Nyāyasūtra

225

न्यायलक्षणप्रकरणम्

प्रति—वाः ॥ ३२ ॥ वार्त्तिककारः सूत्रतात्पर्यमाह—अवयवानामिति ।
नन्ववयवसामान्यलक्षणम् अन्तरेणाशक्यो विभागोद्देशः, तद्विशेषलक्षणं च । न चेदं
सामान्यलक्षणं विभागपरत्वादित्यत आह—सूत्रम्, विभागपरमप्येतदर्थादवयव
सामान्यलक्षणं सूचयतीति सूत्रम् । अन्यपरादपि वाक्यात् प्रतीयमानोऽर्थोऽपेक्षितः
स्वीक्रियत एवेति शाब्दाः । तत्रावयवपदादेव सामान्यलक्षणमवगम्यते ।
अवयवत्वेनैकवाक्यता दर्शिता । सा च पदानां 1032परस्परमसंप्रत्यायितापेक्षितसंबन्ध
योग्यार्थप्रत्ययेन भवति । तस्मात् तथाविधार्थप्रत्यायनमेव प्रतिज्ञादीनामवयवसामान्य
लक्षणं सिद्धमिति सूत्रमित्यनेन दर्शितं वार्त्तिककृता इति । विभागोद्देशतात्पर्यमाह—
विभागेति । त्र्यवयग्रहणम् उपलक्षणार्थम्, द्व्यवयवमित्यपि द्रष्टव्यम् । अत्र भाष्यं
तत्राप्रतीयमान इति । सामान्येनावगतधर्मिणि विशेषेणाग्निमत्त्वादिना सन्दिग्धे
अग्निमत्वादितत्त्वावधारणं प्रत्ययः । तस्यार्थः प्रयोजनं हानोपादानोपेक्षाबुद्धयः ।
1033तस्य प्रवर्त्तिका उत्पादिका जिज्ञासा प्रत्ययसाधनानुसरणद्वारेण प्रत्यासत्तिः
संशयतत्त्वज्ञानयोर्विशेषगता1034 न तु स्वरूपगता, संशयानन्तरया जिज्ञासया संशयस्य
व्यवधानात् । शक्यं प्रमेयम् । तस्मिन् प्राप्तिः शक्तता प्रमाणानां प्रमातुश्च । सा च
स्वरूपसहकारिभ्यां द्वेधा । तामिमां भाष्यकारोऽनया वचोभङ्ग्या दर्शयति—प्रमातुः
प्रमाणानीति । प्रतिज्ञादिवदिति । वैधर्म्यदृष्टान्तः । प्रतिपक्षोपवर्णनमिति । यदि
शब्दो नित्यः स्यात्, न स्यात् कृतक इति अनित्यत्वस्य नित्यत्वं प्रतिपक्षः । तस्मिन्
1035हेत्वभावोपवर्णनं न चायमकृतक इति । तदुपवर्णनप्रतिषेधे सति तत्त्वज्ञाना
226 भ्यनुज्ञानार्थम् । 1036तत्त्वं ज्ञायतेऽनेनेति तत्त्वज्ञानं प्रमाणम् । तदभ्यनुज्ञानार्थं संशयव्यु
दासस्तर्कापरनामा । व्युदस्यते हि तेन1037 प्रमाणाभ्यनुज्ञानद्वारेण 1038इतिकर्तव्यताभूतेन
संशय इति । तदेतद् भाष्यजातं प्रश्नपूर्वकं वार्त्तिककृद् व्याचष्टे—कथं पुनरिति ।
न पुनर्जिज्ञासादयः परप्रतिपादकाः शब्दादवगताः सन्तः । अथ मा भूवन् परप्रति
पादकाः, स्वप्रदिपादका एव कस्मात् न भवन्तीत्यत आह—निश्चितत्वाच्चेति ।
साधनादेव गम्यते 1039प्राप्यते, प्राप्तं च ज्ञायत इत्यर्थः । शक्यप्राप्तिश्च ज्ञायत
इत्यर्थः । तत् किं सर्वथैवानङ्गं जिज्ञासादयः इत्यत उक्तं भाष्यकृता प्रकरणे तु
जिज्ञासादयः समर्था इति । तदनुभाष्य व्याचष्टे—प्रकरणे त्विति । प्रकरणं कथा
प्रवृत्तिः । तदुत्थापका जिज्ञासादयोऽवयवा अङ्गमित्यर्थः । ते च जिज्ञासादय
उत्पन्नाः प्रकरणस्योत्थापकाः स्वरूपेण, न पुनः स्वज्ञानेन, येन 1040शब्दप्रतिपाद्याः
सन्तः प्रकरणेऽप्यङ्गं भवेयुः, यथा प्रतिज्ञादयः स्वज्ञानेन स्वार्थान् प्रतिपादयन्तः ।
तस्मात् सर्वथैव जिज्ञासादिवाचकपदप्रयोगोऽनर्थक इति भावः । अत
एवाह—परप्रतिपादकत्वादिति । तुशब्दो जिज्ञासादिभ्यो व्यवच्छिनत्ति ।
त्र्यवयवमपीत्यपिना द्व्यवयवनिषेधं1041 समुच्चिनोति । उपनयनिगमनयोरित्यत्र
प्रतिज्ञाया अपीति द्रष्टव्यम् ॥ ३२ ॥

साध्य—ज्ञा । परिगृह्यतेऽनेनेति परिग्रहः । स च वचनं चेति परिग्रहवचनम् ।
उदाहरणम् अनित्यः शब्द इति । तदाक्षिप्य वार्त्तिककारः समाधत्ते—सिद्धत्वादिति ।
अग्निमानेव नातद्वान् नास्याग्निनेदानीमयोगः । स च पर्वतेऽग्निमति साध्यमाने
विशेषणविशेष्ययोः परस्परसंबन्ध1042लक्षणो नियमोऽर्थात् सिध्यति । न तु
227 साक्षादयोगव्यवच्छेद एव साध्यः, लिङ्गस्यान्यापोहविषयत्वानभ्युपगमात् । तस्य
निर्देश इति निर्दिश्यतेऽनेनेति 1043प्रतिज्ञावाक्यमुच्यते ।

अत्रान्यव्यवच्छेदं वाक्यार्थं मन्वानो भदन्तः प्रतिज्ञालक्षणमति
व्याप्त्यव्याप्तिभ्यामाक्षिपति—उभयेति । उभयोरवधारणयोः प्राप्तौ संशयेन1044
किमिदमवधार्यते किं चेदमिति प्रसक्तावित्यर्थः । प्रतिज्ञावधृतेति । यत 1045एवकरणं
ततोऽन्यत्रावधारणमिति हि शाब्दा इति भावः । व्यतिरेकित्वादिति व्यभिचारा
दित्यर्थः । समाधत्ते—सर्वस्मिन् वाक्ये इति । संसर्गो वाक्यार्थ इत्युत्सर्गः । क्वचित्
पुनरन्यव्यवच्छेदोऽपीति । सामान्यश्रुतौ नियम इति । यथेन्द्रियार्थसन्निकर्षो
त्पन्नमित्युक्ते ज्ञानं सुखादि च सामान्येन प्राप्तम् । तत्र ज्ञानग्रहणं न विधायकम्,
प्राप्तत्वात् । अतः सुखादिव्यवच्छेदफलं विज्ञायते । यदि त्वस्मद्दर्शनमतिक्रम्य
सर्वत्रावधारणं करोति, ततोऽस्य लोकविरोध इत्याह—सर्वत्र चेति । तत् किं लोके
न क्वचिदवधारणमित्यत1046 आह—यत्र चेति । चोदयति—ननु चेति । सिद्धप्रति
पक्षः1047 साध्यशब्दस्यार्थ इत्यभिप्रायः । परिहरति—न सूत्रार्थेति । सर्वसन्देहे
ष्विदमुपतिष्ठते 1048व्याख्यानतोऽर्थप्रतिपत्तिरिति भावः । चोदकः स्वाभिप्राय
मुद्धाटयति—अथ पुनरिति । असाध्यनिर्देशः सिद्धनिर्देशः । तस्य निवृत्तिः साध्य
शब्दादवगम्यते, न तु प्रज्ञापनीयोऽर्थ इत्यर्थः । परिहरति—असाध्यं चेति । भवेदेतद्
यदि सिद्धमात्रमसाध्यं स्यात् । अपि त्वनुपपद्यमानं साधनं सिद्धिर्यस्य तदप्यसाध्यम् ।
तथा चासिद्धस्य चाक्षुषत्वादेर्निवृत्तिरित्यर्थः । पुनश्चोदयति—अथ पुनरिति । न
कृतकत्वादि 1049सिद्धं नाप्यनुपपद्यमानसाधनम् । नापि कृतकत्वादि पराङ्गत्वेनोपात्तं
येनाप्रज्ञापनीयं स्यादित्यर्थः । परिहरति—नैष दोष इति । प्रज्ञापनीयेन धर्मेण
धर्मिणो विशिष्टस्य परिग्रहवचनम् इति सूत्रार्थः, न पुनर्धर्ममात्रपरिग्रहवचनमिति ।
अभ्युपगम्य व्यवच्छेदं शब्दार्थमेतदुक्तम्, परमार्थतस्त्वनियमः क्वचित् संसर्गः,
228 क्वचिद् व्यवच्छेद इत्यत आह—यच्चेदमिति । इतोऽपि नासिद्धयोर्हेतुदृष्टान्तयोः
प्रसङ्ग इत्याह—साध्यनिर्देश इति च प्रतिज्ञायामिति । प्रमाणतन्त्रः खल्वभ्युपगमः
सिद्धान्तः । न च चाक्षुषत्वादिषु प्रमाणमूलता, तदभिमानोऽपि बाधकादपाकृत इति ।
ननु यदि सर्वतन्त्रसिद्धान्तातिरिक्तानां सिद्धान्तान्तराणां साध्यत्वं तर्हि साध्येनैव
चरितार्थत्वाद् अपार्थकं पृथगभिधानमेतेषामिति । अत उक्तम्—अवस्थायामिति ।
विमत्यवस्थायाम्, सर्वतन्त्रे तु विमतिरशक्येत्युक्तम् । परिहारान्तरमाह—जिज्ञासा
दीति । विभागसूत्रेण प्रकरणोत्थानहेतवो वाक्यावयवतया निराकार्यत्वेन1050 जिज्ञासादयो
बुद्धिस्थीकृताः । तेन यत्र जिज्ञासादयः स साध्यः । न च चाक्षुषत्वादिषु प्रमाणबाधितेषु
सन्ति त1051 इत्यर्थः । परिहारान्तरमाह—अर्हत्यर्थ इति ।

अपरमपि 1052परिहारमाह—कर्मकरणयोर्वेति । एवं तावद् व्युत्पत्त्याद्यालोचनया1053
साध्यशब्दस्य न हेतुदृष्टान्तयोः प्रसङ्ग इत्युक्तम् । संप्रति लोक एवातिस्फुटास्तिस्रो
विधा अर्थानाम् । कृतमत्र सूक्ष्मानुसरणेनेत्याह—साध्यासिद्धसिद्धभेदादिति ।
अन्यतरासिद्धयोर्हेतुदृष्टान्तयोः प्रसङ्गो मा भूदिति कर्मतया ते उपादीयन्त इत्युक्तम् ।
उभयपक्षेति पक्ष शब्दो 1054वर्गवचनः । संप्रतिपन्नमुभयोर्वर्गयोरित्यर्थः । परिहारान्तरमाह
अथ वेति । अवयवानामेतत् प्रकरणम् । तेषां च प्रधानैकार्थप्रत्यायनेनैकवाक्यता
मापन्नानामवयवभावः । यत्प्रत्यायनोद्देशेन ते प्रवर्तन्ते तत्प्रधानम् । धर्मी च सिषा
धयिषितधर्मविशिष्टः । तथा च न साक्षात् तत्प्रत्यायनाय ते विभवन्तीति तदर्थं साधने
व्याप्रियन्ते । तेन सिषाधयिषितधर्मविशिष्टो धर्मी तेषां प्रधानं विषयश्च । प्रधानं च
प्रथमं बुद्धौ विपरिवर्तते इति साध्यशब्देन स एवोच्यते, न तु हेतुदृष्टान्तावप्रधाने
इत्यर्थः ।

तदेवमदुष्टमस्मल्लक्षणमिति यदस्मल्लक्षणमनेन दोषेण भङ्क्त्वा भदन्तेन
अन्यथा लक्षणं प्रणीतम्, तदेव दुष्टमित्याह—न चेदयमिति । ननु यत्र साध्यपदमस्ति
229 भवतु तत्रेष्टग्रहणमनर्थकम्, न त्वस्मिंस्तदस्तीति कथमिष्टग्रहणमनर्थकमित्यत
आह—कर्मग्रहणाच्चेति । मा भूत् साध्यपदम् । अस्ति तु पक्षपदम् । तदपि हि
1055पच्यमानं व्यज्यमानं साध्यमेवाह—तच्च कर्म । 1056कर्म चेप्सितमिति प्राप्तुमिष्ट
मित्यर्थः । चोदयति—अथाप्यनिष्टेति । नन्वनिष्टः पक्ष इति विप्रतिषिद्धमित्यत
उक्तम्—अर्थतः किलेति । वस्तुव्यवस्थापनाय प्रवृत्तस्य तादृशं नेष्टमित्यर्थः ।

