atha triṃśo 'dhyāyaḥ |
AS.Utt.30.1 athāto vraṇapratiṣedhaṃ nāmādhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Utt.30.2 vraṇasya śophāvasthāyāṃ śastrakarmavidhau śvayathucikitsite ca sādhanamuddiṣṭam |
tatrāpatarpaṇamevādau pradhānatamam |
api ca ||
AS.Utt.30.3 doṣocchrāyopaśāntyarthamupadiṣṭaṃ yathāyatham |
avekṣya dehaprāṇādīn kartavyamapatarpaṇam ||
AS.Utt.30.4 rāgasaṃrambharahitāḥ parimlānā hṛtāśrayāḥ |
sadyaḥ śāmyanti śuddhānāṃ vraṇāḥ śophāśca dehinām ||
AS.Utt.30.5 lepābhyaṅgaparīṣekān yathoktāṃśca prayojayet |
yathāmbubhiḥ sicyamānaḥ śāntimagnirniyacchati |
doṣāgnirevaṃ sahasā pralepādyaiḥ prayojitaiḥ ||
AS.Utt.30.6 pratilomameva cānulipennānulomam |
tathāhyauṣadhaṃ samyagavatiṣṭhate |
anupraviśati ca romakūpān |
na tu śuṣyadupekṣitavyamanyatrapīḍayitavyāt |
śuṣkaṃ hi dāhoṣārāgaśyāvatvaśūlāni vardhayati ||
AS.Utt.30.7 yastu śītastanurmuhurmuhuśca prayujyate sa pradeho raktapittatvacāṃ prasādakṛt |
pralepastūṣṇaḥ śīto vā bahalaśca tathā vātaśleṣmapraśamanastasyopayogaḥ kṣatākṣateṣu |
yastu kṣateṣūpayujyate sa bhūyaḥ kalka iti saṃjñāṃ labhate ||
AS.Utt.30.8 daśavidhaśca samāsādālepaḥ |
tadyathā |
snaihiko nirvāpaṇaḥ prasādanaḥ stambhano vilāyanaḥ pācanaḥ pīḍanaḥ śodhano ropaṇaḥ savarṇīkaraṇaśca ||
AS.Utt.30.9 tatra vāte snigdhadravyaiḥ snehāḍhyaiḥ snehenaiva vā snaihikaḥ |
pitte pittaprāye ca śophe viṣāgnikṣāradagdhe ca śītairnirvāpaṇaḥ |
sa eva cāntarduṣṭe rakte prasādanaḥ |
sa eva ca punarasrātipravṛttau stambhanasaṃjñaḥ |
śleṣmamedobhūyiṣṭhe śītaiścāvidagdhe piṣṭalabdhe grathite vā rūkṣairvilāyanaḥ |
taireva ca vidagdhe pācanaḥ |
sūkṣmāsye vraṇe rūkṣaiḥ picchilaiśca pīḍanaḥ |
aśuddhe yathāsvamupadiṣṭaiḥ śodhanaḥ |
śuddhe ropaṇaḥ |
rūḍhe ca savarṇīkaraṇaḥ |
nāmabhirevacaiṣāṃ svarūpamākhyātam ||
AS.Utt.30.10 na ca pradehaṃ rātrau prayuñjīta |
mābhūcchaityapihitasyoṣmaṇo bahiranissaraṇādvikāraparivṛddhiḥ ||
AS.Utt.30.11 puṣkalāvatastu paṭhati ||
AS.Utt.30.12 tamasā pihitohyūṣmā romakūpairanāvṛtaiḥ |
lepāṃdvinaiva niryāti rātrau nālepayedataḥ ||
AS.Utt.30.13 na ca paryuṣitaṃ lepaṃ dadyāt bhūyastameva vā |
vyamlaḥ paryuṣito hi syāt bhraṣṭavīryastathetaraḥ ||
AS.Utt.30.14 śophe vraṇe ca kaṭhine vivarṇe vedanānvite |
saviṣe ca viśeṣeṇa jalajādyairharedasṛk |
vedanāyāḥpraśāntyarthaṃ pākasyāprāptayepi ca ||
