aṣṭāviṃśo 'dhyāyaḥ |
AS.Utt.28.1 athātaḥ śirorogapratiṣedhaṃ nāmādhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Utt.28.2 vātaje śirobhitāpe vātavyādhivihitaṃ kuryāt |
nivātasthaṃ ca naktamabhyaktaśirasaṃ sarpiḥ payonupānaṃ tailaṃ vā pāyayet |
māṣān vā sasarpiṣkānuṣṇapayonupānān bhakṣayet |
tadvadvā mudgān ||
AS.Utt.28.3 ānūpapiśitaveśavāreṇa yavatilamudgamāṣakulatthakuṣṭhadāruharidrātasīsaindhavarvā mahāsnehavatīmutkārikāṃ datvā śiro veṣṭayet |
tataḥ pratyūṣe daśamūlasiddhena payasā kavoṣṇena pariṣekaṃ kuryāt |
tatsiddhaiśca pāyasaiḥ piṇḍasvedaṃ lepaṃ vā ||
AS.Utt.28.4 kūrmamahiṣavarāhakukkuṭaśallakīnāṃ vasā sasaindhavā nasyaṃ śiraḥkarṇapūraṇaṃ ca |
tathaiva ca pañcamūlabalāsārivādvayakvāthe madhukajīvakarṣabhakapunarnavagarbhaṃ sapayaḥ sarpistailaṃ caikato vipakvam ||
AS.Utt.28.5 kārpāsamajjatvaṅmustāsumanaḥkorakāṇyuṣṇāmbupiṣṭāni nāvanaṃ sarvaśirorujāghnam |
tadvat tvakpatraśarkarāśigrukarañjabījāni |
tathā candanotpalatagarakuṣṭhaiḥ saghṛtairlepaḥ |
devadārukuṣṭhacorakayaṣṭīmadhukakamalanīlotpalailāprapauṇḍarīkaiśca ||
AS.Utt.28.6 kuṅkumaśarkarāsaṃskṛtamājyaṃ raktapittānubandhe marśaḥ |
na cātra raktamavasecayedvātodrekabhayāt |
snaihikaṃ dhūmaṃ pibet |
śirobastiṃ ca śīlayet |
bastikarma cācaret ||
AS.Utt.28.7 evamasiddhau vātaje śleṣmaje ca yathokto dāhaḥ ||
AS.Utt.28.8 ardhāvabhedakepyayameva vidhiḥ |
nirguṇḍīpatrarasaśca saghṛtamaṇḍasaindhavo nasyam |
śirīṣamūlaphalāni vā |
sārivotpalakuṣṭhavacāmadhukapippalībhiḥ satailāmlo lepaḥ |
aśāmyati doṣānubandhamavekṣya pratikurvīta ||
AS.Utt.28.9 sūryāvartetvayameva vidhiḥ viśeṣatastu sirāmokṣaḥ ||
AS.Utt.28.10 pittaje raktaje ca śirobhitāpe snigdhasya sirāṃ vidhyet |
kāyaṃ ca virecayet |
suśītaiḥ śatadhautaghṛtānvitaiḥ śiro vaktraṃ siñcet pradihyācca ||
AS.Utt.28.11 candanasārivāmadhukadūrvotpalaprapauṇḍarīkamañjiṣṭhāvidārībhiḥ sakṣīraṃ sarpirvipācitaṃ nāvanaṃ śirobastiśca |
jīvanīyavipakvāt payaso navanītamuddhṛtya jīvanīyakvāthakalkābhyāṃ pācitaṃ pānabhojananasyābhyaṅgabastiṣu praṇītaṃ pittaraktajān sarvānvikārān sādhayati |
jīvanīyagarbhaṃ ṣoḍaśaguṇe payasi siddhamājyaṃ vā ||
AS.Utt.28.12 kṣīrekṣujāṅgalarasakharjūradrākṣākaśerukamṛṇālasiddhaḥ sarpirmaṇḍo 'nuvāsanam |
