paribhāṣā
AS.Ka.Paribh.1 paribhāṣāḥ pravakṣyante cikitsāyāṃ susaṃśritāḥ |
dravyāṇi ṣoḍaśaguṇe salile kvāthayet bhiṣak ||
AS.Ka.Paribh.2 caturthaśeṣaḥ pūtastu kaṣāyo grāhya iṣyate |
atha kvāthyeṣu teṣūktaṃ toyādanyat drava bhavet ||
AS.Ka.Paribh.3 taccāmbuvat prayoktavyaṃ tat ṣoḍaśaguṇaṃ tataḥ |
dravaṃ yattatra paṭhitaṃ kṣīraṃ vā dadhimastu vā ||
AS.Ka.Paribh.4 mūtraṃ takraṃ surāmaṇḍaṃ yadi vāpyamlakāñjikam |
jalavat ṣoḍaśaguṇaṃ tat syāt pādāvaśeṣitam ||
AS.Ka.Paribh.5 anirdiṣṭe pramāṇe tu kvāthyānāṃ ca dravasya ca |
kaṣāyapākakalpo 'yaṃ kṛṣṇātreyeṇa varṇitaḥ ||
AS.Ka.Paribh.6 kartavyaṃ sati nirdeśe yathānirdiṣṭameva hi |
asyāstu paribhāṣāyāḥ ṣaḍaṅgādāvasambhavāt ||
AS.Ka.Paribh.7 tatra prasiddhimāśritya bheṣajeṣu jaleṣu ca |
tathā vidheyā bhāgāḥ syurvyādhyādisadṛśā yathā ||
AS.Ka.Paribh.8 tasmādardhapalaṃ vāpi karṣannayamathāpi vā |
dravyāṇāṃ syāt palaṃ vāpi dviprasthamudakasya tu ||
AS.Ka.Paribh.9 tatodhikaṃ vā kartavyamūhāpohaviśāradaiḥ |
hīnaṃ vāpi tataḥ kāryamevaṃ yūṣe ca pānake ||
AS.Ka.Paribh.10 māṃsaudanāsavāriṣṭapeyāsu ca vitarkayet |
snehādisādhanāyokto niryūho yatra tatra hi ||
AS.Ka.Paribh.11 tatrāpi ṣoḍaśaguṇaḥ pakṣoyaṃ parigṛhyate |
dravyaṃ snehasamaṃ kvāthyamatra pakṣe prayujyate ||
AS.Ka.Paribh.12 kaṣāya eva cettatra dravārthaṃ kevalo bhavet |
tathānyadapi tatroktaṃ dravaṃ kṣīrādikaṃ bhavet ||
AS.Ka.Paribh.13 tatonurūpaṃ saṅkhyāya dravyaṃ toyena sādhayet |
dravyaṃ snehasamaṃ kvāthyamanyatrāpi drave sati ||
AS.Ka.Paribh.14 na tatra yujyate tasmādanurūpeṇa kalpayet |
anyetu bhiṣajaḥprāhuḥ kvāthyānyaṣṭaguṇe 'mbhasi ||
AS.Ka.Paribh.15 kvāthyaṃ tu bhavati snehādatra dviguṇamauṣadham |
kaṣāyeṇaiva cet sādhyaḥ satyanyasmin drave tathā ||
AS.Ka.Paribh.16 sādhayedanurūpeṇa kecidevaṃ pracakṣate |
caturguṇena toyena kvāthayedauṣadhāni tu ||
AS.Ka.Paribh.17 ṛṣīṇāṃ suśrutādīnāṃ sarveṣāṃ matamīdṛśam |
etāvāṃstu viśeṣo 'tra śeṣamātrāpi pūrvavat ||
AS.Ka.Paribh.18 kvāthyaṃ tu bheṣajaṃ snehādatra pakṣe caturguṇam |
palavyapekṣayā dravyādatha toyaṃ caturguṇam ||
AS.Ka.Paribh.19 prasthavyapekṣayā dravyādyadā toyaṃ caturguṇam |
kriyate dviguṇaṃ kvāthyaṃ tataḥ snehāt prayujyate ||
AS.Ka.Paribh.20 dravāṇāṃ dviguṇaṃ prasthaṃ śuṣkāt prasthādyato mataḥ |