बौद्धपक्षमुपन्यस्यन्नेव मध्ये तदभिमतं किञ्चिन्निराकरोति—अश्रावण इति ।
कृतव्याख्यानमेतत् प्रथमसूत्रे1057 । अपि त्वनुमानतः
कारणतो विकारात्1058
इत्येवमादेः1059 । न हि व्यङ्ग्यं व्यञ्जकं कारणमनुविधीयते1060 । नो खलु महति प्रदीपे घटो
महान् अल्पे वा अल्प इति । महति तु कारणे महान् शब्द इति । तस्मात् कारणतो
विकारात् कार्यः शब्दः, यथा महद्भिः स्थूलपिण्डैरारब्धोऽवयवी महानिति । तदनेन
प्रत्ययभेदभेदित्वं हेतुरुपलक्षितो भवति, आदिशब्देन च1061 सतः शब्दस्य

इत्येवमादयो ग्राह्याः । दोषश्च दर्भेध्मादिवदुपयुक्तानामृचां निरिष्टिकत्वेन 1063पुनरु
पयोगः, कार्यत्वे पुनरन्यत्वेन निरिष्टिकत्वमित्यर्थः । यद्यप्यागमोऽपि शब्दानित्यत्वेऽस्ति
यथा

इति । तथापि

इति नित्यत्वेऽप्यागमदर्शनात् अनिश्चयादनुमानस्यैवात्र प्रामाण्यम् । तथा चानुमान
विरोध इति । प्रसिद्धिविरोधं तु न बुध्यामहे प्रमाणविरोधाद् भेदेन । अबोधमाह—
230 कोऽयं प्रसिद्धिविरोध इति । एकग्रन्थेनाह—प्रसिद्धिः प्रत्यक्षादीनामिति । अचन्द्रः
शशीति । यदि चन्द्रे शशिशब्दवाच्यत्वं1064 निषिध्यते, तदा लोकव्यवहारा
वगतान्वयव्यतिरेकप्रभवानुमानविरोधः । अथ विकल्पज्ञानगोचरत्वनिषेधः, ततो
भवतां स्वसंवेदनप्रत्यक्षविरोधः । अस्माकं तु मानसप्रत्यक्षविरोध इति सर्वथा न
प्रमाणादन्या प्रसिद्धिरिति । तदेवं बौद्धपक्षमुपन्यस्य तदुक्तान्युदाहरणानि दूषयित्वा
बौद्धपक्षमुपसंहरति—एतदर्थेति ।

तदेतद् दूषयति—एतच्चेति । वस्तु हि यादृशं स्वकारणादुत्पन्नं तादृशमेव तत् ।
न तस्यान्यथाभाव इति न तत्र दोषो निविशते । तद्विषयाणि पदान्यपि प्रत्येकमदुष्टान्येव ।
या पुनः पौरुषेयी दृष्टमन्यत्रार्थमन्यत्र समारोप्य भ्रान्त्या वा परविप्रलम्भाय वा
प्रतिज्ञादिरूपेण वाक्यक्रिया, सा स्ववचनविरोधादिशालिनी दुष्टा । तद्द्वारेण पुरुषो
निगृह्यते, नार्थो न पदानीति । स्वार्थापवादः स्ववचनविरोधः कर्तृदोषो भ्रमो वा
विप्रलम्भो वा क्रियायामुपचर्यते । न च1065 क्रियायां भ्रमो वा विप्रलम्भो वा, तयोर
भिप्रायभेदतया पुरुषधर्मत्वात् क्रियाया वस्तुबाधनात् पुरुषाभिप्रायावगतिरिति
क्रियाद्वारेणेत्युक्तम् ।

चोदयति—अथ प्रतिज्ञाया इति । तदेतदतिप्रसङ्गेन दूषयति—नैतद् युक्तं
हेत्वादीति । न पुनर्दूषणानि न्यूनतावयवोत्तरदोषाक्षेपभावोद्भावनानीति ।
त्रैरूप्यसंपन्नो हेतुः पूर्णः । स त्रिषु रूपेष्वन्यतमेन रूपेण रहितो न्यूनोऽसिद्धो वा
विरुद्धो वा अनैकान्तिको वा भवतीति सोऽयं न्यूनतादोषो हेतोः । अवयवदोषश्च
प्रतिज्ञादोषः स्ववचनविरोधादिः । हेतुदोषोऽसिद्धत्वादिः । एवमुदाहरणदोषः
साध्यविकलत्वादिः । उत्तरदोषो जातिः प्राप्त्यप्राप्तिसमादिः । तस्याक्षेप उपादानं
स्वीकार इति यावत् । भावोऽप्रतिभादिः । स हि वादिनो वा प्रतिवादिनो वाभि
प्रायः । तस्योद्भावनानि दूषणानीति । न हि संभवे सत्युपचार इति । प्रतिज्ञागता हि
दोषा यदि तद्गतत्वेनोद्भाव्यमाना न वादिनो निग्रहमापादयेयुः, ततस्तत्र
231 निष्प्रयोजनत्वेनासंभवात् पक्ष 1066एवोपचर्येरन्, पारयन्ति तु प्रतिज्ञागतानि दूषणानि
निग्रहितुं वादिनमिति । सोऽयं प्रतिज्ञादोषाणां प्रतिज्ञायां संभव इति । कस्मात्
पुनर्मञ्चस्था इत्येवं न प्रयुञ्जते इत्यत उक्तम्—लौकिकप्रयुक्तवाक्यान्वाख्यानम्1067
न, अनादिर्लोक प्रयोगो नियोज्यः पर्यनुयोज्यो वेत्यर्थः ।

स्यादेतत् । इष्टग्रहणमनक्षरारूढमप्यभिप्रायव्याप्तं साध्यं यथा स्यादित्येवमर्थं
यथा परार्थाश्चक्षुरादय इति । अत्र हि 1068पारार्थ्यमात्रमक्षरारूढम् । न च तन्मात्रमस्य
साध्यम्, अपि त्वात्मपारार्थ्यम् । तच्च नोच्चारयति मा भूदनन्वयो हेतुः संघातत्वादिति ।
तस्मात् तदवरोधायेष्टग्रहणमित्याह—अथेष्टग्रहणेनेति । परिहरति—अयमप्यर्थः
साधनादेव गम्यते । प्रतिज्ञाप्रयोगादेव गम्यते1069 । अयमभिसन्धिः । वचनलिङ्गा हि
वक्त्रभिप्राया भवन्ति । यत्परं च वचनं स वचनार्थः । तात्पर्यं चास्य क्वचिद् वाच्ये
क्वचिल्लक्ष्य इति सर्व एवासौ वचनार्थः । यस्तु नैवंविधः कथमसौ वचनार्थः ?
कथमसौ1070 वाद्यभिप्रायव्याप्त इत्यवगन्तव्यम् । न च क्वचिदपि पक्षः प्रतिज्ञापद
वाच्यः, तस्य वाक्यार्थत्वेन लक्ष्यत्वादेवेति । अनिष्टनिवृत्तिरिष्टेति । तत्साधनम
न्विष्यमाणमपि तदानीमिष्टमेव । अन्यथा तत्र 1071प्रयत्नानुपपत्तेरिच्छापूर्वकत्वात् तस्येति ।
अथ संशयो विचारणेति । ततश्च संशयविषय इष्यमाणो जिज्ञास्यमानश्च साध्य
एव भवति, न साधनादिरित्यर्थः ।
स्थानान्तरीयं च भदन्तस्य लक्षणम्,

इति दूषयति—एतेनेति । अत्रापि हि साध्यपदादूर्ध्वं वृथाक्षरचतुष्टयमिति । तथा
पक्षो यः साधयितुमिष्टः
इत्यत्रापि 1072वसुबन्धुलक्षणे विरुद्धार्थानिराकृतग्रहणं न कर्तव्यम् । एतदुक्तं भवति—न
केवलमस्माकमेतद् विरुद्धार्थानिराकृतपदमनर्थकं प्रतिभाति, समानतीर्थानामपि
232 तथा विभाति, यतस्तैर्नोपात्तमिति । अत एवं वक्तव्यं पक्षो यः साधयितुमिष्ट इति ।
यद्यप्यत्रापि प्रयोज्यप्रयोजकव्यापारयोः साधयितुमिति समानम्, तथापि तुमुना य
एव साधयिता वादी स एवैषितेत्युक्तं भवति । न पुनर्वादिनो नियोक्ता साधयिता
वादी चैषितेति । एषितृत्वं च वादिनो ध्रुवं कृत्वैतदुच्यते, यदा पुनरेषितृत्वमपि
प्रयोजके संचार्यते, तदा स्वयंग्रहणेनाप्यप्रतीकार इत्यभिप्रायः । तत्त्वभाक्तयोश्चेति ।
सिद्धः साध्यस्य प्रयोजकः कर्ता । स हि सिध्यन्तं साध्यं साधयति वादी । तस्मिन्नियं
साधना समवेता । यस्तु तस्यापि प्रयोजकस्तृतीयस्थानपतितो न तस्मिन् साधना
समवैतीति । यः कारयति स करोत्येवेति कथञ्चिदस्य भक्त्या कर्तृत्वम्, तच्चायुक्तं
सति मुख्ये कर्तरीत्यभिप्रायः । 1073आञ्जसत्वं मुख्यत्वम् । पूर्वाभिप्रायस्थितमर्थ
मुद्धाटयति1074—तुमुनश्चेति । अत्रोक्तं भाष्यकारीयाभ्युपगमसिद्धान्तनिराकरणा
वसरेऽप्रमाणकमर्थमिति । यस्तावत् शास्त्राविरुद्धोऽर्थः प्रमाणसिद्धः स शास्त्रीय
एव शास्त्राभ्युपेतप्रमाणसिद्धत्वात्, तं व्युत्पादयन् न शास्त्रं बाधते । यस्तु
प्रमाणीकृतवैशेषिकतन्त्रः शब्दनित्यत्वं साधयति सोऽनवधेयवचनः न हेत्व
भिधानं यावत् परिषत्प्रतिवादिभ्यां नीयते, अपि तु प्रतिज्ञोच्चारणानन्तरमेव निगृह्यते ।
यस्तु वैशेषिक तन्त्राध्ययनमात्राद् वैशेषिकत्वमात्मनो दर्शयित्वा शब्दनित्यतां
प्रतिजानीते नासौ प्रमाणीकृतवैशेषिकतन्त्र इति न निगृह्यते इति । यश्चाप्रमाण
कोऽभ्युपगम इति । अभ्युपगम्यत इत्यभ्युपगमः । तदभिधानं प्रतिज्ञेति
वक्तव्यमिति । साध्यग्रहणात् तद्ग्रहणस्य लाघवादित्यर्थः । यस्तु तत्रभवता
नैयायिकेन इति प्रकृतमुपसंहरति—तस्मादपेतेति ॥ ३३ ॥

अवान्तरसंगतिं प्रदर्शयन् प्रतिज्ञावचनस्य साधनाङ्गत्वमपि दर्शयति—
233 हेतोरवसरप्राप्तस्येति । प्रतिज्ञानन्तरं हेतुवचनस्यावसरः । तथा हि परप्रत्यायनाय
वचनमुच्चारयन्ति प्रेक्षावन्तः । तदेव च परे बोधयितव्या यद् बुभुत्सन्ते । तथा
सत्यनेनापेक्षिताभिधायिना1075 परो बोधितो भवति । नो खल्वाम्रान् पृष्टः
कोविदारानाचक्षाणः प्रष्टुरवधेयवचनो भवति । अनवधेयवचनश्च1076 कथं प्रतिपादको
नाम ? यथा च माठर समिधमाहरेति गुरुणा प्रेषित 1077एषोऽहमाहरामीत्यनुक्त्वा तदर्थं
यदायं दात्राय1078 गृहं प्रविशति, तदास्मै कुप्यति गुरुः । आः शिष्यापसद छान्दसवचर1079
माठर मामवधीरयसीति ब्रूवाणः । एवमनित्यं शब्दं बुभुत्समानायानित्यः शब्द
इत्यनुक्त्वा यदेव किञ्चिदुच्यते कृतकत्वादिति वा, यत् कृतकं तदनित्यमिति वा,
कृतकश्च शब्द इति वा तत् सर्वमस्यानपेक्षितम् आपाततोऽसंबद्धाभिधानबुद्ध्या1080,
तथा चानवहितो न बोद्धुमर्हतीति । यत् कृतकं तत्सर्वमनित्यं यथा घटः, कृतकश्च
शब्द इति वचनमर्थसामर्थ्येनैवापेक्षितशब्दानित्यत्वनिश्चायकमित्यवधानमत्रेति
चेत्—न, परस्पराश्रयत्वप्रसङ्गात्1081 । अवधाने हि सति अतोऽर्थनिश्चयः । तस्माच्चा
वधानमिति । न च परिषत्प्रतिवादिनौ प्रमाणीकृतवादिनौ यदेतद् वचनं संबन्धाय
प्रतीक्षेते1082, तथा च सति न हेत्वाद्यप्यपेक्षेताम्, तद्वचनादेव तदर्थनिश्चयात् । अनित्यः
शब्द इति त्वपेक्षित उक्ते कुत इत्यपेक्षायां कृतकत्वादिति हेतुरुपतिष्ठते । सोऽयं
पञ्चावयवप्रयोगे च तल्लक्षणे च प्रतिज्ञानन्तरकाल एवावसरो हेतोः । तदेवं
हेतोरवसरप्राप्तस्य सामान्यलक्षणापदेशद्वारेण तद्विशेषलक्षणसूत्रम्—