añjanādivargaśṛtaṃ kṣīramāsthāpanam ||
AS.Utt.28.13 śaṅkhakaṃ pratyākhyāyaivamevopacaret |
visarpavacca |
viśeṣatastu kṛṣṇatilaśatāvarīnīlotpalamūrvāpunarnavairlepaḥ ||
AS.Utt.28.14 kaphaje śirobhitāpe laṅghayet |
purāṇasarpisnigdhaṃ vā vāmayet |
svedaḥ piṇḍena rūkṣeṇa |
śigrunimbairaṇḍakvāthena vā nāḍīsvedaḥ ||
AS.Utt.28.15 devakāṣṭhakuṣṭhaśārṅgeṣṭāsaralarohiṣaiḥ salavaṇaiḥ sukhoṣṇairālepaḥ |
yavacūrṇamadhukacandanaharidrākuṣṭhapriyaṅguśatapuṣpāsuradārubhistailājakṣīrayuktaiḥ sasaindhavairupanāhaḥ ||
AS.Utt.28.16 viḍaṅgatailaṃ nasyaṃ sārṣapaṃ vā tadeva vā vyoṣasiddham madhūkasārakalko vā madhuyutastvagvā meṣaśṛṅgyā iṅgudasya vā |
ebhireva ca dhūmavartiḥ ||
AS.Utt.28.17 śirovirecanadravyairvā sūtrasthānauktaiḥ pradhamanam |
taireva ca pakvaṃ tailaṃ marśaḥ pratimarśo vā ||
AS.Utt.28.18 śirovirecanānte karṇanādoktaṃ snehanasyam |
tīkṣṇāḥ kavalāḥ manaśśilānaladatutthakāsīsacūrṇaḥ sasarpiṣko dhūmaḥ |
naladacūrṇasya ca muhurmuhurāghrāṇanam ||
AS.Utt.28.19 sannipāte vyāmiśro vidhiḥ ||
AS.Utt.28.20 kṛmije durālabhāsuradārurohiṣapūtīkatriphalākaṭphalavacātrikaṭukairajāmūtryuktaṃ sarpiḥ pakvaṃ pānam |
upasnigdhasvinnasya devadārupūtīkakaṭabhīsarṣapaviḍaṅgatilakaṇṭakavipakvena tailena śiraḥ karṇau cābhyajya svedayet ||
AS.Utt.28.21 tataḥ kṛmimūrcchanārthamasṛṅnastovasecayet |
tato rudhiragandhamadena prāvisṛtāḥ saptacchadasya tvagrasena puṣparasena vānantaraniṣiktena kṛmayaḥ patanti ||
AS.Utt.28.22 saraladevadārukaṭphalasarṣapāpāmārgakṣavakakaṭukālābusurasabījapippalītaṇḍulacūrṇaṃstatpakvaṃ vā tailaṃ sadyaḥ kṛmīn nirasyati |
viḍaṅgataṇḍulā vājimūtrapiṣṭāḥ śirīṣabījāni vā chāgamūtrapiṣṭāni |
puṣkaramadhyabījāni vā ||
AS.Utt.28.23 gomāṃsena chāgamāṃsena vā vasāpiṣṭena yavāgūṃ kṛtvā śiro vilepayet |
tato nimbārkavaṃśasurasakuṭajakarañjakaravīrapatrakvāthena secayet |
ajāmūtreṇa vā kavoṣṇena |
pūtimatsyayutāśca dhūmāḥ ||
AS.Utt.28.24 evaṃ kṛmiṣvapagateṣu tejovatīpūtīkabimbīsurasanaktamālaviḍaṅgaharītakīsarṣapārkakaravīramūlamālatīdevadārukṣavakamustaphaṇijjakapippalīśatapuṣpāmadhūkaśaṇanimbasārakalkairajāmūtrayutaiḥ sārṣapaṃ tailamaiṅgudaṃ pailukaṃ vā vipakvaṃ yuktyā nāvanam ||
