ekaviṃśo+adhyāyaḥ/
Ca.6.21.1 athāto visarpacikitsitaṃ
vyākhyāsyāmaḥ//
Ca.6.21.2 iti ha smāha bhagavānātreyaḥ//
Ca.6.21.3 kailāse kinnarākīrṇe
bahuprasravaṇauṣadhe/
pādapairvividhaiḥ snigdhairnityaṃ kusumasaṃpadā//
Ca.6.21.4 vamadbhirmadhurān gandhān
sarvataḥ svabhyalaṅkṛte/
viharantaṃ jitātmānamātreyamṛṣivanditam//
Ca.6.21.5 maharṣibhiḥ parivṛtaṃ
sarvabhūtahite rasam/
agniveśo guruṃ kāle vinayādidamuktavān//
Ca.6.21.6 bhagavan! dāruṇaṃ
rogamāśīviṣaviṣopamam/
visarpantaṃ śarīreṣu dehināmupalaksaye//
Ca.6.21.7 sahasaiva narāstena parītāḥ
śīghrakāriṇā/
vinaśyantyanupakrāntāstatra naḥ saṃśayo mahān//
Ca.6.21.8 sa nāmnā kena vijñeyaḥ
saṃjñitaḥ kena hetunā/
katibhedaḥ kiyaddhātuḥ kiṃnidānaḥ kimāśrayaḥ//
Ca.6.21.9 sukhasādhyaḥ kṛcchrasādhyo
jñeyo yaścānupakramaḥ/
kathaṃ kairlakṣaṇaiḥ kiṃ ca bhagavan! tasya bheṣajam//
Ca.6.21.10 tadagniveśasya vacaḥ
śrutvā++ātreyaḥ punarvasuḥ/
yathāvadakhilaṃ sarvaṃ provāca munisattamaḥ//
Ca.6.21.11 vividhaṃ sarpati yato
visarpastena sa smṛtaḥ/
parisarpo+athavā nāmnā sarvataḥ parisarpaṇāt//
Ca.6.21.12 sa ca saptavidho
doṣairvijñeyaḥ saptadhātukaḥ/
pṛthak trayastribhiścaiko visarpo dvandvajāstrayaḥ//
Ca.6.21.13 vātikaḥ paittikaścaiva
kaphajaḥ sānnipātikaḥ/
catvāra ete visarpā vakṣyante dvandvajāstrayaḥ//
Ca.6.21.14 āgneyo vātapittābhyāṃ
granthyākhyaḥ kaphavātajaḥ/
yastu kardamako ghoraḥ sa pittakaphasaṃbhavaḥ//
Ca.6.21.15 raktaṃ lasīkā tvaṅnāṃsaṃ
dūṣyaṃ doṣāstrayo malāḥ/
visarpāṇāṃ samutpattau vijñeyāḥ sapta dhātavaḥ//
Ca.6.21.16 lavaṇāmlakaṭūṣṇānāṃ
rasānāmatisevanāt/
dadhyamlamastuśuktānāṃ surāsauvīrakasya ca//
Ca.6.21.17
vyāpannabahumadyoṣṇarāgaṣāḍavasevanāt/
śākānāṃ haritānāṃ ca sevanācca vidāhinām//
Ca.6.21.18 kūrcikānāṃ kilāṭānāṃ
sevanānmandakasya ca/
dadhnaḥ śāṇḍākipūrvāṇāmāsutānāṃ ca sevanāt//
Ca.6.21.19 tilamāṣakulatthānāṃ
tailānāṃ paiṣṭikasya ca/
grāmyānūpaudakānāṃ ca māṃsānāṃ laśunasya ca//
Ca.6.21.20 praklinnānāmasātmyānāṃ
viruddhānāṃ ca sevanāt/
atyādānāddivāsvapnādajīrṇādhyaśanāt kṣatāt//
Ca.6.21.21
&kṣatabandhaprapatanāddharmakarmātisevanāt/
viṣavātāgnidoṣācca visarpāṇāṃ samudbhavaḥ//
Ca.6.21.22 etairnidānairvyāmiśraiḥ
kupitā mārutādayaḥ/
dūṣyān saṃdūṣya raktādīn visarpantyahitāśinām//
Ca.6.21.23 bahiḥśritaḥ
śritaścāntastathā cobhayasaṃśritaḥ/
visarpo balameteṣāṃ jñeyaṃ guru yathottaram//
