atha ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ |
AS.ni.16.1 athāto vātaśoṇitanidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.ni.16.2 vidāhyannaṃ viruddhaṃ ca tattaccāsṛkpradūṣaṇam |
bhajatāṃ vidhihīnaṃ ca svapnajāgaramaithunam ||
AS.ni.16.3 prāyeṇa sukumāraṇāmacaṅkramaṇaśīlinām |
abhighātādaśuddheśca nṛṇāmasṛji dūṣite ||
AS.ni.16.4 vātalaiḥ śītalairvāyurvṛddhaḥ kruddho vimārgagaḥ |
tādṛśenāsṛjā ruddhaḥ prāktadeva pradūṣayet ||
AS.ni.16.5 āḍhyarogaṃ khuḍaṃ vātabalāsaṃ vātaśoṇitam |
tadāhurnāmabhistacca pūrvaṃ pādau pradhāvati ||
AS.ni.16.6 viśeṣādyānayānādyaiḥ pralambau tasya lakṣaṇam |
bhaviṣyataḥ kuṣṭhasamaṃ tathā sādaḥ ślathāṅgatā ||
AS.ni.16.7 jānujaṅghorukaṭyaṃsahastapādāṅgasandhiṣu |
kaṇḍūsphuraṇanistodabhedagauravasuptatāḥ ||
AS.ni.16.8 bhūtvā bhūtvā praṇaśyanti muhurāvirbhavanti ca |
pādayormūlamāsthāya kadāciddhastayorapi ||
AS.ni.16.9 ākhoriva viṣaṃ kruddhaṃ kṛtsnaṃ dehaṃ pradhāvati |
tvaṅmāṃsāśrayamuttānaṃ tat pūrvaṃ jāyate tataḥ ||
AS.ni.16.10 kālāntareṇa gambhīraṃ sarvān dhātūnābhidravat |
kaṇḍvādisaṃyutottāne tvak tāmraśyāvalohitā ||
AS.ni.16.11 sāyāmā bhṛśadāhoṣā gambhīre 'dhikapūrvaruk |
śvayathurgrathitaḥ pākī sandhyasthimajjasu ||
AS.ni.16.12 bhindanniva caratyantarvakrīkuvaśca vegavān |
karoti khañjaṃ paṅguṃ vā śarīre sarvataścaran ||
AS.ni.16.13 vāte 'dhike 'dhikaṃ tatra śūlasphuraṇatodanam |
śophasya raukṣyakṛṣṇatvaśyāvatāvṛddhihānayaḥ ||
AS.ni.16.14 dhamanyaṅgulisandhīnāṃ saṅkoco 'ṅgagraho 'tiruk |
śītadveṣānupaśayau stambhavepathusuptayaḥ ||
AS.ni.16.15 rakte śopho 'tiruk todastāmraścimicimāyate |
snigdharūkṣaiḥ śamaṃ naiti kaṇḍūkledasamanvitaḥ ||
AS.ni.16.16 pitte vidāhaḥsammohaḥ svedo mūrchā madaḥ satṛṭ |
sparśākṣamatvaṃ rugrāgaḥ śophaḥ pāko bhṛśoṣmatā ||
AS.ni.16.17 kaphe staimityagurutāsuptisnigdhatvaśītatāḥ |
kaṇḍūrmandā ca rugdvandvasarvaliṅgaṃ ca saṅkare ||
AS.ni.16.18 ekadoṣānugaṃ sādhyaṃ navaṃ yāpyaṃ dvidoṣajam |
tridoṣajaṃ tyajet srāvi stabdhamarbudakāri ca ||
AS.ni.16.19 raktamārgaṃ nihantyāśu śākhāsandhiṣu mārutaḥ |
niviśyānyonyamāvārya vedanābhirharatyasūn ||
AS.ni.16.20 vāyau pañcātmake prāṇo raukṣyavyāyāmalaṅghanaiḥ |