उदा—तुः । श्रुत्यर्थाभ्यामुभयलक्षणसूचनात् सूत्रम् । 1083अत्र हेतुरिति लक्ष्य
निर्देशः । स च विभागोद्देशे वाक्यावयव इति वचनरूपः । तस्य सामान्यलक्षणं
साध्यसाधनमिति । साध्यतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या यद्यपि पारार्थ्यापन्नं कृतकत्वादिक
मर्थमाह, तथापि तस्य वचनात्मकहेतुसामानाधिकरण्यानुपपत्तेर्विषयि कृतकत्वा
234 दित्यादिकं वचनमुपलक्षयति । यदि च1084 वचनं हेतुरित्युच्येत तत्साध्येन समभिव्याहृतं
प्रतिज्ञा स्यात् । अथ वचनमित्येतावदुच्येत, तदातिव्याप्तिः स्यात् । उपचारे तु न क्वचित्
प्रसङ्गः । उपनयादपि साधनं न पराङ्गतया गम्यते, किं तु प्रातिपदिकार्थप्रधानतया
स्वनिष्ठमिति न तत्रापि प्रसङ्गः । हेत्वाभासाश्च न साधनमिति साधनपदेनैव
निराकृताः । न्यायवाक्यावयवत्वादेव1085 च न शब्दे1086 प्रसङ्गः । तदेव समानासमानजातीय
व्यवच्छेदकत्वं सिद्धं सामान्यलक्षणस्य । इदं चार्थम् । श्रौतं तु विशेषलक्षणम् ।
हेतुरिति यद्यपि सामान्यपदम्, तथापि प्रकरणादन्वयव्यतिरेकिहेतुविशेषपरं1087 द्रष्टव्यम् ।
तेन हेतुरिति लक्ष्यनिर्देशः, परिशिष्टं तु लक्षणम् ।

तदेतद् भाष्यकृद् व्याचष्टे—उदाहरणेनेति । साधर्म्यपदव्याख्यानं
सामान्यादिति । साध्यसाधनपदव्याख्यानं साध्यस्य धर्मस्येति । साध्यस्येति धर्मिमात्रे
बुद्धिर्मा भूदित्यत उक्तं धर्मस्येति । धर्मसहितस्य धर्मिण इत्यर्थः । एतदेव
स्फुटयति—साध्ये प्रतिसन्धायेति । उदाहरणसाधर्म्यात् साध्यस्येत्यनेनान्वय
पक्षधर्मत्वे, अन्वयव्यतिरेकपक्षधर्मत्वानि च दर्शितानि । साध्यसाधनमित्यत्र च
साध्यग्रहणेनाबाधितत्वासत्प्रतिपक्षत्वे सूचिते, तद्विपरीतस्य साधनानर्हत्वादिति ।

तदेतद् वार्त्तिककारो व्याचष्टे—उदाहरणेनेति । यो धर्मो धूमादिः साध्ये
भवति स तथाभूत एवोदाहरणेऽपीति । उदाह्रियत इत्युदाहरणं दृष्टान्तधर्मी
तस्मिन्, न पुनः स एव । कुतः अन्यधर्मस्येति । यदि तर्हि नान्यस्य धर्मोऽन्यत्र1088
वर्तते, कथं तर्हि समानता ? सा हि तत्त्वान्यत्वविरोधिनीत्यत आह—किं तु तत्तुल्यः
स एवेत्युच्यते1089, यथा तानेव शालीन् उपयुंक्ते1090 तानेव तित्तिरीनिति । तदनेन
सामान्याद् इति भाष्यं व्याख्यातम् ।

उदाहरणग्रहणप्रयोजनमाह—यदि पुनरिति । साधर्म्यमात्रत्वं1091 हि विरुद्धे
चासाधरणे सव्यभिचारे चास्तीति तेषामपि वचनं हेतुः स्यात् । तेषामपि यथास्वं
235 साधारणत्वादित्यनिष्टमित्यर्थः । ननु तथापि सव्यभिचारेऽप्युदाहरणसाधर्म्यमिति
कथं निवर्त्यत इत्यत आह—उदाहरणेति । विशिष्टविधानस्य शेषनिषेधोऽर्थसिद्ध
इत्यर्थः । पक्षान्तरमाह—अवधारणेन वेति । साधर्म्यादित्यतो विशेषेण सर्वसाधर्म्य
प्राप्तौ उदाहरणसाधर्म्यमपि प्राप्तमेवेति विधानानर्थक्यं परिसंख्यायकं सदवधारणार्थ
मेव भवति । तदवद्योतनाय च एवकारः । साधर्म्यमेवेत्यत्र साध्यपदं योजनीयम् । तेन
साध्यैकदेशासिद्धमपाकरिष्यति । पृच्छति—कस्य पुनरिति । उत्तरम्—
कस्यान्यस्येति । अत्रैव हेतुद्वयमाह—प्रकृतत्वात् प्रत्यासत्तेश्च । साध्यं खल्वत्र
प्रकृतं प्रधानम्, तदुद्देशेन अवयवानां प्रवृत्तेः । साध्यसाधनमिति च पदेन सन्निधा
पितमिति तदेव द्वितीयमवधारणं स्फुटीकरोति—अत्रापि चेति । साध्ये प्रतिसन्धाय
इति भाष्यार्थमाह—साध्योदाहरणाभ्यामिति । द्वाविति । सपक्षव्यापका
व्यापकावित्यर्थः । अनैकान्तिकस्य चेति । साधारणस्य असाधारणस्य चेत्यर्थः ।
एवं भाव्यमानेनेति । परिभाव्यमानेन । नातिप्रसक्तस्येति परिसंख्यायकं
हेत्वाभासलक्षणं न विधायकमित्यर्थः ।

एतत् किल हेतुलक्षणं भदन्तो दूषयांबभूव,
साधनं यदि साधर्म्यं न वाक्यांशो,
न ह्यर्थः पञ्चावयववाक्यस्यावयवः ।
न पञ्चमी ।
यदि साधनसाधर्म्ययोरत्यन्ताभेदो यदि वा सामान्यविशेषभावेन कथञ्चिद् भेदः,
उभयथापि न पञ्चमी, सामानाधिकरण्येन प्रथमाप्रसङ्गात् । अत्यन्ताभेदे चैकतर
पदाप्रयोगात् ।
वाक्यं चेत्
ततः पञ्चम्युपपद्यते । साधनं हि वाक्यरूपं साधर्म्यादर्थादुत्थितं यतः ।
तद्विशेष्यं स्यात्
236 न हि वाक्यमेवार्थादुत्थितम्, अपि तु विवक्षाद्यपीति1092 । न विशेष्यम् कुतः ?
साधनत्वादसंभवः ॥
अर्थसमुत्थानामपि ज्ञानविवक्षादीनामप्रसङ्गः, असाधनत्वादिति ।
न तत्रापि द्विधा दोषात्
साक्षाद् वा साधनं पारम्पर्येण वा ? यदि पारम्पर्येण, वक्तृज्ञानं तर्हि साक्षात्
साधर्म्यसमुत्थं पारम्पर्येण च श्रोतुः साध्यविज्ञानसाधनं हेतुः स्यात् । अथ साक्षात्
साधनम्, तर्हि श्रोतृज्ञानं पारम्पर्येण साधर्म्यसमुत्थं साक्षात् साधनं हेतुः स्यात् ।
प्रकृतत्वेऽन्यसंभवः ।
यदि तु पञ्चावयववाक्यस्य प्रकृतत्वात् ज्ञानादिव्यवच्छेदः, तथाप्यन्यसंभवः1093,
उपनयस्यापि साधर्म्यसमुत्थत्वात् ।

साधर्म्यस्य हेतुरित्येतावन्मात्रं वक्तव्यमिति ।

तदेतद् दिग्नागदूषणमुपन्यस्यति—उदाहरणसाधर्म्याच्चेति । यद्यर्थात्मकं
साधर्म्यमेव साधनमुच्यते तदैतद् दूषणमित्यर्थः । यदि पुनरर्थात्मकस्य साधर्म्यस्य
अर्थात्मकमेव साधनं सामान्यमुच्यते, तत्राह—अथ पुनरिति । तदिदमुक्तं भदन्तेन—न
पञ्चमी ।

अन्ये त्वेतदन्यथा व्याचक्षत इत्याह—अन्ये त्विति । विशेषातिरिक्तं न
सामान्यं नाम किञ्चिदस्ति, तस्य कल्पनामात्रत्वाद् भेदस्य च वस्त्वधिष्ठान
त्वादित्यभिप्रायः । दोषान्तरमाह—साध्यसाधनेति । यदा हि साध्यसाधनं नामोदाहरण
साधर्म्यादतिरिक्तं नास्ति, किं तु शब्दमात्रमवशिष्यते, तदोदाहरणसाधर्म्यमने
नाभिधेयत्वेन विशेषणीयम् । तथा च साध्यनिर्देशः प्रतिज्ञेत्यनेन विरोधः । अनेन
237 ह्यवयवः शब्दात्मकः प्रतिज्ञा लक्ष्यते, हेत्वादिसमुदायापेक्षया चावयवो भवति । न
चाभिधानाभिधेयात्मकः समुदायो दृष्ट इति । तस्मात् समुदायाभावात्
नोभयेषामवयवत्वम् । तदिदमुक्तम्—न वाक्यांश इति । तदेतल्लक्षणं
व्याचक्षाणैरस्माभिः परिहृतमिति न परिहारान्तरं प्रयोजयतीत्याह—तत्र त्विति ।
उक्तं यथा हेतुपदसन्निधौ साधनपदं हेतुपदे प्रवर्तते, न चोपनयप्रसङ्गः, तस्य
प्रातिपदिकार्थमात्रप्रधानत्वेन हेतुभावाप्रकाशकत्वादिति ।

अत्र चोदयति—साधर्म्यस्येति । साधर्म्यस्य लिङ्गस्य 1094कृतकत्वा
दिहेतुपदवाच्यस्य 1095व्यभिचारित्वादियोगादुदाहरणविशेषणयोगो न पुनः साध्य
साधनपदवाच्यस्य कृतकत्वादित्यादेर्हेतुवचनस्येत्यर्थः । तदुक्तं भदन्तेन—तत्रापि
विशेषणमनर्थकं वचनेऽपीत्यर्थः । तदेतद् दूषयति—वचस इति । वचनमपि दर्शन
भेदेन उभयथापि भवति, यथा मीमांसकानां नित्यं वचनम्, वैशेषिकाणामनित्य
मिति । केषाञ्चिदमूर्तः शब्दः, केषाञ्चित् मूर्त इति । यथाहुः
वायुरापद्यते शब्दताम्
इति । तथा प्रातिस्विकमपि भेदं सर्वेषामेव शब्दानामितिकरणो दर्शयतीत्याह—
दृष्टश्चेति । स्वचरितविरोधमाह—स्वयमिति । अनभ्युपगतेति । अनभ्युपगतोऽर्था
न्तरं विपक्षो यस्य हेतोरनित्यवे साध्ये कृतकत्वादेः स तथोक्तः । यदभ्युपगतं
भदन्तेन तस्मात् षष्ठ्यस्त्विति तद् दूषयति—यदपीति । विवक्षातः कारक
शब्दप्रयोगादिति । कारकत्वेन संबन्धित्वं लक्षणीयम्1096, क्रियाकारकभावगर्भत्वात्
संबन्धित्वस्य । न तु षष्ठी वा 1097हेतुपञ्चमी वा कारकविभक्तिरिति । अत्र भाष्यकारेण
1098शुद्धं हेतुवचनमुदाहृतम्—उत्पत्तिधर्मकत्वादिति । तस्य चोदाहरणसाधर्म्य
समुत्थत्वज्ञापनायोदाहरणमपि दर्शितम् उत्पत्तिधर्मकमनित्यं दृष्टमिति ।