AS.Utt.28.25 na tu jāturudhiramavasecayet |
jantubhiḥ pītaśoṇite hi śirasi punarasrāvasekādakāṇḍe mṛtyuḥ syāt |
kṛmicikitsitaṃ cekṣet ||
AS.Utt.28.26 śiraḥ kampamakṣīṇasyānyavyādhyanupadrutasya dāhavarjyaṃ mārutavidhānenopakrameta ||
AS.Utt.28.27 upaśīrṣake janmottarakālajāte navotthite vātavyādhivihitān snehān pānanāvanābhyañjaneṣu yojayet |
abhyaktaṃ ca svedayitvopanāhayedyathā vidāho na bhavati |
vidāhe vidradhivat karma ||
AS.Utt.28.28 piṭakārbudavidradhiṣu yathāsvamācaret |
vraṇībhūtāsu piṭakāsu nimbaniśāmadhukadhātrīphalairvipakvaṃ tailaṃ śodhanaropaṇam ||
AS.Utt.28.29 mūrvācandanasārivādhātakīkāntālodhramadhukasamaṅgāpadmakesaraśataparvakaṃmūlairvidradhiṣu |
ebhireva ca siddhaṃ sarpirnasyam |
rūḍhaṃ tu vidradhau yadi tvak supteva bhavati tato vāmayet |
upasnigdhaṃ ca virecayet ||
AS.Utt.28.30 arūṃṣikāsu jalaukopahṛtaśoṇitaṃ śiraḥ kṣurāmṛṣṭaṃ vā nimbodakena pariṣicyāśvaśakṛdrasena lavaṇapragāḍhena lepayet |
kiñcit kālaṃ sthitaṃ coṣṇodakāmlakāñjikānyataradhautaṃ viḍaṅgavyoṣalākṣāgāradhūmamanohvālavacārasāñjanaharidrādvayairālimpet |
tilamaṣyā vā snuhīkṣīrayuktayā |
madhukotpalatilairaṇḍamārkavapatrairvā |
śigrumūlakasarṣapabījairvā gomūtrapiṣṭaiḥ |
vālakāmalakanāgaramūlakasarṣapabījairvā kṣīrapiṣṭaiḥ |
śirīṣatvagyaṣṭīmadhukābhyāṃ vā |
purāṇapiṇyākakukkuṭapurīṣābhyāṃ vā ||
AS.Utt.28.31 kapālabhṛṣṭakuṣṭhacūrṇaṃ tailayuktaṃ kaṇḍūkledadāhasvedavedanāghnam |
tathā cācoktaṃ citrakāditailamabhyañjanam |
dantīpāṭhākośātakīcitrakātiviṣāmahālāṅgalakīsiddhaṃ tailaṃ vraṇābhyaṅgaḥ ||
AS.Utt.28.32 manaśśilailāharitālapippalīkuṣṭhakāsīsaharidrākarañjamustātagaraviḍaṅgaṃcitrakasiddhārthakakaravīramūlacūrṇagarbhaṃ tailamādityapākaṃ vraṇaropaṇam |
evamanupaśame vamanadhūmakāyaśirovirekān kuryāt ||
AS.Utt.28.33 dāraṇake lalāṭe sirāṃ vidhyet |
abhyaṅgasnānanāvanāni ca śīlayet priyālabījamadhukakuṣṭhamāṣasarṣapaiḥ sakṣaudrairlepaḥ |
kodravatṛṇakṣārāmbhaḥ prakṣālanam ||
AS.Utt.28.34 indralupte yathāsannaṃ sirāṃ vidhvā tutthakāsīsamanaśśilāmaricairlepayet |
bhadradārukuṭannaṭābhyāṃ vā citrakakaravīranaktamālamālatīsiddhena vā tailenābhyajyāt ||