atyāhārābhighātādhvavegodīraṇadhāraṇaiḥ ||
AS.ni.16.21 kupitaścakṣurādīnāmupaghātaṃ pravartayet |
pīnasārditatṛṭkāsaśvāsādīṃścāmayānbahūn ||
AS.ni.16.22 udānaḥ kṣavathūdgāracchardinidrāvidhāraṇaiḥ |
gurubhārātiruditahāsyādyairvikṛto gadān ||
AS.ni.16.23 kaṇṭharodhamanobhraṃśacchardyarocakapanisān |
kuryācca galagaṇḍādīntāṃtānjatrūrdhvasaṃśrayān ||
AS.ni.16.24 vyāno 'tigamanasthānakrīḍāviṣamaceṣṭitaiḥ |
virodhirūkṣabhīharṣaviṣādādyaiśca dūṣitaḥ ||
AS.ni.16.25 puṃstvotsāhabalabhraṃśaśophacittotplavajvarān |
sarvāṅgaroganistodaromaharṣāṅgasuptatāḥ ||
AS.ni.16.26 kuṣṭhaṃ visarpamanyāṃśca kuryātsarvāṅgagān gadān |
samāno viṣamājīrṇaśītasaṅkīrṇabhojanaiḥ ||
AS.ni.16.27 karotyakālaśayanajāgarādyaiśca dūṣitaḥ |
śūlagulmagrahaṇyādīn pakvāmāśyajān gadān ||
AS.ni.16.28 apāno rūkṣagurvannavegāghātātivāhanaiḥ |
yānayānāsanasthānacaṅkramaiścātisevitaiḥ ||
AS.ni.16.29 kupitaḥ kurute rogānkṛcchrānpakvāśayāśrayān |
mūtraśukrapradoṣārśogudabhraṃśādikān bahūn ||
AS.ni.16.30 sarvaṃ ca mārutaṃ sāmaṃ tandrāstaimityagauravaiḥ |
snigdhatvārocakālasyaśaityaśophāgnihānibhiḥ ||
AS.ni.16.31 kaṭurūkṣābhilāṣeṇa tadvidhopaśayena ca |
yuktaṃ vidyānnirāmaṃ tu tandrādīnāṃ viparyayāt ||
AS.ni.16.32 vāyorāvaraṇaṃ cāto bahubhedaṃ pravakṣyate |
liṅgaṃ pittāvṛte dāhastṛṣṇā śūlaṃ bhramastamaḥ ||
AS.ni.16.33 kaṭukoṣṇāmlalavaṇairvidāhaḥ śītakamatā |
śaityagauravaśūlāni kaṭvādyupaśayo 'dhikam ||
AS.ni.16.34 laṅghanāyāsarūkṣoṣṇakāmatā ca kaphāvṛte |
raktāvṛte sadāhārtistvaṅmāṃsāntarajā bhṛśam ||
AS.ni.16.35 bhavecca rāgī śvayathurjāyante maṇḍalāni ca |
māṃsena kaṭhinaḥ śopho vivarṇaḥ piṭakāstathā ||
AS.ni.16.36 harṣaḥ pipīlikānāṃ ca sañcāra iva jāyate |
calaḥ snigdho mṛduḥ śītaḥ śopho gātreṣvarocakaḥ ||
AS.ni.16.37 āḍhyavāta iti jñeyaḥ sa kṛcchro medasāvṛte |
sparśamasthyāvṛte 'tyuṣṇaṃ pīḍanaṃ cābhinandati ||
AS.ni.16.38 sūcyeva tudyate 'tyarthamaṅgaṃ sīdati śūlyate |
majjāvṛte vinamanaṃ jṛmbhaṇaṃ pariveṣṭanam ||
AS.ni.16.39 śūlaṃ ca pīḍyamāne ca pāṇibhyāṃ labhate sukham |
śukrāvṛte 'tivego vā na vā niṣphalatāpi vā ||
AS.ni.16.40 bhukte kukṣau rujā jīrṇe śāmyatyannāvṛte 'nile |