238

तत्र भाष्यकारेण शुद्धं हेतुवचनमुदाहृतम् । तत्प्रतिज्ञापदेन पूरयित्वा वार्त्तिक
कृद् आह—उदाहरणमिति । अत्र पृच्छति—किं पुनरिति । सतो विनाशो वा
अनित्यत्वम्, तद्योगो वा ? तच्चोभयमयुक्तम्, न हि सदसतोः कश्चिदस्ति
संबन्धः, असमानकालत्वात् । ततश्चानित्यः शब्द इति सामानाधिकरण्यं न स्यात्1099 ।
अपि च शब्दस्य भूत्वा यदभवनम्, न तदेव पिठरस्य । न ह्यभवनत्वं नामास्ति
सामान्यम्, येन दृष्टान्तो न साध्यविकलः स्यात् । न च सामान्यातिरिक्तं सादृश्यं
वस्त्वन्तरं दृष्टमिष्टं वा । तस्मात् 1100मृष्टाशेयमनित्यत्वं साध्यमिति भावः । गूढधिय
उत्तरम्—यस्यानित्यत्वमस्ति तदनित्यम् । स्वाभिप्रायेण पृच्छति—अथेति ।
उत्तरवाद्यभिप्रायमुद्धाटयति—उभयान्तेति । अपरान्तेति वक्तव्ये उभयान्तग्रहणेन
पूर्वान्तनिवेशनं हेतोरुत्पत्तिमत्त्वस्यात्यन्तिकीं प्रत्यासत्तिमविनाभावोपयोगिनीं
दर्शयितुमिति । अवच्छेदकत्वं चोपलक्षणत्वम्1101, न तु विशेषणत्वम् । तच्चापरान्तस्य
भिन्नकालस्य संबद्धस्यापि विरोधितया बुद्धिस्थस्य संभवति । 1102तथा च यैवापरान्ता
वच्छिन्नस्य सत्ता पिठरस्य 1103सैवापरान्तावच्छिन्नस्य शब्दस्यापि । एवं सतासमवायोऽपि
तद्विधयोः पिठरशब्दयोः समानः । विरोधिभावः1104 पश्चाद्भावश्चाभावमात्रात् प्रध्वंसस्य
विशेषः । पृच्छति—अथोत्पत्तीति । न तावदुत्पन्नस्योत्पत्तिर्धर्मः, तदाप्युत्पद्यत इति
प्रत्ययप्रसङ्गात् । नाप्यनुत्पन्नस्य, असतो धर्मित्वायोगादिति भावः । गूढधिय
उत्तरम्—उत्पत्तिरिति । उक्ताभिप्रायवान् पुनः पृच्छति—का पुनरियमिति ।
उत्तरम्—असद्विशेषणस्य सतोऽत्यन्तमभावभावप्रतिषेधः । असदिति प्रागभावमाह,
विशेषणत्वं च प्रागभावस्य उपलक्षणत्वम् । तच्च भिन्नकालस्यापि बुद्धिस्थता
मात्रेणोक्तम् । तेनासद्विशेषणस्य सत इत्येतावतैव पूर्वान्तपरिच्छिन्नस्य सत्तासंबन्धः
सत्ता वा तद्विशेषणोत्पत्तिर्दर्शिता । यश्चेदृशस्तस्य गगनवत् नात्यन्तमसंभवः1105, नापि1106
239 गगनकुसुमवदत्यन्ताभाव1107 इति स्वरूपमुक्तमुत्पत्तिमुपलक्षयितुम् । उपलक्षणोप
लक्ष्ययोश्चाभेदविवक्षया सामानाधिकरण्यम् । न चैवं लब्धोत्पत्तिनि वस्तुन्युत्पद्यत
इति प्रत्ययप्रसङ्गः1108 । लभ्यमानोत्पत्तिनि तदवयवेषु तदुत्पादनानुकूलव्यापारा
वेशलब्धपूर्वापरीभावेषु तत्प्रयोगस्य लोके दर्शनात् । तस्मात् पूर्वान्तावच्छिन्नवस्तु
सत्तया तत्संबन्धेन वा तस्यैव वस्तुनोऽपरान्तावच्छिन्ना1109 सत्ता वा तत्संबन्धो वा
ज्ञाप्यत इति 1110सर्वं रमणीयम् ।

ननु भाष्यकृद् अभूत्वा 1111भवतीत्यस्य वाक्यस्यार्थमुत्पत्तिं वक्ष्यति1112, त्वं
पुनरसद्विशेषणस्य सतोऽत्यन्तमभावप्रतिषेध इत्यस्य वाक्यस्यार्थमुत्पत्तिम् । 1113अतः
कुतो न विरोध इत्यत आह—वाक्यार्थेति । य एवार्थो भाष्यकारेण उत्पत्तिशब्दार्थ
तयाभ्यनुज्ञातोऽङ्गीकृतः, स एवास्माभिरपि । नात्यन्तमभावप्रतिषेध उत्पत्तिः1114, अपि
त्वसद्विशेषणस्य सतः सत्ता वा तत्संबन्धो वेत्युक्तमित्यर्थः ॥ ३४ ॥

सूत्रान्तरमवतारयति—किमेतावदिति । तथा—त् । अत्र यदि वैधर्म्या
दित्युच्यते ततः सकलकेसरादिमत्पदार्थपक्षीकरणेनाश्वत्वं यदा विषाणित्वेन साध्यते
तस्यास्ति पक्षवैधर्म्यमिति हेतुः स्यादित्यत आह—उदाहरणेन वैधर्म्यमिति ।
विपक्षेणेत्यर्थः । तथापि यदा शरीरमात्रं पक्षीकृत्य सात्मकत्वं साध्यते प्राणादिमत्त्वेन,
तदास्ति तस्योदाहरणेन वैधर्म्यमिति सोऽपि हेतुः स्यादित्यत आह—एवेति । न
चैतावता 1115सपक्षे सत्त्वप्रसङ्गः, सपक्षस्याभावात् । अवधारणस्य च व्याप्त्या
पक्षसत्त्वेनोपपत्तेरिति । तथापि अन्वयव्यतिरेकिणो हेतोरनैकान्तिकस्य च विपक्षै
240 कदेशव्यापिनः संग्रहः स्यात् । यथा अनित्यः शब्दः, उत्पत्तिधर्मकत्वाद् अनित्यो
मूर्तत्वादित्यत आह—वैधर्म्यमेव चोदाहरणेनेति विपक्षोदाहरणेनेत्यर्थः ।
भाष्यकारीयमुदाहरणं निगदेनोपन्यस्यति—अनित्यःशब्द इति । नित्यमनुत्पत्तिधर्मकं
दृष्टमिति योजना । तदेतद् दूषयति—एतच्चेति । मा भूत् प्रयोगमात्रभेदाद् भेदः,
उदाहरणभेदाद् भेदो भविष्यतीत्यत आह—उदाहरणमात्रभेदाच्चेति ।

तदेतद् भाष्यकारीयमुदाहरणं दूषयित्वा स्वकीयमुदाहरणमाह—उदाहरणं
त्विति । प्राणादिना च स्वकारणं 1116प्रयत्नेच्छाद्युपलक्षयति—यदुभयपक्षसंप्रतिपन्नं
निरात्मकं 1117घटादि तत्सर्वमप्राणादिमद् दृष्टम् इति 1118व्यत्यासेन योजना । 1119प्राणादिकारणे
च्छादिकारणरहितं यदित्यर्थः । तस्मात् नेदमिति । नेच्छादिसमवायिकारणरहितम् ।
यश्चासौ इच्छादिसमवायिकारणं पृथिव्यादिविलक्षणो द्रव्याणां नवमः, स
आत्मेत्युच्यते इत्यर्थः । अन्वयिव्यतिरेकिणस्तद्विवेकस्य1120 च तन्त्रान्तरप्रसिद्धेन नाम्ना
1121तन्त्रान्तरप्रसिद्धतां दर्शयति—सोऽयमवीत इति । विविधेन प्रकारेण इतः प्राप्तो
वीतः, पक्षव्यापकत्वे सति सपक्षव्याप्त्या अव्याप्त्या च, तस्मादन्योऽवीत इति ।

गूढाभिसन्धिः पृच्छति—कथं पुनरिति । गूढाभिसन्धेरुत्तरम्—अथ
योऽभ्यनुज्ञात इति । यथा वीतस्यार्थपरिच्छेदकत्वं तथैवावीतस्येत्यर्थः । प्रष्टा
स्वाभिप्रायमुद्धाटयति1122—1123अन्वयादिति । गृहीताविनाभावो हि हेतुः साध्येन तस्य
परिच्छेदकः, स च दृष्टान्तधर्मिणि हेतुसाध्यधर्मयोर्दर्शने सत्यविनाभावो दृष्टो
भवति । न च सात्मकत्वं क्वचिद् दृष्टम्, तत् कथं तेनाविनाभावदर्शनं प्राणादिमत्त्वस्य,
दर्शने वा1124 नावीतः किं तु वीत एवेत्यर्थः । उत्तरवादी प्रष्टारं पृच्छति—अथ प्रमेय
त्वमिति । प्रष्टा आह—व्यभिचारादिति । उत्तरवाद्याह—न तर्ह्यन्वय इति । स
एवैकग्रन्थेनाह—यदि चेति । तदेवमुत्तरवादिना स्वाभिप्राय उद्धाटितः । पृच्छति—
241 कथम् । अव्यभिचारित्वं व्यतिरेकिण इति । अव्यभिचारमाह—यावदिति । अत्रापि
यावन्निरात्मकं तत् सर्वम् अप्राणादिमद् दृष्टमिति व्यत्यासेन योजना, साध्यविपर्ययस्य
व्याप्यत्वात् । व्यापकनिवृत्तौ च व्याप्यं निवर्तते, यथा वृक्षत्वनिवृत्तौ शिंशपात्वम्
आरादुपलभ्यमानादेकशिलामयादचलप्रदेशादित्यर्थः । यदि पुनरेवमुच्यते
निवर्ततामप्राणादिमत्त्वं जीवच्छरीरात् प्राणादिमत्त्वस्य प्रमाणत उपलब्धेर्मा निवर्तिष्ट
नैरात्म्यम्, तस्माद् व्यभिचारादहेतुरिति1125 शङ्कते—अथ पुनरिति । निराकरोति—न
युक्तमेवमिति । किं जीवच्छरीरे साध्ये नैरात्म्यनिश्चयाद् व्यभिचार उत तत्सन्देहात् ?
यदि निश्चयात् कृतं व्यभिचारेण, बाधितविषयत्वेनैव हेतोरपाकरणात् । अथ
सन्देहात्, तथा सत्यन्वयिनोऽप्यहेतुत्वे सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्ग इत्यर्थः ।

शङ्कते—सर्वात्मकत्वप्रसङ्ग इति चेत् ? निराकरोति—न, विकल्पानुप
पत्तेः । शङ्कावाक्यं विभजते—यदीति । न तावदयमात्मा नाम प्रमाणेन क्वचिदुप
लब्धः, यस्य प्रतिषेधो नैरात्म्यमवगम्येत, तदुपलम्भे वा कृतमनया कुसृष्ट्या ।
तस्मात् कल्पयित्वात्मानमप्रामाणिकं तत्प्रतिषेधस्य घटादावप्राणादिमत्त्वेन व्याप्तिं
गृहीत्वा जीवच्छरीरे व्यापकस्याप्राणादिमत्त्वस्य निवृत्त्या नैरात्म्यस्य व्याप्यस्य
निवृत्तेरात्मा अवगन्तव्यः । एवं च सति कल्पनाकोषस्यापरिमेयत्वात् यद् यदेव
कल्प्यते तत्तदभावस्य घटादौ सुलभत्वाद् अप्राणादिमत्त्वेन व्याप्तेर्जीवेच्छरीरेऽ
प्राणादिमत्त्वस्य व्यापकस्य निवृत्तेरात्मसद्भाववत् सकलकाल्पनिकडित्था
दिमत्त्वप्रसङ्ग इत्यर्थः ।

निराकरणवाक्यं विभजते—तच्च नैवम् । कस्मात्—विकल्पानुपपत्तेः ।
विकल्पयति—किमिति । अयमर्थः । प्राणादयो हीच्छाद्यन्वयव्यतिरेकानुविधायि
भावाभावतया इच्छादिकार्याः, अक्षणिकत्वे च व्यवस्थिते कार्यं समवायि
कारणापेक्षमितीच्छादीनां समवायिकारणेन 1126भाव्यम्, कार्यत्वाद् घटादिवत्,
शरीरेन्द्रियादीनां च समवायिकारणत्वनिषेधे सति यद् इच्छादीनां समवायिकारणं
242 परिशिष्यते, तद् द्रव्यमात्मेति च क्षेत्रज्ञ इति च जीव इति चाख्यायते । तदस्य
विशेषतोऽनवगतस्यापीच्छादिसमवायिकारणतया सामान्यरूपेणावधारितस्य
शक्यः प्राणादिरहितेषु घटादिष्वभावः प्रतिपत्तुम् । निरात्मकशब्देनापि चायमेवार्थ
उच्यते । अनेन प्राणादिलक्षणकार्याभावेन घटादौ नैरात्म्यलक्षणकारणाभावस्य
व्याप्तिरवधारिता । सोऽयं जीवच्छरीरे कार्यस्याभावो व्यापको निवर्तमानः
स्वव्याप्यं तत्कारणाभावमादाय निवर्तते इति सिद्धं जीवच्छरीरे प्राणकारणम्, स
चात्मेति । यदि च डित्थादयोऽपि 1127तादृशः, तदा आत्मनो नामान्तराणि नार्थान्तराणि ।
नामानि च लोकतन्त्राणि, न त्विच्छातन्त्राणीति1128 । अवधारितं कार्यं प्राणाद्युप
लक्षितमिच्छादि यस्य सोऽवधारितकार्यः । स एव स्वभावो यस्य स तथोक्तः ।
एतदुक्तं भवति । सामान्यतस्तावदिच्छादीनां कार्यत्वेनान्वयव्यतिरेकिणा हेतुना
समवायिकारणावत्त्वमनुमितम् । उभयसिद्धश्च घटादाविच्छादिकारणाभावः ।
येऽपि हि नैरात्म्यवादिनो बुद्धिं वा भूतपरिणामभेदं वा इच्छादिकारणमाचक्षते,
तेऽपि घटादौ न तदातिष्ठन्ते । तस्मादुभयसिद्धनैरात्म्या घटादयः । तेषु चेच्छा
दिकार्याभावेन नैरात्म्यं व्याप्तम् । सोऽयं जीवच्छरीरे कार्याभावो व्यावर्तमानः
कारणाभावं व्यावर्तयति । न च कार्येणैव कारणमनुमीयतां जीवच्छरीरे, किं
व्यतिरेकिणा,
ऋजुमार्गेण सिध्यन्तं को नु वक्रेण साधयेत्
इति वाच्यम्, कारणमात्रस्य ततः सिद्धेरित्युक्तम् । परिशेषाद् विशेषसिद्धिरिति
चेत् ? स एव व्यतिरेकीत्युक्तम् ।

