401 प्रसिद्धस्योपमेये समासेनैव प्रतिपादितत्वादियमन्तर्भूतसामान्या नाम समासोपमासु पदोपमाभक्तिः ॥
चन्द्र इति । ‘चन्द्रसदृशं मुखमस्या अमृतसदृक्षश्च मुखरसस्तस्याः । सकचग्रहरभसोज्ज्वलचुम्बनं कस्य सदृशं तस्यः ॥’ कश्चिन्मनोविनोदार्थं वयस्याय कान्ताप्रकर्षं कथयति—चन्द्रेति । कचग्रहे केशपाशग्रहणे यो रभस आवेशस्तेन सहितमुज्ज्वलं मनोज्ञं चुम्बनम् । इहान्तर्भूतं समासेन बोधितं सामान्यसाधर्म्यं सौकुमार्यादिकमित्यन्तर्भूतसामान्या । न श्रूयते चेत्रास्त्येवेत्यत आह—प्रतीयत इति । द्योतकादितीति । सादृश्यस्य सप्रतियोगिकतया तत्प्रत्यायकत्वमेव द्योतकत्वमित्यर्थः । उपमानेति । उपमीयते सादृश्यमानीयतेऽनेनोत्कृष्टगुणेनान्यदित्युपमानमित्यर्थः । उपमेय इति । उपमीयते न्यूनगुणं यत्तदुपमेयमित्यर्थः ॥
अन्तर्भूतोभयार्था यथा—
अत्र कमलमिव ताम्रौ, रम्भे इव पीवरौ, कुवलयमिव, श्यामे, मृगाङ्क इव प्रेक्षणीयं, नवचम्पकमिव गौरम्, मृणालमिव कोमलौ करौ, ऊरू, नयने, वदनम्, अङ्गम्, बाहू यस्याः सा तथोक्तेत्यन्यपदार्थेन समासेनैव द्योतकसामान्ययोरुक्तत्वादियमन्तर्भूतेव सामान्या नाम समासोपमासु पदोपमाभाक्तिः ॥
कमलेत्यादि । ‘कमलकरा रम्भोरूः कुवलयनयना मृगाङ्कवदना सा । कथं नु नवचम्पकाङ्गी मृणालबाहुः प्रिया दहति ॥’ इति । ईदृशी कान्ता कथं नु (न) दहति तापयति किंतु तापयत्येव । रम्भे कदल्याविवोरू यस्याः सा । नवचम्पकं चम्पककलिका । इह कमलमिव ताम्रौ करौ यस्याः सेत्यादाविवशब्दो द्योतकः सामान्यं ताम्रत्वादिकं तयोश्च समासेनैवोक्ततयान्तर्भूतोभयार्थेयम् ॥
- ‘दहति’ इति टीकासमतः पाठः.↩