prasiddhistu cikitsāyāṃ dvidhā hi bhiṣajāmiha ||
AS.Ka.Paribh.21 palavyapeksayāpyasti tathā prasthavyapekṣayā |
suśrutasya tu yaḥ pūrvamupanyastaścirantanaḥ |
pāṭhaḥ palavyapekṣāyāṃ jñāpakaṃ tadudāhṛtam ||
AS.Ka.Paribh.22 ityevaṃ trividhaḥ proktaḥ kaṣāyagrahaṇaṃ prati |
evamanyatra sarveṣāṃ kalkāt snehaścaturguṇaḥ ||
AS.Ka.Paribh.23 caturguṇaṃ dravaṃ snehādyatra yat paṭhyate dravam |
anukte tu drave deyaṃ jalameva caturguṇam ||
AS.Ka.Paribh.24 kalkakalpastu carake kaṣāyāṇāṃ na kīrtitaḥ ||
AS.Ka.Paribh.25 snehapākavidhistūkta evaṃ dṛḍhabalena tu |
carako 'rdhakṛte śāstre brahmabhūyaṃ gato yataḥ ||
AS.Ka.Paribh.26 kaṣāyasya tu peyasya yadi vā kalkacūrṇayoḥ |
mātrā dṛḍhabalenāpi tatreti paribhāṣitā ||
AS.Ka.Paribh.27 carakoktairmayā vākyairanumānāt prasādhitā |
anuktāpi yathā mātrā pañcādvakṣyāmyahaṃ tathā ||
AS.Ka.Paribh.28 eṣāṃ kaṣāyakalpānāṃ pravibhāgo vidhīyate |
kaṣāyakalpe trividhe yaścaturguṇitodakaḥ ||
AS.Ka.Paribh.29 kaṣāyakalpaḥ sneheṣu sādhyeṣveva samāśritaḥ |
vaidyaiḥ prāyeṇa na tathā yaḥ ṣoḍaśaguṇodakaḥ ||
AS.Ka.Paribh.30 caturguṇodake pakṣe snehāddravyaṃ caturguṇam |
aṣṭāviṃśaṃ palaśataṃ kvāthyadravyasya jāyate ||
AS.Ka.Paribh.31 snehaprasthe vipaktavye śuṣkaṃ tacca bhavedyadi |
ārdraṃ ceduddhṛtaṃ sadyastataḥ palaśatadvayam ||
AS.Ka.Paribh.32 snehaprasthe bhavetsādhye ṣaṭpañcāśat palādhikam |
evaṃ bahutvāt dravyasya yaścaturguṇitodakaḥ ||
AS.Ka.Paribh.33 sakalpo 'bhimatastatra snehaḥ syādvīryavattaraḥ |
sahasrapākāḥ snehāstu śatapākāśca kīrtitāḥ ||
AS.Ka.Paribh.34 subhāvitaṃ svalpamapi dravyaṃ tadbahukarmakṛt |
tasmādbahutaraṃ dravyaṃ yatra pakṣe prayujyate ||
AS.Ka.Paribh.35 snehapākeṣu saḥ śreyānityeṣa tu mayāśritaḥ |
snehapākavidhāveva prayogastasya yujyate ||
AS.Ka.Paribh.36 pācanāḥ śamanīyāśca ye kaṣāyā jvarādiṣu |
udīritāḥ punasteṣu kaṣāyeṣūpakalpyate ||
AS.Ka.Paribh.37 caturguṇādaka peyaṃ kaṣāyasya palaṃ bhavet |
tasmāddravyapalaṃ vaidyāḥ pācaneṣu prayuñjate ||
AS.Ka.Paribh.38 mātrāṃ tu vaidyāḥ kvāthasya pāyayanti catuṣpalām |
kriyamāṇaḥ prasiddho 'yaṃ pāramparyāgato vidhiḥ ||
AS.Ka.Paribh.39 vādhituṃ śakyate naiva jñāpakaṃ cātra vidyate |
palaṃ vatsakabījasya śrapayitvā rasaṃ pibet ||
AS.Ka.Paribh.40 ācāryacarakeṇaivamatisāre tu bhāṣitam |