यदि हि पृथिव्यादिसमवायिकारणा इच्छादयो भवेयुः, घटादिष्वपि प्रसज्येरन् ।
तस्माद् घटादिष्विच्छादिकार्यनिवृत्त्या द्रव्याष्टकातिरिक्तकारणनिवृत्तिर्व्याप्ता
दृष्टेतीच्छादयः शरीरे दृश्यमाना व्यापिकां स्वनिवृत्तिं निवर्तयन्तो व्याप्यद्रव्याष्ट
कातिरिक्तकारणाभावनिवृत्तिमुखेन नवमं द्रव्यं साधयन्ति । न चैषां बुद्धिरेव
243 समवायिकारणम्, द्रव्यस्यैव समवायिकारणत्वनियमाद् बुद्धेश्चाद्रव्यत्वात् । यथा
च भूतानां परिणतिभेदो न कारणं तथा तृतीये उपपादयिष्यते1129 । व्यतिरेकमुखेनापि
प्राणादेः सात्मकत्वेनान्वयसिद्धौ न केवलव्यतिरेकीति चेत् ? न स्वाभाविकं साध्येन
प्रतिबन्धमन्वयव्यतिरेकिणि व्यासेधामः, किं तु सपक्षाभावेन विधिमुखेनास्य
प्रतिबन्धं निराकुर्मः । एतावतैव चान्वयिनो भिद्यते । न च पक्ष एव सपक्षः,
जिज्ञासितविशेषस्य ज्ञातविशेषादन्यत्वात् । शरीरादिषु च सत्सु नैरात्म्यनिषेध
एवात्मसद्भावः, असन्निषेधस्य सद्भावलक्षणत्वात् । सपक्षाभावस्तु नैरात्म्येनाप्य
व्यपदेश्य इति कथं नैरात्म्यनिषेधेन व्यपदिश्यताम् असतोऽधिकरण
त्वायोगादित्युक्तम् ।

एतेन परैः यदुक्तम्,

इति, तदनेन निराकृतम् । एतच्चास्माभिरन्वयिहेतुसमर्थनेन स्फुटीकृतम्1131 । तस्मात्
सर्वमवदातम् ॥

विपक्षव्यतिरेकिमात्रेण व्यतिरेकिणो गमकत्वं मत्वा चोदयति—यदि तर्हीति ।
परिहरति—न, हेत्वर्थापरिज्ञानादिति । न वैधर्म्यमात्रेण गमकत्वम्, अपि त्व
व्यभिचारिणा । स चात्राव्यभिचारो नास्तीत्यर्थः । ननु मा भूद् गन्धवत्त्वं हेतुर्व्यतिरेक
व्यभिचाराद् अनित्यादिवन्नित्यादप्यस्य व्यतिरेकात् । यस्य तु पक्ष एव केवलं न तु
सपक्षविपक्षौ, न तस्य व्यतिरेकव्यभिचारोऽस्तीति स कस्मात् न हेतुरिति
चोदयति—यः पुनरिति । परिहरति—सत्यमिति । व्यतिरेकधर्मोऽव्यभिचारो नासति
व्यतिरेके संभवति, असतोऽधिकरणत्वायोगादित्युक्तत्वादिति1132 । प्रत्युदाहरणान्तरं
दर्शयति—एतेनेति । एतेन विपक्षाभावात् ततो व्यावृत्त्यभावेनेत्यर्थः । चोदयति—यः
पक्षैकदेश इति । यदि हि पक्षैकदेशवृत्तिरपि विपक्षाभावात् न व्यतिरेकी हेतुः, तर्हि
244 यस्य पक्षैकदेशवृत्तेरपि सतो 1133विपक्षानिवृत्तिरस्ति स हेतुः प्रसज्येत । अस्ति
खल्वस्योदाहरणवैधर्म्यमेवेति व्यतिरेकिहेतुलक्षणमित्यभिप्रायः । परिहरति—
अयमपि न हेतुः, कस्मात् ? सूत्रार्थेनापोदितत्वात् । तं सूत्रपाठपूर्वकं दर्शयति—
सूत्रार्थ इति । अत्र च येन पक्षैकदेशवृत्तेर्व्यतिरेक्याभासस्य निराकरणं तदवधारणं
प्रथमं दर्शितम् । उदाहरणेनैव वैधर्म्यं नानुदाहरणेन पक्षेणापि । अस्य तु पक्षेणापीति
व्यतिरेक्यपि न हेतुः, न पुनर्वैधर्म्यमेवेति सूत्रार्थः । तथा सति सव्यभिचारमात्रस्य
निवृत्तिः स्यात्, न तु पक्षैकदेशवृत्तेरित्यर्थः ।

संप्रति 1134वासुबन्धवं हेतुलक्षणं दूषयितुमुपन्यस्यति1135—हेतुर्विपक्षाद्विशेष
इत्यन्ये । एतद् व्याचष्टे—अन्ये त्विति । साधर्म्यमात्रनिराकरण इति । यस्य
कस्यचित् साधर्म्यस्य निराकरणे । विपक्षसाधर्म्यनिराकणे तावदिष्टस्य संग्रहः । यदा
तु सपक्षादिसाधर्म्यनिराकरणम्, तदा अनिष्टस्य विरुद्धादेः संग्रहः । उपलक्षणं चैतत् ।
इष्टानिष्टसंग्रह इति, इष्टपरित्याग इत्यपि द्रष्टव्यम् । स चानेकभेद इति । सपक्षादपि
विशेषे सति विपक्षाद् विशेषः, पक्षादपि विशेषे सति विपक्षाद् विशेषः, विपक्षमात्राद्
वा1136 विशेषः इति प्रकाराः । 1137तत्र पूर्वयोः प्रकारयोर्यथाक्रममसाधारणस्य चासिद्धस्य
च हेतुत्वप्रसङ्ग इति, तन्निवृत्त्यर्थं विपक्षादेव इत्यवधार्यते । द्वितीयमवधारणम
वतारयितुमाह—अवधारणे चेति । विपक्षादेवेत्यनेनावधारणेन विशेषोऽ
वधारितः, न विपक्षः । स चायं विशेषे चाविशेषे च प्रसृत इति विपक्षैकदेशवृत्तेरपि
पक्षसपक्षसाधारणस्य हेतुत्वप्रसङ्गः । तन्निवृत्त्यर्थं द्वितीयमवधारणं विशेष एवेति ।
उपसंहरति—तदेवमिति ।

तदेतदव्यापकत्वेन दूषयति—सत्यमेक इति । अत्र चोदयति—विपक्षैक
देशवृत्तिप्रतिषेधादिति । विशेष एवेत्यवधारणेन विपक्षैकदेशवृत्तिः गौरयं1138
विषाणित्वादिति1139 हेतुत्वेन प्रतिषिद्धः । तस्मादेतस्मिन्नवधारणे सत्येव
245 विपक्षादेवेत्यवधारणीयम् । तथा च विपक्षादेव यो विशेष एव स हेतुः । सपक्षात्तु यो
विशेष एव स न हेतुरित्युक्तं भवति । तथा च अश्वोऽयं विषाणित्वात्1140 इति
सपक्षाद् विशेष एवेति हेतुत्वेन प्रतिषिद्धो भवति । यस्तु सपक्षैकदेशवृत्तिः
प्रयत्ननान्तरीयकत्वादिः स सपक्षाद् विशेष एव न भवति, अपि तु
सामान्यमपीति । 1141न तस्याहेतुत्वमवधारितमिति हेतुरेवासावित्यर्थः ।
परिहरति—यद्येवमिति । यदि सपक्षादपि यो विशेषः स सपक्षैकदेशवृत्तिः
प्रयत्नानन्तरीयकत्वादिर्हेतुः, एवं 1142सति विपक्षादेवेति अवधारणं बाधितं भवति ।
शङ्कते—अथेति । न विपक्षादेवेत्येतन्मात्रमवधार्यते, येन सपक्षैकदेशवृत्तिः
प्रयत्नानन्तरीयकत्वादिर्न हेतुः स्यात्, अपि तु यो विशेष एव स हेतुरिति प्राप्ते
विपक्षादेवेति नियम्यते, तेन 1143सावधारणस्य विशेषस्य विपक्षवृत्तेर्हेतुत्वं प्रतिषिद्धं
भवति यथा अश्वोऽयं विषाणीत्वादिति । यः पुनर्विशेषश्चाविशेषश्च सपक्षे
हेतुः, तस्य हेतुत्वेऽपि न विपक्षादेवेति बाधितं भवति । यद्यपि चैवं सत्यपि1144
सपक्षैकदेशवृत्तेर्हेतुत्वं न श्रुतम्, तथापि विपक्षादेवेत्यनेनावधारणेनानिषिद्ध
मित्यनुमतमेव । तेन चाश्रुतेनार्थेनार्थवती अवधारणे इत्यर्थः ।

निराकरोति—एवं चेति । यथा तत्तुल्यैकदेशवृत्तेरविहितमपि हेतुत्वम
निषेधादनुमतम् एवं पक्षैकदेशवृत्तेरपीति सोऽपि हेतुः स्यादित्यर्थः । पुनः
प्रत्यवतिष्ठते—नैष दोष इति । पक्षधर्मत्वे सति विशेष एव 1145विपक्षादेवेति नियमे
कुतः पक्षैकदेशवृत्तेः प्राप्तिः, अपक्षधर्मत्वात् तस्येत्यर्थः । परिहरति—यो धर्मः
पक्षस्येत्यनेनेति । पर आह—न कर्तव्य इति । दूषयतिमवधारणं विकल्पयति—किं
पुनरिति । प्रथमं कल्पं गृह्णाति—अस्तु तावदिति । एतमपि दूषयितुं विकल्पयति—किं
पुनरस्येति । सामर्थ्यं प्रयोजनाभिसंबन्धः संभवज्ञापनपक्षेऽज्ञापननिवृतिः प्रयोजनम् ।
असंभवनिवृत्तिपक्षे तु अत्यन्तायोगव्यावृत्तिः फलम् । यथा नीलं सरोजं भवत्ये
246 वेति । विकल्प्य दूषयति—उभयथापीति । युक्त्यन्तरमाह—न चेति । अत्यन्ता
योगो निषिद्धो भवति, न त्वयोग इत्यर्थः । शङ्कते—अथेति । विशेषणसंगतो
ह्येवकारोऽयोगं व्यवच्छिनत्ति, यथा चैत्रो धनुर्धर एवेति । हेतुविशेषणं चेत्
अपक्षधर्म एवेति । तस्मात् सिद्धं पक्षैकदेशे वृत्तेर्निराकरणमित्यर्थः । निराकरोति—
सत्यमिति । शेषमनुमानसूत्रे व्याख्यातप्रायमिति नेह व्याख्यातम् ।

हेतुर्विपक्षाद् विशेष इति च यदा सौत्रान्तिकपक्षमिति । यदा त्वनित्यत्वहेतौ
लक्ष्ये लक्षणं विचार्यते इति विपक्षशब्दार्थो वाच्यः1146 । ननु च नित्यो विपक्ष इत्यत
आह—न ह्यसतीति । न हि निरुपाख्यमाख्यायत इत्यर्थः । न चास्यापादानत्वं
नाप्यधिकरणत्वं येन पञ्चमी वा सप्तमी वा 1147प्रयुज्येतेति आह—न चासतीति । न
चासतो विपक्षाद् व्यावृत्त्यभावेन विशेषोऽपीत्याह—विपक्षासंभवे चेति ।
पक्षस्यैवेति । अत्र चैवकारास्त्रय पदान्तरानपेक्षत्वं सूचयन्ति । पक्षस्यैव धर्म इति
हेतुलक्षणे असाधारण एव हेतुः स्यात् । समान एव सिद्ध इति तु हेतुलक्षणे
1148अश्वस्य विषाणित्वे साध्ये गोत्वादिर्हेतुः1149 स्यात् । विपक्ष एव नास्तीत्युच्यमाने
अनित्यः शब्दः 1150प्रमेयत्वादित्ययं हेतुः स्यात् । तस्मात् त्रयः पक्षाः हेयाः तथा च
पक्षस्य धर्मः समाने च सिद्धः इत्यत्र सव्यभिचारो हेतुः स्यात् । पक्षस्य धर्मो
विपक्षे च 1151नास्तीत्यत्रासाधारणो हेतुः स्यात् । समाने च सिद्धो विपक्षे च
नास्तीत्यत्र अनित्यः परमाणुः कृतकत्वादिति हेतुः स्यादिति त्रयः । सप्तममभिमतं
पक्षमाह—पक्षस्येति । शेषं सुबोधम् ।

अत्र दिग्नागेन

इति नव पक्षधर्मान् हेतुतदाभासान् दर्शयित्वा
247
1152इत्यनेन हेतुतदाभासविवेको दर्शितः । तस्यार्थः । यः पक्षधर्मः स सपक्षे सन् असन्
द्वेधा इति 1153त्रिविधः, स पुनरसपक्षे सदसद्द्विविधत्वतः प्रत्येकं त्रिधा भवतीति ।
पक्षधर्मः सपक्षे सन् विपक्षे सदसद्द्विविधत्वतस्त्रिधा । पक्षधर्मः सपक्षेऽसन्1154 विपक्षे
सदसद्द्विविधत्वतस्त्रिधा, पक्षधर्मः सपक्षे द्वेधा विपक्षे सदसद्द्विविधत्वतस्त्रि
धेति1155 । अत्रोदाहरणम्,

नित्यत्वादिषु साध्येषु प्रमेयत्वादयो नव हेतुतदाभासाः । तेषां यथासंख्यं नित्यत्वा
दीनि1156 साध्यान्युदाहरन्ति