AS.Utt.28.35 avagāḍhapadaṃ vā sūcīkūrcakena pracchāya bhūyobhūyaḥ pradihyāt kapotapaṅkāmūlena lāṅgīlakāmūlena vā mahiṣīkṣīrapiṣṭena ||
AS.Utt.28.36 ghṛṣṭaliptameraṇḍapatrāvacchāditaṃ rātrimuṣitaṃ māhiṣanavanītena limpet |
mārkavapatrasahacarapuṣpapakvaṃ vā |
vārtākaphalaistailaṃ pakvaṃ kṣaudrāñjanayuktamālepaḥ |
sakṣaudro vā kṣudravārtākarasaḥ |
jalaśūlo vā palāśakṣārasāndraḥ ||
AS.Utt.28.37 gośakṛtā vā ghṛṣṭamindraluptamaruṣkararasenāvalipyāntardhūmadagdhakūrmamaṣyāvacūrṇayet |
kūrmakapālabhasmanā vā surasārasāktena pradihyāt |
hastidantamaṣyā vā tailānvitayā |
pūtīkarañjapratrāṇi vā sasaindhavāni lepaḥ |
pippalyañjanarasāñjanabākucikāphalaloharajāṃsi vā gomūtrapiṣṭāni |
khalativihitāni cācaret |
salilasekamāromodgamāt pariharet ||
AS.Utt.28.38 khalatāvindraluptoktaḥ kramo yathādoṣaṃ ca saṃśuddhiḥ ||
AS.Utt.28.39 triphalārjunasairyakatvakpuṣpakṛṣṇapiṇḍītakaphalamūlanīlotpalalohacūrṇakāsīsajamvūmārkavamañjiṣṭhāmeṣaśṛṅgīkhadirarajaḥ sakardamamarditoktāṇutailayuktamasana sārasamudgake nyastaṃ kardame māsaṃ nikhātaṃ sthitamuddhṛtaṃ sūcīkūrcapracchitāyāḥ khalaterlepaḥ paraṃ romasañjananaḥ ||
AS.Utt.28.40 raktāgnimanthapuṣpakiṃśukanaladamūlamadhukahastidantabhasmānyavikṣīrapiṣṭāni lepaḥ ||
AS.Utt.28.41 jambūdvayatvakpatramadhukabhṛṅgarajāstriphalāśleṣmātakamañjiṣṭhāphaṇijjakabalādrākṣājaśṛṅgīcapalātiviṣākaṭphalakalkena kṣīrivṛkṣakkāthena ca tilatailamakṣatailaṃ caikadhyaṃ sādhayet tannasye 'bhyaṅge ca niyuñjyāt |
evameva madhuravargakalkena ||
AS.Utt.28.42 khalatipalitayośca prayogān parasparaṃ vidadhyāt |
AS.Utt.28.43 akālapaliteṣu vātādīnavekṣya snehasvedasaṃśo dhanāsravisrāvaṇāni kuryāt |
tatosyārditaproktamaṇutailaṃ nasyamabhyañjanaṃ ca ||
AS.Utt.28.44 madhukāmalakamākṣikaiḥ keśamūlāni limpet |
tilāmalakakṣaudratailairvā |
tutthakāmrajambvasthikāsīsakiṭṭaśarkarābhirvā |
sairyakapuṣpanīlinītriphalābhṛṅgarajobhirvā kṛṣṇājamūtrapiṣṭaiḥ ||
AS.Utt.28.45 asanapuṣpapatramaye pātre bahirāmalakīkalkapradigdhe nihitamakṣatailaṃ ṣaṇmāsaṃ vrīhipalle sthitamabhyaṅgānnāvanācca palitaṃ jayati |
ayameva kalpaḥ sairīyakepi ||
AS.Utt.28.46 kapikacchūphalamūlagarbhamakṣatailaṃ siddhamayaḥpātre pūrvavat sthitaṃ samānaṃ pūrveṇa ||
