvag,jihvā,nāsikā,asṣiṇī,karṇau ca /
pañca buddhīndriyāṇi;tadyathā --- sparśanaṃ,rasanaṃ,ghrāṇaṃ,darśanaṃ,śrotramiti /
pañca karmendriyāṇi ; tadyathā --- hastau,pādau,pāyuḥ,upsthaḥ,jihvā ceti //
Ca.4.7.8 hṛdayaṃ cetanādhiṣṭhānamekam //
Ca.4.7.9 daśa prāṇāyatanāni; tadyathā --- mūrdhā,kaṇṭhaḥ,hṛdayaṃ,nābhiḥ,gudaṃ,bastiḥ,ojaḥ,śukraṃ,śoṇitaṃ,māṃsamiti/
teṣu ṣaṭ pūrvāṇi marmasaṃkhyātāni//
Ca.4.7.10 pañcadaśa koṣṭhāṅgāni; tadyathā --- nābhiśca,hṛdayaṃ ca,kloma ca,yakṛcca,plīhā ca,vṛkkau ca,bastiśca,purīṣādhāraśca,āmāśayaśca,pakvāśayaśca,uttaragudaṃ ca,adharagudaṃ ca,kṣudrāntraṃ ca,sthūlāntraṃ ca,vapāvahanaṃ ceti//
Ca.4.7.11 ṣaṭpañcāśat pratyaṅgāni,ṣaṭsvaṅgeṣūpanibaddhāni,yānyaparisaṃkhyātāni pūrvamaṅgeṣu parisaṃkhyāyamāneṣu,tānyanyaiḥ paryāyairiha 127prakāśyāni bhavanti/
tadyathā --- dve jaṅghāpiṇḍike,dve ūrupiṇḍike,dvau sphicau,dvau vṛṣaṇau,ekaṃ śephaḥ,dve ukhe,dvau vaṅghaṇau,dvau kukundarau,ekaṃ bastiśīrṣam,ekamudaraṃ,dvau stanau,dvau 128śleṣmabhuvau, dve bāhupiṇḍike,cibukamekaṃ,dvāvoṣṭhau,dve sṛkkaṇyau,dvau dantaveṣṭakau,ekaṃ tālu,ekā galaśuṇḍikā,dve upajihvike,ekāgojihvikā,dvau gaṇḍau,dve karṇaśaṣkulike,dvau karṇaputrakau,dve akṣikūṭe,catvāryakṣivartmāni,dve akṣikanīnike,dve bhruvau,ekāvaṭuḥ,catvāri pāṇipādahṛdayāni//
Ca.4.7.12 nava mahanti chidrāṇi - sapta śirasi,dve cādhaḥ//
Ca.4.7.13 etāvaddṛśyaṃ śakyamapi nirdeṣṭum //
Ca.4.7.14 anirdeśyamataḥ paraṃ tarkyameva /
tadyathā --- nava snāyu-śatāni, sapta sirāśatāni, dve dhamanīśate, 129catvāri peśīśatāni, saptottaraṃ marmaśataṃ, dve sandhiśate, 130ekonatriṃśatsahasrāṇi nava ca śatāni ṣaṭpañcāśatkāni sirādhamanīnāmaṇuśaḥ pravibhajyamānānāṃ mukhāgraparimāṇaṃ, tāvanti caiva keśaśmaśrulomānīti /
etadyathāvatsaṃkhyātaṃ tvakprabhṛti dṛśyaṃ, tarkyamataḥ param /
131etadubhayamapi na vikalpate, prakṛtibhāvāccharīrasya //