तदेतेषु हेतुतदाभासेषु हेतुर्निर्धारितो येन तदुपन्यस्य वार्त्तिककारो व्याचष्टे—
तत्र य इति । तदेतद् दूषयति—यथाश्रुतीति ।

तत्र यः सन् सजातीये द्वेधा चासंस्तदत्यये इत्येतावन्मात्रात् न लभ्यते
इत्यर्थः । चोदयति—ननु चोक्तमिति । उक्तं दिग्नागेन,

इति । तदेतत् परिहरति—उक्तमेतदिति । न पुनः पक्षधर्म एवेत्यर्थः, अवधारणमबुद्ध्वा
शङ्कते—अथापीति । अवधारणार्थालाभेनोत्तरमाह—सत्यमर्थादिति । ननु
अपक्षधर्मत्वनिवृत्त्यैव पक्षव्यापकत्त्वं1157 गम्यते, न ह्यव्यापको भवत्यपक्षधर्मत्व
निवृत्तिमानित्यत आह—अपक्षधर्मनिवृत्तिमात्रत्वेन चेति । अत्यन्तनिवृत्तिनिषेधेन
248 वृत्तिमात्रं स्यात् नैकान्तिकी वृत्तिरित्यर्थः । चोदयति—न प्राप्त इति । परिहरति—
नावधारणस्येति । हेतुहेत्वाभासावेव पक्षधर्मौ नान्य इति नियमज्ञापनार्थमवधारण
मिष्टं भवद्भिरित्यर्थः ।

शङ्कते—अथोभयेति । निराकरोति—तथापि सन् सजातीय इति । तदेतत्
पूर्वमेव व्याख्यातप्रायम् । द्वेधा चेति सर्वथा न वक्तव्यमिति । सन् सजातीय
इत्यस्योपादानेऽनुपादाने चेत्यर्थः । सन् सजातीय इति नोपादातव्यमिति यदुक्तम्, तत्र
शङ्कते—अथ मन्येतेति । निराकरोति—अवधारणेति । यद्यवधारणं युज्येत,
अवधारणार्थो युक्त आरम्भः स्यात्, तदेव त्वयुक्तमित्यर्थः । आद्ये पद इति । पक्षस्य
धर्म एव इत्येतस्मिन् पद इत्यर्थः । अन्यपदे इति । अन्ये पदे ययोः
पक्षधर्मत्वविपक्षासत्त्वयोस्ते तथोक्ते । तत्र द्वैविध्यं निराक्रियत इति । सन् सजाती
येति सर्वथेति सजातीये द्वेधा चेति पदोपादाने चानुपादाने चेत्यर्थः । सजातीय एव
द्विधेत्यनेनैवेति हेतुतदाभासयोरौत्सर्गिके पक्षधर्मत्वे स्थित इत्यर्थः । शङ्कते—अथ
मा भूदिति सजातीय एव द्विधेति नावधारणमित्यर्थः । निराकरोति—तथापीति ।
सन् सजातीये द्विधेति मध्यमपदे इत्यर्थः । तदेवं सजातीये एव द्विधेत्यवधारणं
दूषितम् । संप्रति द्वितीयमवधारणं शङ्कते—अथ पुनरिति । निराकरोति—तथापीति ।
तथापि पक्षैकदेशवृत्तिरपि हेतुः प्रसक्तः । यदि च तदत्यय एवेति नावधार्येत
ततोऽनैकान्तिकोऽपि हेतुः स्यादिति दोषः ।

दिग्नागस्यैव प्रदेशान्तरहेतुलक्षणम्—ग्राह्यधर्मः पक्षधर्मः, तदंशेन तस्यैव
पक्षस्यांशेन साध्यधर्मसामान्येन, व्याप्तो हेतुरिति । 1158तदेतद्धेतुलक्षणमुपन्यस्यास्मिन्
पूर्वोक्तं दोषमतिदिशति—एतेनेति । अतिदेशमेव स्फुटयति—अव्यापकादिरिति ।
यथाश्रुतलक्षणे1159 पक्षाव्यापकस्य हेतुत्वम्, तदंशेन व्याप्त1160 इत्यस्य विवरणालोचनेन
सपक्षे सत्त्वं विपक्षाच्च व्यावृत्तिरित्यर्थः । तथा च पूर्वोक्तदोषानुषङ्ग1161 इत्यर्थः ।
सिंहावलोकितन्यायेन दूषयति—असंस्तदत्यय इतीति ।

249

अन्येषां हेतुलक्षणं दूषयितुमुपन्यस्यति—तादृगिति । तदेतद्व्याचष्टे—
तादृशेति । किलकारोऽरुचौ । पक्षधर्म इति च हेतोरभिधानम् । तेन त्रिलक्षण
प्रविभावितात्मा1162 हेतुरित्यर्थः । दूषयति—यत् तावदिति । श्रावणत्वाद्यपीति ।
तदुक्तोऽसाधारण इत्यर्थः । यस्तु 1163तादृगविनाभावीति विपक्षे सत्ताप्रतिषेधात्
1164सपक्षे सत्त्वं गम्यते एव1165, विशेषनिषेधस्य शेषाभ्यनुज्ञाविषयत्वादिति मन्येत, तं
प्रत्याह—भवतु तावदिति । एकदेशाभ्यनुज्ञानेऽपि विशेषनिषेधस्योपपत्तेर्न
समस्ताशेषाभ्यनुज्ञाने प्रमाणमस्तीत्यभिप्रायः । चोदयति—ननूपदर्शनग्रहणादिति ।
परिहरति—न तल्लभ्यत इति । न हि चाक्षुषत्वमिति । बौद्धानां रूपत्वादिजाते
र्नित्याया अभावाद् न चाक्षुषत्वमनित्यत्वेन विना भवतीत्यर्थः । यस्तु मन्येत
विशेषनिषेधस्य शेषमात्राभ्यनुज्ञाहेतुत्वेनागृह्यमाणविशेषत्वात् पक्षसत्ताभ्यनुज्ञानम्,
तथा चोपदर्शनपदेन पक्षे हेतोः सत्तोपदर्शनं भवतीति तं 1166प्रत्युपेत्याह—उपेत्य वेति ।
सुबोधम् ।

तदेवं लक्षणं दूषयित्वा तदुदाहरणं दूषयति—यत्त्विदमिति । एतस्मिन् हेतु
लक्षणे इत्यर्थः । प्रयत्ननान्तरीयकत्वं प्रयत्नकारणकत्वं तत् साक्षात् पारम्पर्येण वा ?
तत्र प्रथमे कल्पे दूषणमाह—प्रयत्नानन्तरीयकत्वस्येति । द्वितीयकल्पमाशङ्क्य
दूषयति—अथेति । प्रयत्नग्रहणमपार्थकमित्यर्थः । भावप्रत्ययवाच्यं विकल्प्य
दूषयति—यच्चेदमिति । एवमप्युपलब्धेरेवेति । न हि बौद्धराद्धान्ते किञ्चिदुपल
भ्यमानं नित्यमस्ति, येनोपलब्धिर्विशेष्येत 1167इत्यभिप्रायः । प्रयत्नानन्तरमन्यथा
चेति । यत् 1168तावदुपलब्धिकर्म तत्सर्वं प्रयत्नादेव पुरुषव्यापारादेवोपलभ्यते
नान्यथेत्यर्थः । शङ्कते—अथेति । 1169अस्माकं नैयायिकानामिति भावः । उत्तरम्—
त्वयैवेति । अस्मद्दर्शनं चेदास्थाय त्वया बौद्धेनोच्यते, ततः प्रयत्नग्रहणेना
प्यनैकान्तिकत्वं तदवस्थमेवेत्यर्थः । अव्यापकं चेति । न हि दवदहनाभिघात
250 प्रस्फुटद्वेणुदलविभागजन्मा ठात्कारोऽस्मदादिप्रयत्नकार्य1170 इत्यर्थः । शङ्कते—अथेति ।
वर्णात्मकमित्यर्थः । निराकरोति—तत्रापीति । पारम्पर्येणापि प्रथम एव वर्णः
प्रयत्नानन्तरीयकः, न द्वितीयादयः । अतिपारम्पर्याश्रयणे त्वतिप्रसङ्गः, प्रायेण तस्य
तत्र तत्र सुलभत्वादिति भावः1171 । शङ्कते—अथ य इति । विशेषः प्रयत्नानन्तरीयकत्वं
धर्मिविशेषणम्, प्रयत्नानन्तरीयकत्वं सामान्यं च हेतुरित्यर्थः । निराकरोति—
तथाप्यन्य इति । न हि भवतामस्माकमिव विशेषातिरिक्तमस्ति सामान्यं वस्तु सद्1172
यो हेतुः स्यात् । न च कल्पनारोपितं हेतुः सम्यग्ज्ञानस्य भवितुमर्हति, न
चात्यन्तासतः कल्पनापि संभवतीति भावः ।

तदेवमुदाहरणं दूषयित्वा प्रसङ्गेन परेषामुदाहरणविचारं दूषयति—
यदप्युक्तमिति । यत् खल्वसत्1173 सर्वसामर्थ्यरहितं तदाश्रितानाश्रितभावाभावधर्मवन्न
भवतीत्यर्थः । नित्यं तु किञ्चिद् भवतीति । तस्य धर्मयोगः संभवत्येव, न
त्वस्याप्यप्रयत्नानन्तरीयकत्वं त्वप्रत्ययाभिधेयं हि जन्म, तत्1174 प्रयत्नेन प्रयत्नादन्येन
वा विशेषणीयम्, यस्य तु जन्मैव नास्ति तस्य तद्विशेषणं दूरोत्सारितमित्यर्थः ।
एतेनाभाव इति । नैयायिकाभिमतोऽप्यभावो व्याख्यातः । तस्यापि हि प्रागसतः
स्वकारणे न1175 समवाय इति जन्म नास्तीति न तद्विशेषणयोग इत्यर्थः ।
प्रकृतमुपसंहरति—तदेवमिति ॥ ३५ ॥

हेतावुक्ते नाव्याप्तोऽसौ साध्यधर्मेण हेतुभावे व्यवतिष्ठते, न च व्याप्तिप्रदर्शन
मुदाहरणमन्तरेणेति हेतुलक्षणानन्तरं क्रमप्राप्तमुदाहरणलक्षणमाह—साध्यरणम् ।
सूत्रमित्युदाहरणसामान्यलक्षणमप्यनेन सूचितमिति1176 दर्शितम् । अस्य
251 तात्पर्यमाह—अस्येति । दृष्टान्तोऽर्थरूपो नोदाहरणस्य वचनात्मकस्य स्वरूपतो
लक्षणं संभवति । तस्मात् स्वाभिधायकवचनोपलक्षकत्वेन लक्षणत्वं सामानाधि
करण्यं च भजत इत्यभिसन्धिनोक्तम्—उदाहरणोपलक्षणमिति । अनेन च
समानजातीयेभ्यः प्रतिज्ञादिभ्यः असमानजातीयेभ्यश्च प्रमाणादिभ्य उदाहरणं
व्यवच्छिन्नं भवति । साध्येन साधर्म्यम् इत्यादि भाष्यम् । तस्यार्थः । साध्येन धर्मिणा
शब्देन, साधर्म्यं दृष्टान्तस्य स्थाल्यादेः कृतकत्वं हेतुः । तद्ध्यनित्यत्वेन1177 साध्ये च
शब्दे दृष्टान्ते च स्थाल्पादौ समानम् । तस्मात् कारणात् प्रयोजकात्, तद्धर्मभावी
तस्यैव साध्यस्य शब्दस्य यो धर्मो धर्मान्तरम्, येन विशिष्टः शब्दः
सिषाधयिषितोऽनित्यत्वेन, तदनित्यत्वं तद्धर्मः । स एव भावस्तद्भावः1178 । सोऽस्यास्तीति
तद्धर्मभावी स्थाल्यादिरनित्यत्वधर्मवानिति1179 यावत् । तेन तादृशा दृष्टान्तेनोपलक्षितं
तद्विषयं वचनमुदाहरणमिति ।