AS.Utt.28.47 rāmataraṇīmūlapaladvayaṃ yaṣṭīmadhukapalaṃ sārivārdhapalamekatrajarjarīkṛtamakṣatailapalairdaśabhirāplutaṃ lohabhājane daśāhaṃ divasakarakaraprataptaṃ nāvanāt palitaghnaṃ sarvendriyadārḍhyāvahaṃ ca ||
AS.Utt.28.48 kṛṣṇātilatilaparṇītriphalāmadhukakāsīsapadmakakardamamāṃsīmārkavamasanapatrasvarasapiṣṭaṃ trirātramayaḥ pātre sthāpayet |
tataḥ pūrvoktarasadrutena padminīkardamapraliptaptadhautān keśān kapālaṃ ca lepayet |
tataḥ padminīkardamaiḥ pracchādya kauśeyena veṣṭayet |
tṛtīye cāhni prakṣālyaivameva kuryāt |
evamalikulanīlāḥ keśāḥ śiro vibhūṣayanti |
bhavati cātra ||
AS.Utt.28.49 khalatau palite valyāṃ harillomni ca śodhitam |
nasyavaktraśirobhyaṅgapradehaiḥ samupācaret ||
AS.Utt.28.50 siddhaṃ taile bṛhatyādyairjīvanīyaiśca nāvanam ||
AS.Utt.28.51 kṣīrātsāhacarāt bhṛṅgarajasaḥ saurasādrasāt |
prasthastailasya kuḍavo yaṣṭīmadhupalānvitaḥ ||
AS.Utt.28.52 siddhaśśailāsane bhāṇḍe śṛṅge meṣasya vā sthitaḥ |
nasyaṃ syāt #
AS.Utt.28.53 kṣīrapiṣṭau vā dugdhikākaravīrakau |
utpāṭya palitaṃ deyāvāśaye palitāpahau ||
AS.Utt.28.54 ādityavalyā mūlāni kṛṣṇasaireyakasya ca |
phalaṃ kṛṣṇaśaṇātpatraṃ surasādyaṣṭimārkavam ||
AS.Utt.28.55 surāhvaṃ kākamācī ca pṛthagdaśapalāṃśikam |
prapauṇḍarīkamañjiṣṭhālodhrakṛṣṇāgarūtpalam ||
AS.Utt.28.56 āmrāsthikardamaḥkṛṣṇo mṛṇālī raktacandanam |
nīlībhallātakāsthīni kāsasiṃ madayantikā ||
AS.Utt.28.57 somarājyasanaṃ śastraṃ kṛṣṇaṃ piṇḍītacitrakau |
puṣpāṇyarjunakāśmaryā āmajambūphalājjanam ||
AS.Utt.28.58 pratyekaṃ pañcapalikaṃ piṣṭaṃ satriphalākaṇam |
akṣatailāḍhakaṃ tena paceddhātrīrasārmaṇe ||
AS.Utt.28.59 kuryādādityapākaṃ vā yāvacchuṣko bhavedrasaḥ |
lohapātre tataḥ pūtaṃ mahānīlaṃ prayojitam ||
AS.Utt.28.60 tatpāne nāvane 'bhyaṅge śuddhasya niyatātmanaḥ |
sarvajatrūrdhvarogaghnaṃ palitaghnaṃ viśeṣataḥ |
ebhireva ca bhaiṣajyaiḥ śiro vaktraṃ ca lepayet ||
AS.Utt.28.61 kṣīraṃ priyālaṃ yaṣṭyāhvaṃ jīvanīyo gaṇastilāḥ |
kṛṣṇāḥ pralepo vaktrasya harillomavalīhitaḥ ||
AS.Utt.28.62 tilāḥ sāmalakāḥ padmakiñjilko madhukaṃ madhu |
bṛṃhayedrañjayeccaitat keśān mūrdhnaḥ pralepanāt ||
AS.Utt.28.63 pacet saindhavaśuktāmlairayaścūrṇaṃ sataṇḍulam |
tenāliptaṃ śiraḥ śuddhamasnigdhamuṣitaṃ niśām |