Ca.6.21.24 bahirmārgāśritaṃ
sādhyamasādhyamubhayāśritam/
visarpaṃ dāruṇaṃ vidyāt sukṛcchraṃ tvantarāśrayam//
Ca.6.21.25 antaḥprakupitā doṣā
visarpantyantarāśraye/
bahirbahiḥprakupitāḥ sarvatrobhayasaṃśritāḥ//
Ca.6.21.26 marmopaghātāt
saṃmohādayanānāṃ vighaṭṭanāt/
tūṣṇātiyogādvegānāṃ viṣamāṇāṃ pravartanāt//
Ca.6.21.27 vidyādvisarpamantarjamāśu
cāgnibalakṣayāt/
ato viparyayādbāhyamanyairvidyāt svalakṣaṇaiḥ//
Ca.6.21.28 yasya sarvāṇi liṅgāni
balavadyasya kāraṇam/
yasya copadravāḥ kaṣṭā marmago yaśca hanti saḥ//
Ca.6.21.29 rūkṣoṣṇaiḥ kevalo vāyuḥ
pūraṇairvā samāvṛtaḥ/
praduṣṭo dūṣayan dūṣyān visarpati yathābalam//
Ca.6.21.30 tasya rūpāṇi ---
bhramadavathupipāsānistodaśūlāṅgamardodveṣṭanakampajvaratamakakāsāsthisaṃdhibhedaviśleṣaṇavepanārocakāvipākāścakṣuṣorākulatvamasrāgamanaṃ
pipīlikāsaṃcāra iva cāṅgeṣu, yasmiṃścāvakāśe visarpo &visarpati
so+avakāśaḥ śyāvāruṇābhāsaḥ śvayathumān
nistodabhedaśūlāyāmasaṃkocaharṣasphuraṇairatimātraṃ prapīḍyate,
anupakrāntaścopacīyate śīghrabhedaiḥ sphoṭakaistanubhiraruṇābhaiḥ śyāvairvā
tanuviśadāruṇālpāsrāvaiḥ, vibaddhavātamūtrapurīṣaśca bhavati, nidānoktāni
cāsya nopaśerate viparītāni copaśerata iti vātavisarpaḥ//
Ca.6.21.31 pittamuṣṇopacāreṇa
vidāhyamlāśanaiścitam/
dūṣyān saṃdūṣya &dhamanīḥ pūrayan vai visarpati//
Ca.6.21.32 tasya rūpāṇi---jvarastṛṣṇā
mūrcchā mohaśchardirarocako+aṅgabhedaḥ svedo+atimātramantardāhaḥ pralāpaḥ
śiroruk cakṣuṣorākulatvamasvapnamaratirbhramaḥ śītavātavāritarṣo+atimātraṃ
haritahāridranetramūtravarcastvaṃ haritahāridrarūpadarśanaṃ ca,
yasmiṃścāvakāśe visarpo+anusarpati
so+avakāśastāmraharitahāridranīlakṛṣṇaraktānāṃ varṇānāmanyatamaṃ puṣyati,
sotsedhaiścātimātraṃ dāhasaṃbhedanaparītaiḥ sphoṭakairupacīyate
tulyavarṇāsrāvaiścirapākaiśca, nidānoktāni cāsya nopaśerate viparītāni
copaśerati iti pittavisarpaḥ//
Ca.6.21.33
svādvamlalavaṇasnigdhagurvannasvapnasaṃcitaḥ/
kaphaḥ saṃdūṣayan dūṣyān kṛcchramaṅge visarpati//
Ca.6.21.34 tasya rūpāṇi---śītakaḥ
śītajvaro gauravaṃ nidrā tandrā+arocako madhurāsyatvamāsyopalepo niṣṭhīvikā
chardirālasyaṃ staimityamagnināśo daurbalyaṃ ca, yasmiṃścāvakāśe
visarpo+anusarpati so+avakāśaḥ śvayathumān pāṇḍurnātiraktaḥ
snehasuptistambhagauravairanvito+alpavedanaḥ
kṛcchrapākaiścirakāribhirbahulatvagupalepaiḥ sphoṭaiḥ
śvetapāṇḍubhiranubadhyate, prabhinnastu śvetaṃ picchilaṃ