तत्र वार्त्तिककारः सूत्रपदं व्याचक्षाण एव फलतो भाष्यं व्याचष्टे—
साध्येति । उदाहरणसाधर्म्यादित्यस्य व्याख्यानं साध्यसाधर्म्यादित्यत्रापि
योजयति—अत्रापीति । साध्यशब्देनैव कृतकत्वं साधर्म्यं दृष्टान्तस्य, नासाध्येन
विपक्षेणाकाशादिना नित्येन, ततो हि कृतकत्वं व्यावृत्तमिति । तथा च सव्यभिचारो
व्यवच्छिन्नो भवति । साधर्म्यमेवेति भागासिद्धो व्यवच्छिन्नः । यस्मात्
साध्यसाधर्म्यात् तद्धर्मभावी भवति,1180 सोऽयं दृष्टान्त उदाहरणमिति यावद् वाक्यं
न समाप्यते, तावदर्धोक्त एव पृच्छति—किं कुतश्चिदिति । अवधारणद्वययोगिनः
साध्यसाधर्म्याद् दृष्टान्तोऽवश्यमेव तद्धर्मभावी भवतीति गतार्थं तद्धर्मभावीत्येतदिति
भावः । उत्तरम्—न भवत्यपीति । यथा नित्ये शब्दे साध्ये अमूर्तत्वादेः साध्येन
शब्देन कर्मणः साधर्म्यात् कर्म न तद्धर्मभावि भवति, नित्यं न1181 भवतीत्यर्थः ।
साध्येनैवेत्यवधारणेनैव एतदुदाहरणं प्रत्युक्तमिति । शिष्योपाध्यायश्यामत्वमैत्र
252 तनयत्वादयोऽत्रौपाधिकसंबन्धा उदाहार्याः । हेतुलक्षणे तु सामान्यलक्षणापेक्षं
विशेषलक्षणमिति नातिव्याप्तिः । अत्र च साध्यसाधर्म्यग्रहणेन साधनविकलमनु
दाहरणं भवतीत्युक्तं भवति । यथा नित्यः शब्दोऽमूर्तत्वात् परमाणुवदिति
तद्धर्मभावीत्यनेन 1182च साध्यविकलं परास्तम् । यथा नित्यः शब्दो मूर्तत्वात्
कर्मवदिति । एतेनोभयविकलमपि 1183पराकृतम् । यथा नित्यः शब्दोऽमूर्तत्वाद् घटवदिति ।
पञ्चम्युपादानेन च साध्यसाधर्म्यप्रयुक्तं तद्धर्मभावित्वं यत्र वचने प्रदर्श्यते तदेवोदाहरणं
नान्यदिति दर्शितं भवति । प्रयोजकत्वं च साध्यसाधर्म्यस्य हेतोः स्वाभाविकः
संबन्धो व्याप्यत्वमिति यावत् । प्रयोज्यत्वं 1184च साध्यसाधर्म्यस्य व्यापकत्वमेव1185 ।
तेनाप्रदर्शितान्वयविपरीतप्रदर्शितान्वययोरनुदाहरणत्वमुक्तं भवतीति । तद्यथा अनित्यः
शब्दः उत्पत्तिमत्त्वात्, पटवदिति । यो योऽनित्यः, स 1186सर्व उत्पत्तिमान् यथा घट
इति1187 । समाख्यानिर्वचनसामर्थ्यात् सामान्यलक्षणमप्यनेन सूचितमित्याशयवता
भाष्यकृता समाख्याया निरुक्तिः कृता1188 । तां वार्त्तिककारो दर्शयति—
उदाह्रियतेऽनेनेति ।

चोदयति—ननु चेति । परिहरति—नैष दोष इति । वचनस्य विशेषणत्वे
नोपलक्षणत्वेनेत्यर्थः । अभिधीयमान इति चाभिधानोपलक्षणपरम्, नाभिधेयपरम्,
असामानाधिकरण्यदोषस्य तादवस्थ्यात् । तद्धर्मभावीति सूत्रावयवव्याख्यानपरं
भाष्यम्—तस्य धर्म इत्यादि । अत्र चोत्तरमिति गूढाभिप्रायम्1189 । तदेतद् भाष्यमनु
भाष्यव्याचष्टे—तस्य धर्म इति । तस्य धर्मस्तद्धर्म इति हि धर्मस्य संबन्धित्वेन
पृथग्वचनम् । न च धर्म एव धर्मस्य, नापि धर्मान्तरं धर्मस्य, किं तु धर्मिण
इत्यर्थः । भाष्यकारीयामनुपपत्तिमुक्त्वा वार्त्तिककारः स्वकीयामप्याह—धर्मे च
साध्य इति । अनेन हेतूदाहरणोपनयलक्षणैर्व्याघात1190 उक्तः । भाष्यम् । साध्यसाधर्म्याद्
253 उत्पत्तिधर्मकत्वादिति, तद्व्याचष्टे—तस्य धर्मिण इति1191 । तद्धर्मभावी भवतीति,
तदनुपपन्नं; न हि कृतकत्वात् स्थाल्यादेरनित्यत्वं भवति1192, जायते बीजादिवाङ्कुर
इत्यत उक्तम्—भवति विद्यते ॥ ३६ ॥

वैधर्म्योदाहरणस्य लक्षणम्—तद्वि—तम् । अनुवृत्तेन पूरयित्वा सव्याख्यानं
सूत्रं पठति—साध्यवैधर्म्यादतद्धर्मभावी च दृष्टान्त उदाहरणमिति । सात्मकतया
साध्येन जीवच्छरीरेण वैधर्म्याद् घटादेर्दृष्टान्तस्य सात्मकत्वसाधर्म्यविरहादिति
यावत् । तस्य साध्यस्य जीवच्छरीरस्य धर्मः प्राणादिमत्त्वं तद्धर्मः । स एव
भावस्तद्धर्मभावः । सोऽस्यास्तीति तद्धर्मभावी । न तद्धर्मभावी अतद्धर्मभावी
प्राणादिरहितो घटादिरिति यावत् । एतदुक्तं भवति, यत्र घटादौ साध्यधर्माभाव
प्रयुक्तः साधनधर्माभावः, स घटादिवैधर्म्यदृष्टान्तः । तद्विषयः शब्द उदाहरणमिति ।
सूत्रस्थश्च वाशब्दः समुच्चये वेदितव्यः, व्यतिरेकविषयत्वाद् वैधर्म्योदाहरणस्येति ।
अत्र भाष्यकारेणान्वयव्यतिरेकी पूर्वसूत्रोदाहृतोऽत्राप्युदाहृतः । साधनधर्माभाव
प्रयुक्तत्वं च साध्यधर्माभावस्योक्तम्, तच्चायुक्तम् । अन्वयव्यतिरेकिणि हेतौ
सत्यपि वैधर्म्ये साधर्म्योदाहरणमेवोचितम्, तत्र तत्पूर्वकत्वाद् वैधर्म्यप्रतीतेः,
ऋजुमार्गेण सिध्यतोऽर्थस्य वक्रेण साधनायोगात् । व्याप्यव्यापकभावश्च यादृशो
भावयोः, तदभावयोस्तद्विपरीतो बोद्धव्यः1193 । अन्यथा सपक्षैकदेशवर्ती न हेतुः
स्यादिति मन्यमानो वार्त्तिककार आह—उदाहरणमवीतहेताविति । तच्चास्माभिः
सूत्रं योजयद्भिरुक्तमिति ।

254

अत्र आचार्यदेशीयानाम् अनार्षसूत्रपाठदूषणं नास्माकमार्षसूत्रपाठेऽस्तीति
प्रतिपिपादयिषुराचार्यदेशीयानां पाठमभिप्रायं चाह—अन्ये त्विति । आर्षे हि पाठे
सामानाधिकरण्याद् दृष्टान्तस्यार्थरूपस्य शब्दरुपेणोदाहरणेनैक्यं स्यात् । यदा तु
दृष्टान्तस्योदाहरणमिति पाठः, तदा नायं दोषः । दूषणं चापरेषाम्, यथा न
दृष्टान्तस्योदाहरणेन सामानाधिकरण्यम्, एवं 1194तद्धर्मभावित्वस्याप्यर्थरूपस्य,
स्वविषयवचनोपलक्षणत्वेन तु सामानाधिकरण्यं दृष्टान्तेऽपि तुल्यम् । तस्मादा
र्षमेवास्त्विति । आर्षेऽपि पाठे परोक्तं दूषणमुपन्यस्यति—एतस्मिन्नपीति । उपहासे
किलकारः । ण्यन्ताद् भवतेस्ताच्छील्ये णिनिना भावीति व्युत्पन्नम् । तथा च
तद्धर्मकारित्वमर्थः । न च ज्ञापनादन्या क्रिया संभवतीति गमकत्वम् । तच्च
सर्वेषामवयवानामभिन्नमिति साधारणत्वात् न वक्तव्यमित्यर्थः । तदेतदभ्युपगमेनैव
परिहरति—नायमिति ।

अन्ये तु तद्धर्मभावीत्येतद् विकल्प्य दूषयन्तीत्याह—अन्ये त्विति । तत्र
प्रथमकल्पे दूषणमाहुः—तद् यदीति । नायं सूत्रार्थः सर्वावयवसाधारण्यादिति ।
तस्मात् न किञ्चिदेतत् तद्धर्मं भावयितुं शीलमस्येति । द्वितीयकल्पे दूषणमाहुः—
दण्डिन्यायस्तु इति ।

न संभवमात्रे इत्यर्थः । तदिदं परेषां दूषणं दण्डिन्यायमालम्ब्य परिहरति—न
वक्तव्यमिति । संभवव्यभिचाराभ्यां समर्थं विशेषणमित्यर्थः । न बहुव्रीहाविति ।
अन्यपदार्थविवक्षयैवेनिराश्रीयते । सा च बहुव्रीहिणैव लभ्यत इति कृतमत्रेनि
नेत्यर्थः । सुहृद्भावेन चेद् अत एवाह—अथावश्यमिति । प्रयोजनान्तरं भाविग्रहण
स्यान्वाचिनोति—सन्तीति ।

अत्र च 1195वसुबन्धुना प्रतिज्ञादयस्त्रयोऽवयवा दुर्विहिता अक्षपादलक्षणेने
त्युक्तम्, तद् दूषयति—तदेतस्मिन्निति ।

255

तदेवमुदाहरणलक्षणमुपपाद्य परेषां लक्षणं दूषयितुमुपन्यस्य व्याचष्टे—तथा
सिद्ध इति । यथा च स एव साध्यो विशिष्टः प्रत्ययभेदभेदित्वेनेति, प्रत्ययः
कारणम्, तदेतत् साध्यसाधनवत्त्वं दृष्टान्तस्य बौद्धराद्धान्तेऽव्यापकम्, स्थाल्यादौ
दृष्टान्ते कृतकत्वानित्यत्वरूपसाध्यसाधनवत्त्ववैकल्यात् । प्रागभावो हि स्थाल्याः
कृतकत्वं प्रध्वंसाभावश्चानित्यता राद्धान्ते बौद्धानाम् । न चैवमुभयं स्थाल्यामस्ति,
तस्याः स्वाभावविरोधित्वादिति दूषयति—अत्र विस्फूर्जतापीति । एतेनेति,
अव्यापकत्वेन । निदर्श्यतेऽस्मिन्ननेन चेति निदर्शनम् ।

इति च प्रत्युक्तम् कृतकत्वानित्यत्वयोः स्थाल्यामसंभवदर्शनादव्यापकत्वेन ।
अस्मद्राद्धान्ते तु यथा तयोः स्थाल्यादौ संभवः तथोक्तं हेतुलक्षणसूत्र इति । भाष्ये
पण्डितरूपवेदनीयमिति प्रशस्तपण्डितवेदनीयमित्यर्थः ॥ ३७ ॥

स्वप्रतिपत्तौ व्याप्तिस्मरणानन्तरं तथा चायं न तथेति वा परामर्शज्ञानोत्पादादु
दाहरणवचनस्य च व्याप्तिप्रतिपादकत्वात् 1196परामर्शज्ञाने हेतोरुपनयस्योदाहरण
पूर्वकत्वनियमात् उदाहरणानन्तरमुपनयं लक्षयति—उदा—यः । अपेक्षापदं भाष्य
कृद् व्याचष्टे—उदाहरणतन्त्र इति । उदाहरणवशः । वश्यत इति वशः, वशिन
उदाहरणस्य वश्य इत्यर्थः । एतदेव कर्मणो भावं निष्कृष्य विवृणोत्ति—वशः
सामर्थ्यम् । वश्येन उदाहरणस्य फलेन उपनयेनाभिसंबन्ध इत्यर्थः । तथात्वातथात्वयो
र्विषयं विभजते—साध्यसाधर्म्ययुक्त इति । ननु हेतोरुपसंहार उपनयो न साध्यस्य ।
तथा चानुपपन्नः साध्यस्योपसंहार इत्यत उक्तम्—साध्यस्य शब्दस्योत्पत्ति
256 धर्मकत्वमिति । उदाहरणसिद्धव्याप्तिकहेतुमत्तया साध्यमुपसंह्नियते न स्वरूपेणे
त्यर्थः । अत्राप्युदाहरणापेक्ष उपसंहार उपनय इति सामान्यलक्षणम् । तथा न तथेति1197
सामान्यलक्षणापेक्षे विशेषलक्षणे इति बोध्यव्यम् ।

अत्र केचित् आहुः हेतुवचनादेव सोदाहरणात् साध्यसिद्धेरसाधनाङ्गमुपनय
इति । तन्निराकर्तुमाह वार्त्तिककारः—यथा तथेति1198 प्रतिबिम्बनार्थम् । तदेतत्
प्रश्नपूर्वकं विभजते—किं पुनरिति । तदनेन व्युत्पन्नाव्युत्पन्नतया परेषामनियत
प्रतिपत्तिसाधनत्वात्1199 स्वप्रतिपत्त्यनुसारेण परे बोधयितव्याः । व्याप्तिस्मरणानन्तरोत्पन्न
लिङ्गपरामर्शपूर्वकश्च स्वयमनुमेयार्थप्रत्यय इति तथैव परे बोध्यन्ते । तथा च
परामर्शज्ञानहेतोरुपनयस्य सिद्धमर्थवत्त्वम् । न च यथा लिङ्गपरामर्शज्ञानान्वय
व्यतिरेकानुविधानम् अनुमेयज्ञानस्य, तथा दधिभक्षणाद्यनुविधानमपि, येनाति
प्रसङ्गश्चोद्येतेति । प्रयोजनान्तरम् उपनयस्याह—साध्ये वा संभव इति । चोदयति—ननु
चेति । यद्यपि साधनतया कृतकत्वमुक्तम्, प्रतिज्ञानन्तरं प्रतिपत्त्रा साधनस्यैवा
पेक्षितत्वम्, तथापि तन्नासिद्धं तत्र साधनत्वेन व्यवतिष्ठत इति स्वसिद्धिमाक्षिपति
सामर्थ्यादिति भावः । परिहरति—नोक्त इति । यत्परः शब्द स शब्दार्थ इति
शाब्दाः । साधनत्वपरश्च कृतकत्वादिति सामर्थ्यात् । आक्षेपे तूदाहरणमपि न
प्रयोक्तव्यम् । 1200अस्यापि साधनसामर्थ्यादाक्षेपात् अव्याप्तस्य साधनत्वायोगात्
तद्विधस्यापि प्रमेयत्वादेः शब्दनित्यत्वादौ साधनत्वभ्रमेण प्रयोगोऽसिद्धेऽपि1201 तुल्य
इति व्याप्तिप्रदर्शनार्थोदाहरणप्रयोगवद्धेतोः सिद्धत्वप्रतिपादनाय उपनयस्यापि
प्रयोग इति रमणीयम् ॥ ३८ ॥