tatprātastriphalaudhātaṃ syātkṛṣṇasnigdhamūrddhajam ||
AS.Utt.28.64 ayaścūrṇo 'mlapiṣṭaśca rāgaḥ satriphalo varaḥ ||
AS.Utt.28.65 kanyāyāstilanimbavījamadhukaśreṣṭhāvacāmārkavāt |
cūrṇachāgalagavyamāhiṣapalasnehena samplāvitam |
pātre sthāpitamāyase kṣititale māsaṃ nidhāyoddhṛtaṃ |
pālityaṃ khalatiṃ ca darpaṇanibhāṃ hantyetadabhyañjanāt ||
AS.Utt.28.66 bījaiḥśleṣmātakasya vyapagamitatuṣaiḥkāñjikaślakṣṇapiṣṭairyalliptāllohadaṇḍāddinakarakiraṇaistāpitāt pracyaveta |
tattailaṃ keśakārṣṇyaṃ janayati paramaṃ nāvanābhyañjanābhyāṃ mūrddhaghrāṇākṣidantaśravaṇagalarujaṃ hanti niśśeṣataśca ||
AS.Utt.28.67 balāmadhūkamadhukavidārīcandanotpalaiḥ |
jīvakarṣabhakadrākṣāśarkarābhiśca sādhitaḥ ||
AS.Utt.28.68 prasthastailasya sakṣīro jāṅgalārdhatulārase |
nasyaṃ sarvordhvajatrūtthavātapittāmayāpaham ||
AS.Utt.28.69 mayūraṃ pakṣapittāntrapādaviṭtuṇḍavarjitam |
daśamūlabalārāsnāmadhukaistriphalairyutam ||
AS.Utt.28.70 jale paktvā ghṛtaprasthaṃ tasmin kṣīrasamaṃ pacet |
kalkitairmadhuradravyaiḥ sarvajatrūrdhvaroganit |
tadabhyāsīkṛtaṃ pānabastyabhyañjananāvanaiḥ ||
AS.Utt.28.71 etenaivakaṣāyeṇa ghṛtaprasthaṃ vipācayet |
caturguṇenapayasā kalkairebhiśca kārṣikaiḥ ||
AS.Utt.28.72 jīvantītriphalāmedāmṛdvīkarddhiparūpakaiḥ |
samaṅgācavikābhārṅgīkāśmarīkarkaṭāhvayaiḥ ||
AS.Utt.28.73 ātmaguptāmahāmedātālakharjūramastakaiḥ |
mṛṇālabisakharjūrayaṣṭīmadhukajīvakaiḥ ||
AS.Utt.28.74 śatāvarīvidārīkṣubṛhatīsāribāyugaiḥ |
mūrvāśvadaṃṣṭrarṣabhakaśṛṅgāṭakakaśerukaiḥ ||
AS.Utt.28.75 rāsnāsthirātāmalakīsūkṣmailāśaṭhipauṣkaraiḥ |
punarnavātavakṣīrīkākolīdhanvayāsakaiḥ ||
AS.Utt.28.76 madhukākṣoḍavātāmamuñjātābhiṣukairapi |
mahāmādhūramityetanmāyūrādadhikaṃ guṇaiḥ ||
AS.Utt.28.77 dhātvindriyasvarabhraṃśaśvāsakāsārditāpaham |
yonyasṛkśukradoṣeṣu śastaṃ vandhyāsutapradam ||
AS.Utt.28.78 ākhubhiḥ kukkuṭairhaṃsaiḥ śaśaiśceti prakalpayet ||
AS.Utt.28.79 jatrūrdhvajānāṃ vyādhīnāmekatriṃśacchatadvayam |
parasparamasaṅkīrṇaṃ vistareṇa prakāśitam ||
AS.Utt.28.80 ūrdhvamūlamadhaḥśākhamṛṣayaḥ puruṣaṃ viduḥ |
mūlaprahāriṇastasmādrogān śīghrataraṃ jayet ||
AS.Utt.28.81 sarvendriyāṇi yenāsmin prāṇā yena ca saṃśritāḥ |
tena tasyottamāggasya rakṣāyāmādṛto bhavet ||