AS.Utt.30.15 nirvāpaṇān punaścātra nyagrodhādyaiḥ suśītalān |
kuryāt pradehasekādīn saghṛtakṣīraśarkarān ||
AS.Utt.30.16 nyagrodhodumbarāśvatthaplakṣavetasavalkalaiḥ |
pradeho bhūrisarpirbhiḥ śophanirvāpaṇaḥ param |
pradehaḥ sasitastadvat saktavo madhukaṃ ghṛtam ||
AS.Utt.30.17 vātolbaṇānāṃ stabdhānāṃ kaṭhinānāṃ mahārujām |
srutāsṛjāṃ ca śophānāṃ vraṇānāmapi cedṛśām ||
AS.Utt.30.18 grāmyānūpaudakāmiṣaveśavārakṛsarāpāyasotkārikābhiḥ svedo yojyaḥ ||
AS.Utt.30.19 sadāhaśūlāṃstu tilānatasīśca bhṛṣṭvā payasi nirvāpya tenaiva kṣīreṇa piṣṭvā pralepayet ||
AS.Utt.30.20 balāmadhukapṛśniparṇīcchinnaruhābhīrujīvantīśarkarāmadanakṣīramahāsnehasiddhotkārikā kavoṣṇā śūladāhaharā ||
AS.Utt.30.21 tadvanmadhukayavacūrṇatailasarpirbhiḥ koṣṇa ālepaḥ |
tathā satilo mudgapāyasamupanāhaḥ ||
AS.Utt.30.22 daśamūlasiddhena sukhoṣṇenāmbhasā payasā vā ghṛtatailābhyāṃ vā pariṣekaḥ śophe vraṇe vā dāhaśūlaghnaḥ ||
AS.Utt.30.23 sthirāṇāṃ mandavedanānāṃ śophānāṃ vimlāpanaṃ kāryam ||
AS.Utt.30.24 abhyajya svedayitvā ca veṇunāḍyā tataḥ śanaiḥ |
vimlāpanārthaṃ mṛdgīyāttalenāṅguṣṭhakena vā ||
AS.Utt.30.25 tathāsphotapatramasūrakalkenālepaḥ |
susiddhapiṣṭaiḥ saghṛtairmudgayavagodhūmairvā ||
AS.Utt.30.26 vilīyate sa cennaivaṃ tatastamupanāhayet |
āvadagdhastathā śāntiṃ vidagdhaḥ pākamaśnute ||
AS.Utt.30.27 śigruśaṇaphalacitrakakiṇvaniṣpāvasarṣapatilātasīsaktukolagṛhadhūmairamlapiṣṭaiḥ sukhoṣṇaiḥ snigdhaiḥ salavaṇairutkārikāṃ kṛtvā tathā pralipyairaṇḍapatreṇāvacchādyabadhnīyāt ||
AS.Utt.30.28 pākābhimukhe ca śophe yatheṣṭamāturaṃ bhojayet pācanārthaṃ pākavedanāśastrakarmasahanārthaṃ ca ||
AS.Utt.30.29 pakve tu yathoktena vidhinā śastramavacārayet |
supakve piṇḍite śophe pīḍanairupapīḍite |
dāraṇaṃ dāraṇāarhasya doṣapākoddhate hitam ||
AS.Utt.30.30 citrakacirabilvadantīkaravīramūlakapotapaṅkagṛdhrapurīṣairguggulvatasīsnuhīkṣīrapalāśakṣārasuvarṇakṣīrīdakṣaśakṛnmukūlakairvā kṣārauṣadhairvā kṣāreṇa vā ||
AS.Utt.30.31 pūyagarbhānaṇudvārān sotsaṅgān marmagānapi |
niḥsrehaiḥ pīḍanadravyaiḥ samantātpratipīḍayet ||
AS.Utt.30.32 śuṣyantaṃ samupekṣeta pralepaṃ pīḍanaṃ prati |
na mukhe cainamālimpettathā doṣaḥ prasicyate ||
AS.Utt.30.33 kalāyayavagodhūmamudgamāṣahareṇavaḥ |
dravyāṇāṃ picchilānāṃ ca tvaṅmūlāni prapīḍane ||