mūtrāpravṛttirādhmānaṃ bastermūtrāvṛte bhavet ||
AS.ni.16.41 viḍāvṛte vibandho 'dhaḥ sve sthāne parikṛntati ||
AS.ni.16.42 vrajatyāśu jarāṃ sneho bhukte cānahyate naraḥ |
śakṛtpīḍitamannena duḥkhaṃ śuṣkaṃ cirātsṛjet ||
AS.ni.16.43 sarvadhātvāvṛte vāyau śroṇivaṅkṣaṇapṛṣṭharuk |
vilomo māruto 'svāsthyaṃ hṛdayaṃ pīḍyate 'tica ||
AS.ni.16.44 bhramo mūrchā rujā dāhaḥ pittena prāṇa āvṛte |
vidagdhe 'nne ca vamanamudāne vibhramādayaḥ ||
AS.ni.16.45 dāho 'ntarūrjābhraṃśaśca dāho vyāne tu sarvagaḥ |
klamo 'ṅgaceṣṭāsaṅgaśca santāpaḥ sahavedanaḥ ||
AS.ni.16.46 samāna uṣmopahatiratisvedo 'ratiḥ satṛṭ |
dāhaśca syādapāne tu male hāridravarṇatā ||
AS.ni.16.47 rujo 'tivṛddhistāpaśca yonimehanapāyuṣu ||
AS.ni.16.48 śleṣmaṇā tvāvaṛte prāṇe sādastandrārucirvamiḥ |
ṣṭhīvanakṣavathūdgāraniśvāsocchvāsasaṅgrahaḥ ||
AS.ni.16.49 udāne gurugātratvamarucirvāksvaragrahaḥ |
balavarṇapraṇāśaśca vyāne parvāsthivāggrahaḥ ||
AS.ni.16.50 gurutāṅgeṣu sarveṣu skhalitaṃ ca gatau bhṛśam |
samāne 'tihimāṅgatvamasvedo mandavahnitā ||
AS.ni.16.51 apāne sakaphaṃ mūtraśakṛtoḥ syāt pravartanam |
iti dvāviṃśatividhaṃ vāyorāvaraṇaṃ viduḥ ||
AS.ni.16.52 prāṇādayastathānyonyamāvṛṇvanti yathākramam |
sarvepi viṃśatividhaṃ vidyādāvaraṇaṃ ca tat ||
AS.ni.16.53 niśvāsocchvavāsasaṃrodhaḥpratiśyāyaḥśirograhaḥ |
hṛdrogo mukhaśoṣaśca prāṇenodāna āvṛte ||
AS.ni.16.54 udānenāvṛte prāṇe varṇaujobalasaṅkṣayaḥ |
diśānayā ca vibhajet sarvamāvaraṇaṃ bhiṣak ||
AS.ni.16.55 sthānānyavekṣya vātānāṃ vṛddhiṃ hāniṃ ca karmaṇām |
prāṇādīnāṃ ca pañcānāṃ miśramāvaraṇaṃ mithaḥ ||
AS.ni.16.56 pittādibhirdvādaśabhirmiśrāṇāṃ miśritaiśca taiḥ |
miśraiḥ pittādibhistadvanmiśraṇābhiranekadhā ||
AS.ni.16.57 tāratamyavikalpācca yātyāvṛtirasaṅkhyatām |
tāṃ lakṣayedavahito yathāsvaṃ lakṣaṇodayāt ||
AS.ni.16.58 śanaiśśanaiścopaśayād gūḍhāmapi muhurmuhuḥ |
viśeṣājjīvitaṃ prāṇa udāno balamucyate ||
AS.ni.16.59 syāttayoḥ pīḍanāddhānirāyuṣaśca balasya ca ||
AS.ni.16.60 āvṛtā vāyavo 'jñātā jñātā vā vatsaraṃ sthitāḥ |
prayatnenāpi duḥsādhyā bhaveyurvānupakramāḥ ||
AS.ni.16.61 vidradhiplīhahṛdrogagulmāgnisadanādayaḥ |
bhavantyupadravāsteṣāmāvṛtānāmupekṣaṇāt ||