paṭolādye kaṣāye ca kvāthyadravyapalaṃ kṛtam ||
AS.Ka.Paribh.41 caturguṇena toyena paceddravyapale sati |
caturbhāgāvaśeṣaṃ tu peyaṃ kvāthapalaṃ bhavet ||
AS.Ka.Paribh.42 śāstre kuṣṭhe ca mātrā sā mahatī samprakāśitā |
catuṣpalā kaṣāyasya mātrā yā bhiṣajāṃ matā ||
AS.Ka.Paribh.43 pale caturguṇajale sā mātrā na prasidhyati |
evaṃ sati ca sādhyaṃ syādbheṣajānāṃ catuṣpalam ||
AS.Ka.Paribh.44 catuṣpalasya dravyasya kvathitasya caturguṇe |
toye caturthaśeṣasya peyaḥ kvāthaścatuṣpalaḥ ||
AS.Ka.Paribh.45 bhaṭṭāraharicandreṇa kharaṇāde prakīrtitā |
pātavyā ṣaṭpalā mātrā tasya dravyapalāni ṣaṭ ||
AS.Ka.Paribh.46 kvāthāni saṃprayujyante jalaṃ dravyāccaturguṇam |
paṭolādye ca tenāpi kvāthyadravyapalaṃ kṛtam ||
AS.Ka.Paribh.47 kharaṇādakṛtā mātrā peyā tenaiva ṣaṭpalā |
parasparaviruddhaṃ tattasyāpyetat prayujyate ||
AS.Ka.Paribh.48 aprasiddho vidhiścāyaṃ kaṣāyasya jvarādiṣu |
na ṣaṭpalāni kvāthyante na ca toyaṃ caturguṇam ||
AS.Ka.Paribh.49 caturguṇodakā tasmāt paribhāṣā na yujyate |
jvarādīnāṃ kaṣāyeṣu sneheṣveva hi sā matā ||
AS.Ka.Paribh.50 kṛṣṇātreyamuniproktā yā ṣoḍaśaguṇodakā |
jvarādiṣu kaṣāyāṇāṃ grahaṇaṃ kriyate tayā ||
AS.Ka.Paribh.51 caturguṇodakā yāpi paribhāṣopadiśyate |
tatrāpi hi viśeṣo 'yamanyaḥ kaiścidupāśritaḥ ||
AS.Ka.Paribh.52 sneheṣu palanirdeśo yeṣu na vidyate |
prasthavyapekṣayā cātra saṅkhyeyamudakauṣadham ||
AS.Ka.Paribh.53 palavyapekṣayā cāpi samācāro dvidhā api |
pūrvaṃ prasthavyapekṣā yā proktā vijñāpake sati ||
AS.Ka.Paribh.54 dravyāṇāṃ palanirdeśo yatrokto miśrake tathā |
palavyapekṣayaivātra toyamevaṃ caturguṇam ||
AS.Ka.Paribh.55 pradeśāntaranirdeśāccarake 'pyanumīyate |
kaṣāyamātrā pātavyā yadyapyaparibhāṣitā ||
AS.Ka.Paribh.56 svarṇakṣīryādike yoge pāṇḍurogacikitsite |
pātavyā kathitā mātrā gomūtreṇa catuṣpalā ||
AS.Ka.Paribh.57 rohiṇīkaṭukādīnāṃ pittagulmacikitsite |
ghṛtaṃ muktvā kaṣāyasya proktā mātrā catuṣpalā ||
AS.Ka.Paribh.58 ato 'numānāccarake siddhā mātrā catuṣpalā |
dravyāṇāṃ ca palaṃ kvāthyaṃ paṭolādye prakīrtitam ||
AS.Ka.Paribh.59 palaṃ vatsakabījasya nirdiṣṭaṃ cātisārike |
tat ṣoḍaśaguṇe toye yadi na kvāthyate tataḥ ||
AS.Ka.Paribh.60 caturguṇodake toye peyaṃ kvāthapalaṃ bhavet |
ityetat ṣoḍaśaguṇaṃ toyaṃ yatra prayujyate ||