AS.Utt.30.34 vivarṇān picchilān pūtigandhīn kledarujāvataḥ |
vraṇānaśuddhān vijñāya śodhanairobhirācaret ||
AS.Utt.30.35 śaṅkhinyaṅkolasumanaḥkaravīrasuvarcalāḥ |
triphalā khadiro dārvī kolapatraṃ palaṅkaṣā |
prakṣālane kaṣāyāṇi vargaścāragvadhādikaḥ ||
AS.Utt.30.36 paṭolītilayaṣṭyāhvatrivṛddantīniśādvayam |
nimbapatrāṇi cālepaḥ sapaṭurvraṇaśodhanaḥ ||
AS.Utt.30.37 ajagandhājaśṛṅgī ca gavākṣī lāṅgalī niśā |
pūtīkaścitrakaḥ pāṭhā paṭolīvellareṇukāḥ ||
AS.Utt.30.38 kaṭutrayaṃ yavakṣāro lavaṇāni surāṣṭrajā |
nikumbhakumbhakāsīsaharitālamanaśśilāḥ |
kalkājyatailarasajācūrṇavartiṣu bheṣajam ||
AS.Utt.30.39 tatra gambhīreṣu pittātmakeṣu dāhapākavatsu vraṇeṣvatīkṣṇoṣṇairebhiḥ kārpāsīphalamiśraṃ kalkaṃ ghṛtaṃ ca sādhayitvā yojayet ||
AS.Utt.30.40 utsannamāṃseṣvalpasrāveṣu rūkṣeṣu tilāpāmārgabṛhatīdvayayuktaiḥ pūrvoktaiḥ pūtīkādibhiḥ sarṣapaṃ tailaṃ ca ||
AS.Utt.30.41 pracalapradeśajeṣu kledabahuleṣūtsannasthiramāṃseṣu tailena cāsidhyatsu rasakriyāṃ kuryāt |
yathoktānāṃ saṃśodhanauṣadhānāṃ kaṣāye punaḥ parisrāvyādhiśṛte manaśśilātuvarīkāsīsacūrṇapratīvāpasiddhāṃ ca mātuluṅgarasopetāṃ sakṣaudrāṃ yuñjīta ||
AS.Utt.30.42 medoyukteṣu gambhīreṣu klediṣu kalkaiścāsidhyassu ||
AS.Utt.30.43 vacāyāṃ saindhave kiṇve kāsīse rajanīdvaye |
śodhanāgryeṣu cānyeṣu cūrṇaṃ kurvīta śodhanam ||
AS.Utt.30.44 antaḥśalyānaṇudvārān gambhīrān māṃsasaṃśritān |
sandhimarmaniviṣṭāṃśca śodhayedvartibhirvraṇān ||
AS.Utt.30.45 vātābhibhūtān sāsrāvān dhūpayedugravedanān |
śrīveṣṭakasarjarasasāladevavāruśiṃśapākhadirāsanakaiḍaryasārayavamadhūcchiṣṭabhūrjapatrapakṣaumasarpirbhiḥ ||
AS.Utt.30.46 nirvāpayet bhṛśaṃ śītaiḥ pittaraktaviṣolbaṇān ||
AS.Utt.30.47 śuṣkālpamāṃse gambhīre vraṇa utsādanaṃ hitam ||
AS.Utt.30.48 aśvagandhāpāmārgatālapatrīsuvarcalābalātibalānantādhātakīkusumasamaṅgābhiḥ padmakādivargeṇa nyagrodhādinā ca kalkastathā sarpīṃṣyabhyañjanārthe ||
AS.Utt.30.49 adyānmāṃsādamāṃsāni vidhinopahitāni ca |
māṃsaṃ māṃsādamāṃsena vardhate śuddhacetasaḥ ||
AS.Utt.30.50 utsannamṛdumāṃsānāṃ vraṇānāmavasādanam ||
AS.Utt.30.51 manthadantīśirīṣakarañjaphalabhūrjagranthikukkuṭāṇḍAtvakkapotakalaviṅkapurīṣanepālīharitālacūrṇāni sakṣaudrāṇi ||
AS.Utt.30.52 saruje kaṭhine stabdhe rūkṣe śuṣyati ca vraṇe ||
AS.Utt.30.53 mārdavajananārthaṃ vraṇāvirodhi vātaghnasiddhasya sarpiṣaḥ pānam |