tantumadghanamanubaddhaṃ snigdhamāsrāvaṃ sravati, ūrdhvaṃ ca gurubhiḥ
sthirairjālāvatataiḥ snigdhairbahulatvagupalepairvraṇairanubadhyate+anuṣaṅgī
ca bhavati, śvetanakhanayanavadanatvaṅmūtravarcastvaṃ, nidānoktāni cāsya
nopaśerate viparītāni copaśerata iti śleṣmavisarpaḥ//
Ca.6.21.35 vātapittaṃ
prakupitamatimātraṃ svahetubhiḥ/
parasparaṃ labdhabalaṃ dahadgātraṃ visarpati//
Ca.6.21.36 tadupatāpādāturaḥ
sarvaśarīramaṅgārairivākīryamāṇaṃ manyate,
chardyatīsāramūrcchādāhamohajvaratamakārocakāsthisaṃdhibhedatṛṣṇāvipākāṅgabhedādibhiścābhibhūyate,
yaṃ yaṃ cāvakāśaṃ visarpo+anusarpati so+avakāśaḥ śāntāṅgāraprakāśo+atirakto
vā bhavati, agnidagdhaprakāraiśca sphoṭairupacīyate, sa śīghragatvādāśveva
marmānusārī bhavati, marmaṇi copatapte pavano+atibalo
bhinattyaṅgānyatimātraṃ pramohayati saṃjñāṃ, hikkāśvāsau janayati, nāśayati
nidrāṃ, sa naṣṭanidraḥ pramūḍhasaṃjño vyathitacetā na kvacana
sukhamupalabhate, aratiparītaḥ sthānādāsanācchayyāṃ krāntumicchati,
kliṣṭabhūyiṣṭaścāśu nidrāṃ bhajati, durbalo duḥkhaprabodhaśca bhavati;
tamevaṃvidhamagnivisarpaparītamacikitsyaṃ vidyāt//
Ca.6.21.37 kaphapittaṃ prakupittaṃ
balavat svena hetunā/
visarpatyekadeśe tu prakledayati dehinam//
Ca.6.21.38 tadvikārāḥ---śītajvaraḥ
śirogurutvaṃ dāhaḥ staimityamaṅgāvasadanaṃ nidrā tandrā moho+annadveṣaḥ
pralāpo+agnināśo daurbalyamasthibhedo mūrcchā pipāsā srotasāṃ pralepo
jāḍyamindriyāṇāṃ prāyopaveśanamaṅgavikṣepo+aṅgamardo+aratirautsukyaṃ
copajāyate, prāyaścāmāśaye visarpatyalasaka ekadeśagrāhī ca, yasmiṃścāvakāśe
visarpo visarpati so+avakāśo raktapītapāṇḍupiḍakāvakīrṇa iva mecakābhaḥ kālo
malinaḥ snidho bahūṣmā guruḥ stimitavedanaḥ śvayathumān gambhīrapāko
nirāsrāvaḥ śīghrakledaḥ svinnaklinnapūtimāṃsatvak keameṇālparuk
parāmṛṣṭo+avadīryate kardama ivāvapīḍito+antaraṃ
prayacchatyupaklinnapūtimāṃsatyāgī sirāsnāyusaṃdarśī kuṇapagandhī ca bhavati
saṃjñāsmṛtihantā ca; taṃ kardamavisarpaparītamacikitsyaṃ vidyāt//
Ca.6.21.39
sthiragurukaṭhinamadhuraśītasnigdhānnapānābhiṣyandisevināmavyāyāmādisevināmapratikarmaśīlānāṃ
śleṣmā vāyuśca prakopamāpadyate, tāvubhau duṣṭapravṛddhāvatibalau pradūṣya
dūṣyān visarpāya kalpete; tatra vāyuḥ śleṣmaṇā vibaddhamārgastameva
śleṣmāṇamanekadhā bhindan krameṇa granthimālāṃ kṛcchrapākasādhyāṃ kaphāśaye