AS.Ka.Paribh.61 eṣaiva carakasyāpi paribhāṣānumīyate |
pātavyeṣu kaṣāyeṣu mustaparpaṭakādiṣu ||
AS.Ka.Paribh.62 viśeṣaḥ kathyate 'nyo 'pi māne śuṣkadravāśraye |
śuṣkadravyāśrayaṃ mānaṃ nirdiśya yadudāhṛtam ||
AS.Ka.Paribh.63 draveṣu dviguṇaṃ mānaṃ sadyaścaivoddhṛteṣu ca |
dviguṇaṃ mānamityetadārabhya kuḍavāditi ||
AS.Ka.Paribh.64 śuṣkāṇāṃ ca dravāṇāṃ ca samaṃ tu kuḍavādadhaḥ |
tulāyāmapi naiveṣṭā dviguṇā mānakalpanā ||
AS.Ka.Paribh.65 tulāpalaśataṃ caiva tacchruṣkadravayormatam |
palaṃ caturguṇaṃ ceṣṭaṃ prasiddhajñāpakādikam ||
AS.Ka.Paribh.66 sahācaratulāyāstu rase tailāḍhakaṃ pacet |
yaduktaṃ śatamevātra palānāṃ parigṛhyate ||
AS.Ka.Paribh.67 catuḥsuvarṇametacca palaṃ nāṣṭasuvarṇakam |
dravyasya dviguṇatve syāt palamaṣṭasuvarṇakam ||
AS.Ka.Paribh.68 naivāñjalau na prasṛte na pale na palādadhaḥ |
dravāṇāmauṣadhānāṃ hi dviguṇaṃ mānamiṣyate ||
AS.Ka.Paribh.69 dviguṇatve draveṣu syāt palamaṣṭasuvaṇakam |
tenaiṣāṃ dviguṇatvena kriyāmārgo virudhyate ||
AS.Ka.Paribh.70 kuḍavādyāsu saṃjñāsu dravāṇāṃ dviguṇo vidhiḥ |
vidyate jñāpakaṃ cātra carakācāryadarśitam ||
AS.Ka.Paribh.71 spaṣṭārthameva paṭhitamidaṃ kuṣṭhacikitsite |
salilāḍhake 'ṣṭabhāge śeṣe pūto raso grāhyaḥ ||
AS.Ka.Paribh.72 te ca kaṣāyāṣṭapale catuṣpalaṃ sarpiṣaśca paktavyam |
yāvatsyādaṣṭapalaṃ śeṣaṃ peyaṃ tataḥ koṣṇamiti ||
AS.Ka.Paribh.73 aṣṭabhāgāvaśeṣe tu palānāmaṣṭakadvayam |
palasya dviguṇe māne kriyamāṇe na yujyate ||
AS.Ka.Paribh.74 dviguṇe hi pale tat syādekameva palāṣṭakam |
catuṣpalaṃ ca dātavyaṃ yat proktaṃ saha sarpisā ||
AS.Ka.Paribh.75 palasya dviguṇe māne tadapyaṣṭapalaṃ bhavet |
catuḥsuvarṇaṃ hi palaṃ śuṣkāṇāmiṣyate yataḥ ||
AS.Ka.Paribh.76 dviguṇatvāt dravāṇāṃ hi tat syādaṣṭasuvarṇakam |
nirūhamātrānirdeśa evaṃ sati ca bādhyate ||
AS.Ka.Paribh.77 prasṛtārdhaṃ samārabhya dvādaśa prasṛtāḥ param |
eṣā mātrā dviguṇitā dviguṇe prasṛte bhavet ||
AS.Ka.Paribh.78 nirūhamātrā śāstroktā dvādaśaprasṛtāstathā |
catvāriṃśat palāni syuraṣṭābhiradhikāni ca ||
AS.Ka.Paribh.79 vyādhyādiṣu tu madhyeṣu kvāthasyāñjaliriṣyate |
atra suśrutanidaśe kvātho 'yaṃ dviguṇo bhavet ||
AS.Ka.Paribh.80 svarasāt kvathitācchītāt kaṣāyāt ṣaṭpalaṃ pibet |
yaduktaṃ kharaṇādena taddvādaśapalaṃ bhavet ||