tadvidhaireva ca siddhaṃ tailamabhyaṅgaḥ |
pūrvoktāśca svedāḥ |
tathā sarpirmajjavasābhirdhūpāḥ susnigdhasaktusaindhavakiṇvatilapiṣṭakṛsarapāyasānūpaveśavārāḥkiñciduṣṇā bahuśaḥ pralepāḥ ||
AS.Utt.30.54 pittavidradhivīsarpaśophakuṣṭhaghṛtāni ca |
sarvavraṇeṣu yojyāni pānasekapralepane ||
AS.Utt.30.55 atimṛdumāṃseṣu vraṇeṣu dāruṇīkaraṇārthaṃ triphalālodhrāmrasarjajambūpriyaṅgvaśokavalkalāni |
saurāṣṭrīkāsīsarocanāvacūrṇanam |
sārairgandhaiśca dhūpaḥ ||
AS.Utt.30.56 utsannamāṃsān kaṭhinān kaṇḍūyuktāṃścirotthitān |
vraṇān suduḥkhaśodhyāṃśca śodhayet kṣārakarmaṇā ||
AS.Utt.30.57 sravanto 'śmarijā mūtraṃ cānye raktavāhinaḥ |
chinnāśca sandhayo yeṣāṃ yathoktairye ca sādhanaiḥ |
sādhyamānā na sidhyanti śodhyāḥsyuste 'gnikarmaṇā ||
AS.Utt.30.58 vraṇānāmatha śuddhānāṃ ropaṇāni prayojayet |
asanādinyagrodhādivargadhavasallakīkuṭajatvaco mañjiṣṭhāsamaṅgāmṛtāśvagandhāragvadhadhātakīpuṣpāṇi padmakādiśca prakṣālanādiṣu saptasu prayojyā iti |
bhavanti cātra ||
AS.Utt.30.59 utsannaduṣṭapiśite saṅkliṣṭadhyāmaśoṇite |
vraṇe pracchardanaṃ śastaṃ kaphaduṣṭe viśeṣataḥ ||
AS.Utt.30.60 virecanaṃ pittaduṣṭe dīrghakālānubandhini |
rūkṣe savedane bastiradhaḥkāye viśeṣataḥ ||
AS.Utt.30.61 jatrūrdhvaje ca śvayathau kaṇḍvāḍhye tīkṣṇanāvanam |
tajja evānilāḍhye tu śvayathau snehanāvanam ||
AS.Utt.30.62 tathā saśopharuksrāve dhūmo vātakapholbaṇe |
rujādimati vaktrasthe yathāsvaṃ kavalo hitaḥ ||
AS.Utt.30.63 dvāvādyau pañcamūlākhyau gaṇo yaścānilāpahaḥ |
te vraṇe vātike yojyāḥ kaṣāyādiṣu sapptasu ||
AS.Utt.30.64 nyagrodhapadmakādyau tu paitte vargaśca pittajit |
āragvadhādiḥ śleṣmaghraḥ kaphe miśrāstu miśraje ||
AS.Utt.30.65 piṣṭomlairvātike lepastailasarpirvasāyutaḥ |
ghanaḥ koṣṇaśca paitte tu payaḥpiṣṭo ghṛtānvitaḥ ||
AS.Utt.30.66 tanuvastrāntaraḥ śaśvaduṣṇo gomūtrapeṣitaḥ |
rūkṣastailena vā snigdho bahalaḥ kaphaje hitaḥ ||
AS.Utt.30.67 apetapūtimāṃsānāṃ māṃsasthānāmarohatām |
kalkaṃ saṃrohaṇaṃ kuryāttilānāṃ madhukānvitam |
snigdhoṣṇatiktamadhurakaṣāyatvaiḥ sa sarvajit ||
AS.Utt.30.68 sa kṣaudranimbapatrābhyāṃ yuktaḥ saṃśodhanaḥ param |
pūrvābhyāṃ sarpiṣā cāsau yuktaḥ syādāśu ropaṇaḥ |
tilavadyavakalkaṃ tu kecidicchanti tadvidaḥ ||
AS.Utt.30.69 sāsrapittaviṣāgantugambhīrān soṣmaṇo vraṇān |