257

निगमनलक्षणावतारपरं भाष्यं द्विविधस्य पुनरिति । साधर्म्येण वैधर्म्येण
द्विविधानामपि हेतूदाहरणोपनयानां समानं निगमनलक्षणमित्यर्थः । हेत्व—नम् ।
तस्मादिति । हेत्वपदेशात् तद्धेतुकम् अनित्यः शब्द इति प्रतिज्ञाया पुनर्वचनम् ।
यद्यपि च सिद्धनिर्देशो निगमनम्, साध्यनिर्देशश्च प्रतिज्ञा तथापि यस्यैव प्रतिज्ञायां
साध्यत्वमासीत्, तस्यैव निगमने सिद्धत्वमित्यवस्थावन्तमेकमाश्रित्य समान
विषयतया निगमनं प्रतिज्ञेत्युपचर्यते । तथा च पुनर्वचनमप्युपपन्नम् । तदेतद्
भाष्यकारो व्याचष्टे—साधर्म्योक्त इति । व्युत्पादयति—निगम्यन्ते इति ।
साधर्म्यवैधर्म्ययोः प्रतिज्ञातः प्रभृति निगमनान्तं प्रयोगमाह—तत्रेति । 1202अत्र
प्रथमसूत्रवदेव यथास्वमवयवेषु प्रमाणानां परमन्यायं स्तोतुं संभवमाह—
अवयवसमुदाये चेति । आप्तोपदेशस्येति ।

इत्यादेराप्तोपदेशस्य प्रत्यक्षानुमानाभ्यां प्रतिसन्धानात् । ननु कस्मात् प्रतिज्ञैवाप्तोप
दैशो न भवति, कृतमस्या आगमान्तरविषयत्वेनेत्यत आह—अनृषेश्चेति । अनुमानं
हेतुः । स्यादेतत् । द्वितीयं लिङ्गदर्शनं हेतुः । न च तदनुमानम् । तृतीयस्योपनय
विषयस्य लिङ्गदर्शनस्य तथाभावादित्यत आह—उदाहरण इति । उदाहरणे
दृष्टान्तधर्मिणि । साध्यसाधनयोः प्रतिबन्धं संदृश्य1204 सम्यग् दृष्टा लिङ्गस्य प्रतीतेः ।

एतदुक्तं भवति—यद्यपि त्रयाणामपि लिङ्गदर्शनानां सस्मृतीनामनुमानत्वम्,
तथापि तदेकदेशे मध्यमेऽपि लिङ्गदर्शने समुदायोपचारादनुमानव्यपदेश इति ।
प्रत्यक्षविषयमुदाहरणम् । कस्मात् ? दृष्टेन उदाहरणे प्रतिबन्धेन अदृष्टस्य1205
साध्यधर्मिण्यनुमेयस्य सिद्धेः । यदि पुनर्न मूलं प्रत्यक्षमास्थीयेत, अव्यवस्थाया
258 नादृष्टं सिध्येदिति भावः । निगमनप्रयोजनं प्रतिपादयति—सर्वेषामिति । प्रतिज्ञा
दीनामुपनयान्तानामेकोऽर्थः स्वभावप्रतिबद्धं लिङ्गं वा अनुमेयं वा, तस्य प्रति
पत्तिः, तस्यां सामर्थ्यप्रदर्शनं निगमनमिति । तदनेनैकार्थत्वं दर्शितम् । द्विविधं च1206
प्रयोजनम् । तत्रावान्तरं स्वभावप्रतिबद्धलिङ्गप्रतीतिः । परमं च साध्यप्रतीतिरिति ।

संप्रति विभागे साकाङ्क्षक्षत्वं दर्शयति—इतरेतराभिसंबन्ध इति । अभि
संबन्धेन फलेनाकाङ्क्षामुपलक्षयति—असत्यामिति । प्रधानं हि प्रतिज्ञापदम् ।
तदुत्तरकालं हि साधनाकाङ्क्षायां प्रतिज्ञामाश्रित्य हेतुपदं प्रवर्तते । न पुनः प्रथममेव
हेत्वपेक्षेति हेतुलक्षणेऽस्माभिरुपपादितमिति1207 । हेतुपदविरहे आकाङ्क्षां दर्शयति—
असति हेताविति । उदाहरणाभावेऽपेक्षामाह—असत्युदाहरण इति । उपनयाभावेऽपि
अपेक्षामाह—उपनयं चान्तरेणेति । निगमनाभावेऽप्यपेक्षामाह—निगमनाभावे
चेति । अवयवानां प्रातिस्विकं प्रयोजनमुक्तमपि शिष्यहिततया भाष्यकारः
प्रतिपादयति—अथेति । 1208पञ्चावयवप्रतिपादनप्रयत्नस्य प्रयोजनं दर्शयति—न
चैतस्यामिति । कथं पुनः प्रक्रमत इत्यत आह—अव्यवस्थाप्येति । व्यवस्थापिते
1209तु न जातेरवसर इत्याह—व्यवस्थिते हीति ।

अत्र केचिदाहुः निगमनमसाधनाङ्गम् । कथम् ? प्रतिज्ञया गतार्थत्वादिति ।
तन्मतमपाकर्तुं वार्त्तिककारः सप्रयोजनं निगमनं दर्शयति प्रतिज्ञाविषयस्यार्थ
स्येति । चतुर्भिः खल्ववयवैर्हेतोस्त्रीणि रूपाणि द्वे वा प्रतिपादिते, न
त्वबाधितविषयत्वासत्प्रतिपक्षितत्वे । पञ्चसु वा चतुर्षु वा रूपेषु हेतोरविनाभावः
परिसमाप्यते । 1210तस्मादबाधितविषयत्वासत्प्रतिपक्षितत्वरूपद्वयसंसूचनाय
निगमनम् । तदिदमुक्तम्—विपरीतप्रसङ्गप्रतिषेधार्थमिति । बाधने प्रतिपक्षे वा
साध्यविपरीतप्रसङ्गः स्यादिति । सोऽयं प्रतिज्ञाविषयार्थस्य अशेषप्रमाणमूला
वयवोपपत्तौ सत्यां प्रतिज्ञेयस्यार्थस्य सिद्धतया पुनर्वचनेन निगमनेन प्रतिषिध्यते ।
259 न च प्रतिज्ञावचनादेव तत्सिद्धिः, तस्य साध्यपरत्वात् । न चान्यपरादप्याक्षेपात्
सिद्धिः 1211हेत्वादिपदाप्रयोगवैयर्थ्यप्रसङ्गात्, प्रतिज्ञात एव सर्वाक्षेपसंभवात्1212 । तस्माद्
रूपद्वयप्रतिपादनार्थं निगमनम् । यथा च त्रैरूप्यातिरिक्तमेतद्रूपद्वयं तथोपपादितम
स्माभिः प्रथमसूत्रे । हेत्वाभासेषु च शेषं दर्शयिष्यत इति । एतस्मिन् सूत्रार्थे परस्य
प्रतिज्ञायां निगमनं गतार्थं मन्यमानस्य अवकाशो नास्तीति ।

यस्तु मन्येत न हेतोरविनाभावसिद्धिमन्तरेण सिद्धनिर्देशो निगमनं भवति, न
च पाञ्चरूप्यं विना अविनाभावसिद्धिः । निगमनात्तु तत्सिद्धौ न सिद्धनिर्देशो
निगमनम्, अपि तु साध्यनिर्देश एवेति, तं प्रत्युपेत्य तद्दोषनिराचिकीर्षया परेषां
वाक्यमुपक्षिप्यते । परेषां वाक्यं पठति—उपनयनिगमने त्विति । दूषयति—इदं
तावदिति । यथाश्रुति हि निगमनोपनययोरभेदं साधयति, अर्थगतं चाविशेषं
हेतुमाह—तच्चैतदालोकतमसोरैक्यं काकस्य कार्ष्ण्यादिवदापतितम् । शङ्कते—अथ
हेतूपनयाविति । उपलक्षणं चैतत् प्रतिज्ञानिगमने इत्यपि द्रष्टव्यम् । अर्थाविशेषादिति
चाविशिष्टार्थत्वादित्युन्नेतव्यम् । तथा च संबन्ध इति शङ्कितुरभिप्रायः । अत्रापि
दोषमाह—स विपक्षेति । पुनः शङ्कते—अथैकप्रयोजनत्वेनेति । निराकरोति—
तथापीति । सिद्ध्यत्येकप्रयोजनत्वे साध्ये हेतोरविरोधः, हेतुस्तु न प्रतिज्ञार्थादति
रिच्यते इत्यर्थः । तद्वर्णितमिति । अन्यश्च हेत्वर्थोऽन्यश्चोपनयार्थ इत्येतद्
वर्णितमित्यर्थः । एतेनोपनयनिगमनप्रयोजनाभिधानेन ये त्र्यवयवं वाक्यमाहुः,
तन्मतमपि परास्तमित्याह—पक्षर्मत्वेति ।

यच्च परैः उपनये दूषणं विकल्प्याभ्यधायि तत् तावदुपन्यस्यति—यदपि
यथा तथेति । सर्वसामान्ययोगे हि तदेव स्यात् न तु तथेति । अन्यथा शब्दस्य
कृतकत्वादिति । न हि यथा घटः कृतकः, तथा शब्दोऽपि कृतकः,
घटशब्दयोरभेदप्रसङ्गादित्यर्थः । तस्मात् सामान्यप्रतिषेधे विशेषप्रतिषेधे च कृत
260 कत्वं सामान्यं परिशिष्यते । तस्य च यथातथाभावयोरभावात् कृतकत्वादित्येव
स्यात् । तथा च न हेतोर्व्यतिरेक उपनयः स्यादित्याह—परिशेषादिति । तदेतत् परेषां
दूषणं निराकरोति—तदप्ययुक्तमिति । यथा तथेति वाक्यमुपमानैकदेशमुप
मानमुपचारात् । उपमानमर्थो यस्य सोऽयमुपमानार्थ उपनयः । तस्य भावस्तत्त्वं
तस्मात् । तच्चोपमानं न सर्वथा साध्यसाधनभावमाश्रित्य प्रवर्तते । साध्ये शब्दे
साधनस्य कृतकत्वस्य स्थालीगतस्य यः सर्वथाभावः स्थालीत्वाद्येकार्थसमवायः
तमाश्रित्य न प्रवर्तते । तथा च शब्दस्थाल्योरभेदप्रसङ्गाद् यथा तथेत्येव न स्यात् ।
तस्मात् स्थालीस्थप्रकारान्तरव्युदासेन कृतकत्वसामान्यमात्रसाधारण्येन यथा
तथेत्युपमानोपपत्तिरित्यर्थः । नन्वेवमपि कृतकत्वसामान्यमात्रं शब्दे स्यात्, न तु
यथातथाभावः । तथा च न हेतोरतिरेक इत्युक्तमित्यत आह—कृतकत्वसामान्यं
त्विति । न हि जातु शावलेयसन्निधौ गोत्वसामान्यमात्रं भवति, अपि तु विशेषसहितम् ।
तथा च 1213यथातथाभाव उपपन्न इत्यर्थः ।

एतेन यत् परैरुपनयस्य दृष्टान्तादभिन्नत्वं वर्णितम्, तदपि परास्तमित्याह—
गतार्थत्वादिति । अनेनोपमानसमानत्ववर्णनेन एतदेव विभजते—यदप्युक्तमिति ।
व्याप्तिप्रदर्शनविषयो दृष्टान्तः, दृष्टव्याप्तिकस्य हेतोः साध्यधर्मिण्युपसंहार उपनय
इति महान् भेद इत्यर्थः । एतेन निगमनं प्रतिज्ञायाः समानाभिधेयत्वेऽपि प्रतिज्ञात्वेन
प्रत्युक्तम् । प्रतिज्ञायाः साध्यपरत्वात् निगमनस्य च1214 विपरीतशङ्कानिवृत्तिपरत्वादिति ।
प्रयोजनभेदसामान्यमात्रविवक्षया एतेनेत्युक्तम् । अत्र भाष्यकारेण एकस्मिन्न
न्वयव्यतिरेकिण्येव वीतावीतवाक्ये पञ्चावयवे उदाहृते । तत्र कदाचिद् भ्रान्तिः
स्यादेकोदाहरणतया द्वे अपि वाक्ये परस्परापेक्षे एवेति, तन्निराकरणायाह—ते एते
इति । न पुनरन्वयि व्यतिरेकि चेत्येकं वाक्यमित्यर्थः ॥ ३९ ॥