AS.Ka.Paribh.81 paittike paṭhyate gulme sarpiṣaśca catuṣpalam |
pibet saṃmūrchitaṃ tena gulmaḥ śāmyati paittikaḥ ||
AS.Ka.Paribh.82 catuṣpalaṃ ghṛtasyedaṃ mātrāpyaṣṭapalaṃ bhavet |
svarṇakṣīryādike yoge gomūtrāñjaliriṣyate ||
AS.Ka.Paribh.83 añjalerdviguṇatvāddhi mātrā sāṣṭapalā bhavet |
gaulmike trāyamāṇādye ghṛte ca paripaṭhyate ||
AS.Ka.Paribh.84 rasasyāmalakekṣūṇāṃ kṣīrasya ca ghṛtasya ca |
palāni pṛthagaṣṭāṣṭau kṛtvā samyagvipācayet ||
AS.Ka.Paribh.85 aṣṭau pratyekametāni syuḥ ṣoḍaśa palāni tu |
tasmādevaṃprakāreṣu nirdeśeṣu virudhyate ||
AS.Ka.Paribh.86 dravāṇāṃ dviguṇaṃ mānaṃ tatkāryaṃ kuḍavādiṣu |
ārdreṣvapi na sarveṣu sadyasteṣūdghṛteṣu ca ||
AS.Ka.Paribh.87 dviguṇaṃ mānamicchanti viśeṣo 'tra ca kalpyate |
śuṣkāṇi viniyujyante daśamūlādikāni hi ||
AS.Ka.Paribh.88 teṣveva dviguṇaṃ mānaṃ na sarveṣūdghṛteṣu hi |
ārdrāṇāmeva yeṣāṃ tu prasiddhimupakalpayet ||
AS.Ka.Paribh.89 vāsāghṛte vṛṣaghṛte taile sāhacare tathā |
ārdrāṇāṃ dviguṇaṃ mānamevamādiṣu neṣyate ||
AS.Ka.Paribh.90 ārdrāṇāmeva teṣāṃ hi prayogaḥ śasyate yataḥ |
śatāvarīmūlatulāścatasro yāḥ prakīrtitāḥ ||
AS.Ka.Paribh.91 nai tatra dviguṇaṃ mānaṃ bhiṣagbhiḥ kaiścidāśritam |
vadyabuddhivikāsārthamidamanyat prakāśyate ||
AS.Ka.Paribh.92 kvāthyānāmauṣadhānāṃ hi pramāṇaṃ yatra noditam |
caturguṇaṃ ca nirdiṣṭamanyat kṣīrādikaṃ dravam ||
AS.Ka.Paribh.93 kaṣāyo 'pyauṣadhānāṃ hi tatra kāryaścaturguṇaḥ |
udāharaṇamatreṣṭaṃ mahākalyāṇakaṃ ghṛtam ||
AS.Ka.Paribh.94 evamevauṣadhānāṃ hi pramāṇaṃ yatra noditam |
dviguṇaṃ cāpi nirdiṣṭamanyat kṣīrādikaṃ dravam ||
AS.Ka.Paribh.95 kaṣāyo 'pyauṣadhānāṃ hi dviguṇastatra yujyate |
vāsādikaṃ jvare proktamatrodāharaṇaṃ smṛtam ||
AS.Ka.Paribh.96 nirdiṣṭaṃ kṣīramanyadvā dravaṃ yatra caturguṇam |
kvāthauṣadhānāṃ mānaṃ ca proktaṃ noktaṃ jalasya tu ||
AS.Ka.Paribh.97 tatroṣadhivaśādeva saṅkhyā kvāthasya gamyate |
caturguṇodakā tatra paribhāṣā yadīṣyate ||
AS.Ka.Paribh.98 tato dravyasamastatra kaṣāyaḥ parikalpyate |
yadā tu paribhāṣeṣṭā yā ṣoḍaśaguṇodakā ||
AS.Ka.Paribh.99 caturthaśeṣaḥ kvāthaḥ syāttato dravyāccaturguṇaḥ |
atra sāhacaraṃ tailamudāharaṇāmiṣyate ||
AS.Ka.Paribh.100 yatrauṣadhaṃ kaṣāyo 'pi dravaṃ kṣīrādikaṃ trayam |
pramāṇaṃ tu tathā noktaṃ snehasyoktaṃ na vā bhavet ||