kṣīraropaṇabhaiṣajyaśṛtenājyena ropayet |
ropaṇauṣadhasiddhena tailena kaphavātajān ||
AS.Utt.30.70 abadhyānāṃ calasthānāṃ śuddhānāṃ vā praduṣyatām |
yathāsvaṃ ropaṇaiḥ kuryādrasajāṃ saniśādvayaiḥ ||
AS.Utt.30.71 samānāṃ sthiramāṃsānāṃ tvaksthānāṃ cūrṇa iṣyate |
nīrujāmavagāḍhānāṃ śuddhānāṃ vartayo hitāḥ ||
AS.Utt.30.72 samaṅgāmocasaralasomavalkāḥ sacandanāḥ |
padmakādiśca kalkoyaṃ paramaṃ ropaṇo 'thavā |
puṇḍrāhvatilajīvantīgojihvādhātakībalāḥ ||
AS.Utt.30.73 praprauṇḍarīkamadhukakākolīdvayacandanaḥi |
sādhitaṃ tailamājyaṃ vā tadvat kampillakena vā |
dūrvārasena vā dārvyāstvacā vā vraṇaropaṇam ||
AS.Utt.30.74 paṭolanimbapatrāṇi lodhramustāpriyaṅgavaḥ |
sūkṣmailādhātakīsarjjakhadirāgarucandanam ||
AS.Utt.30.75 kampillakaṃ viḍaṅgāni vatsakaṃ triphalā balā |
kalkairebhirghṛtaṃ siddhaṃ tailaṃ vā ropaṇaṃ param ||
AS.Utt.30.76 padmakaṃ padmakiñjalkaṃ dārvī mūrvā tilotpalam |
medā samaṅgā yaṣṭyāhvaṃ pralepo varṇasādhanaḥ ||
AS.Utt.30.77 kakubhodumbarāśvatthajambūkaṭphalalodhrajaiḥ |
tvacamāśu nigṛhṇanti tvakcūrṇaiścūrṇitā vraṇāḥ ||
AS.Utt.30.78 lākṣāmanohvāmañjiṣṭhāharitālaniśādvayaiḥ |
pralepaḥ saghṛtakṣaudrastvagviśuddhikaraḥ param ||
AS.Utt.30.79 dhyāmakāśvatthaniculamūlaṃ lākṣālagairikam |
sahemaścāmṛtāsaṅgaḥkāsīsaṃ ceti varṇakṛt ||
AS.Utt.30.80 kāleyakalatāmrāsthihemakālārasottamaiḥ |
lepaḥ sagomayarasaḥ savarṇakaraṇaḥ param ||
AS.Utt.30.81 ayorajaḥsakāsīsaṃ triphalākusumāni ca |
pralepaḥ kurute kārṣṇyaṃ sadya eva navatvaci ||
AS.Utt.30.82 dagdhayānūpasatvānāṃ ślakṣṇacūrṇitayā tvacā |
bhallātatailaplutayā śuklamālepayedvraṇam ||
AS.Utt.30.83 saptarātristhataṃ kṣīre chāgale rohiṇīphalam |
taineva piṣṭvā suślakṣṇaṃ kṛṣṇamālepayedvraṇam ||
AS.Utt.30.84 navaṃ kapālikāmūlaṃ vaidulaṃ sasthirāhvayam |
kāsīsaṃ madhukaṃ lepo vraṇe kṛṣṇe madhudrutaḥ ||
AS.Utt.30.85 kapitthānmāṃsamudhdṛtya mūtrasyājyasya pūraṇam |
kṣipeccātra manohvālavaṃśanirlekharocanāḥ ||
AS.Utt.30.86 kāsīsaṃ prapunāṭañca māsaṃ nyastaṃ tato bhuvi |
adho 'rjunasya tacchuklavraṇālepaḥ savarṇakṛt ||
AS.Utt.30.87 dagdho vāraṇadanto 'ntardhūmaṃ tailaṃ rasāñjanam |
romasañjanano lepastadvattailapariplutā |
catuṣpānnakharomāsthitvakśṛṅgakhurajā maṣī ||
AS.Utt.30.88 jīrṇaśālyodanaṃ snigdhamalpamuṣṇodakottaram |
bhuñjāno jāṅgalairmāṃsaiḥ śīghraṃ vraṇamapohati ||