Ca.4.7.15 yattvañjalisaṃkhyeyaṃ tadupadekṣyāmaḥ; tat paraṃ pramāṇamabhijñeyaṃ, tacca vṛddhihrāsayogi, tarkyameva / tadyathā --- daśodakasyāñjalayaḥ śarīre svenāñjalipramāṇena, yattu pracyavamānaṃ purīṣam anubadhnātyatiyogena tathā mūtraṃ rudhiramanyāṃśca śarīradhātūn, yattu sarvaśarīracaraṃ bāhyā tvagbibharti, yattu tvagantare vraṇagataṃ lasīkāśabdaṃ labhate, yaccaoṣmaṇānubaddhaṃ lomakūpebhyo niṣpatat svedaśabdamavāpnoti, tadudakaṃ daśāñjalipramāṇaṃ; navāñjalayaḥ pūrvasyāhārapariṇāmadhātoḥ, yaṃ 'rasa' ityācakṣate; aṣṭau śoṇitasya, sapta purīṣasya, ṣaṭ śleṣmaṇaḥ, pañca pittasya, catvāro mūtrasya, trayo vasāyāḥ, dvau medasaḥ, eko majjāyāḥ, mastiṣkasyārdhāñjaliḥ, śukrasya tāvadeva pramāṇaṃ,132tāvadeva ślaiṣmikasyaujasa iti/ etaccharīratattvamuktam //
Ca.4.7.16 tatra yadviśeṣataḥ sthūlaṃ sthiraṃ mūrtimadgurukharakaṭhinamaṅgaṃ nakhāsthidantamāṃsacarmavarcaḥkeśaśmaśrulomakaṇḍarādi tat pārthivaṃ gandho ghrāṇaṃ ca; yaddravasaramandasnigdhamṛdupicchilaṃ rasarudhiravasākaphapittamūtrasvedādi tadāpyaṃ raso rasanaṃ ca; yat pittamūṣmā ca yo yā ca bhāḥ śarīre tat sarvamāgneyaṃ rūpaṃ darśanaṃ ca; yaducchvāsapraśvāsonmeṣanimeṣākuñcanaprasāraṇagamanapreraṇadhāraṇādi tadvāyavīyaṃ sparśaḥ sparśanaṃ ca; yadviviktaṃ yaducyate mahānti cāṇūni srotāṃsi tadāntarīkṣaṃ śabdaḥ śrotraṃ ca; yat prayoktṛ tat pradhānaṃ buddhirmanaśca/
iti śarīrāvayavasaṃkhyā yathāsthūlabhedenāvayavānāṃ nirdiṣṭā //
Ca.4.7.17 śarīrāvayavāstu paramāṇubhedenāparisaṃkhyeyā bhavanti, atibahutvādatisaukṣmyādatīndriyatvācca /
teṣāṃ saṃyogavibhāge paramāṇūnāṃ kāraṇaṃ vāyuḥ karmasvabhāvaśca //
Ca.4.7.18 tadetaccharīraṃ saṃkhyātamanekāvayavaṃ dṛṣṭamekatvena saṅgaḥ, pṛthaktvenāpavargaḥ /
tatra pradhānamasaktaṃ sarva133sattānivṛttau nivartate iti //
Ca.4.7.19 tatra ślokau ---
- 'śarīrasaṃkhyāṃ nāma śārīraṃ' iti pā+↩
- 'atha'iti pā+↩
- 'dantolūkhalanakhaiḥ'iti pā+↩
- 'catvāryadhiṣṭhānānyāsāṃ'iti pā+↩
- 'maṇibandhakau'iti pā+↩
- 'prakāśya vyākhyātāni'iti pā+↩
- 'dvau bhujau'iti pā+↩
- 'pañca peśīśatāni'iti pā+↩
- 'ekonatriṃśacchatasahasrāṇi'iti pā+↩
- 'eke tadubhayamapi na vikalpayante prakṛtibhāvāccharīrasya'iti,'tvakprabhṛti dṛśyaṃ tarkyamevetyeke,tadubhayamapi na vikalpate prakṛtibhāvāccharīrasya'iti ca pā+↩
- 'tāvadeva caujasaḥ, strīṇāmārtavasya catvāro+añjalayaḥ'iti pā+↩
- 'sarvasaṃtānanivṛttau'iti pā+↩