AS.Ka.Paribh.101 tulyaṃ kvāthena dātavyaṃ tatra kṣīrādikaṃ dravam |
kartavyaṃ ca tathā tat syādyathā snehāccaturguṇam ||
AS.Ka.Paribh.102 gaulmiko miśrakasneha udāharaṇamatra hi |
evaṃ vai dviguṇe snehāt triguṇe ca prakīrtite ||
AS.Ka.Paribh.103 kṣīrādike drave kāryaṃ kaṣāyagrahaṇaṃ tathā |
yathā kaṣāyasahitaṃ dravaṃ syāttaccaturguṇam ||
AS.Ka.Paribh.104 atrodāharaṇaṃ tat syādyathāsnehāccaturguṇaḥ |
kaṣāyaḥ paṭhyate yatra pramāṇaṃ cāsya noditam ||
AS.Ka.Paribh.105 caturguṇaṃ vāpyadhikaṃ proktaṃ kṣīrādikaṃ dravam |
tatrāpi ca prayoktavyaṃ snehāt kvāthaṃ caturguṇam ||
AS.Ka.Paribh.106 pañcamūlakaṣāyeṇa piṇyākaṃ bahuvārṣikam |
paṭhyate vātaroge tadudāharaṇamatra hi ||
AS.Ka.Paribh.107 bahūni yatra paṭhyante kvacit snehe dravāṇi hi |
bahūnāmapi teṣāṃ ca parimāṇaṃ na paṭhyate ||
AS.Ka.Paribh.108 sarveṣāṃ samudāyaḥ syāttatra snehāccaturguṇaḥ |
snehapākavidhiṃ kecidevaṃ samanucakṣate ||
AS.Ka.Paribh.109 bahuṣvekaikamicchanti kecittatra samaṃ dravam |
ityevaṃ matabhedāttu yathā kvāthavidhau tathā ||
AS.Ka.Paribh.110 caturguṇodakaḥ pakṣo yadā tatra samāśritaḥ |
bahudravyaṃ kila sneho vīryavāñchatapākavat ||
AS.Ka.Paribh.111 anayaivopapatyā tu samudāyaṃ caturguṇam |
necchanti kecit pratyekamāhuḥ snehasamaṃ dravam ||
AS.Ka.Paribh.112 grahaṇīraugike snehe pañcamūlābhayādike |
śuktena mātuluṅgasya svarasenaivamāditaḥ ||
AS.Ka.Paribh.113 udāharaṇamatrāsti yo vāpyanyo bahudravaḥ |
ślokaireṣoṇutailasya kathyate pākasaṃvidhiḥ ||
AS.Ka.Paribh.114 yasya sādhayituṃ tailaṃ yāvanmātramabhīpsitam |
tatrauṣadhāni tāvanti datvā toyaṃ caturguṇam ||
AS.Ka.Paribh.115 kaṣāyārthaṃ vipacyante yaḥ kaṣāyaścaturguṇaḥ |
yāvanmātrasya tailasya dadyāt pādāvaśeṣitam ||
AS.Ka.Paribh.116 yāvanmātramasau tailāt kaṣāyo nāvatāryate |
caturguṇo 'tra kiṃ tarhi pākyāddaśaguṇaḥ kṛtaḥ ||
AS.Ka.Paribh.117 caturguṇena toyena prāptāni paribhāṣayā |
kvāthyāni yāni tānyatra pākyāḥ śataguṇe jale ||
AS.Ka.Paribh.118 kvāthyante paribhāṣā tu śāstravākyena bādhitā |
ityevamaṇutailasya kartavyaṃ samprasādhanam ||
AS.Ka.Paribh.119 gadyokto yaḥ punaḥ ślokairarthaḥ samanugīyate |
tadvyaktivyavasāyārthaṃ dviruktiḥ sā na garhyate |
prāgukto 'pi mayārtho yaḥ ślokaistasmāt prakāśitaḥ ||
]