saṃjanayati, utsannaraktasya vā pradūṣya raktaṃ sirāsnāyumāṃsatvagāśritaṃ
granthīnāṃ mālāṃ kurute tīvrarujānāṃ sthūlānāmaṇūnāṃ vā dīrghavṛttaraktānāṃ,
tadupatāpājjvarātisārakāsahikkāśvāsaśoṣapramohavaivarṇyārocakāvipākaprasekacchardirmūrcchaṅgabhaṅganidrāratisadanādyāḥ
prādurbhavantyupadravāḥ; sa etairupadrutaḥ sarvakarmaṇāṃ viṣayamatipatito
vivarjanīyo bhavatīti granthivisarpaḥ//
Ca.6.21.40 upadravastu khalu
rogottarakālajo rogāśrayo roga eva sthūlo+aṇurvā, rogāt paścājjāyata
ityupadravasaṃjñaḥ/
tatra pradhāno vyādhiḥ, &vyādherguṇabhūta upadravaḥ, tasya prāyaḥ
pradhānapraśame praśamo bhavati/
sa tu pīḍākarataro bhavati paścādutpadyamāno vyādhiparikliṣṭaśarīratvāt;
tasmādupadravaṃ tvaramāṇo+abhibādheta//
Ca.6.21.41 sarvāyatanasamutthaṃ
sarvaliṅgavyāpinaṃ sarvadhātvanusāriṇamāśukāriṇaṃ mahātyayikamiti
sannipātavisarpamacikitsyaṃ vidyāt//
Ca.6.21.42 tatra vātapittaśleṣmanimittā
visarpāstrayaḥ sādhyābhavanti; agnikardamākhyau punaranupasṛṣṭe marmaṇi
anupagate vā sirāsnāyumāṃsaklede sādhāraṇakriyābhirubhāavevābhyasyamānau
praśāntimāpadyeyātām, anādaropakrāntaḥ punastayoranyataro
hanyāddehamāśvevāśīviṣavat; tathā granthivisarpamajātopadravamārabheta
cikitsitum, upadravopadrutaṃ tvenaṃ pariharet; sannipātajaṃ tu
sarvadhātvanusāritvādāśukāritvādviruddhopakramatvāccāsādhyaṃ vidyāt//
Ca.6.21.43 tatra sādhyānāṃ
sādhanamanuvyākhyāsyāmaḥ//
Ca.6.21.44 laṅghanollekhane śaste
tiktakānāṃ ca sevanam/
kaphasthānagate sāme rūkṣaśītaiḥ pralepayet//
Ca.6.21.45 pittasthānagate+apyetat
sāme kuryācchikitsitam/
śoṇitasyāvasekaṃ ca virekaṃ ca viśeṣataḥ//
Ca.6.21.46 mārutāśayasaṃbhūte+pyāditaḥ
syādvirūkṣaṇam/
raktapittānvaye+apyādau snehanaṃ na hitaṃ matam//
Ca.6.21.47 vātolbaṇe tiktaghṛtaṃ
paittike ca praśasyate/
laghudoṣe, mahādoṣe paittike syādvirecanam//
Ca.6.21.48 na ghṛtaṃ bahudoṣāya deyaṃ
&yanna virecayet/
tena doṣo hyupaṣṭabdhastvaṅmāṃsarudhiraṃ pacet//
Ca.6.21.49 tasmādvirekamevādau śastaṃ
vidyādvisarpiṇaḥ/
rudhirasyāvasekaṃ ca taddhyasyāśrayasaṃjñitam//
Ca.6.21.50 iti vīsarpanut proktaṃ
samāsena cikitsitam/
etadeva punaḥ sarvaṃ vyāsataḥ saṃpravakṣyate//
Ca.6.21.51 madanaṃ madhukaṃ nimbaṃ
vatsakasya phalāni ca/
vamanaṃ saṃpradātavyaṃ visarpe kaphapittaje//
Ca.6.21.52 paṭolapicumardābhyāṃ
pippalyā madanena ca/
visarpe vamanaṃ śastaṃ tathā cendrayavaiḥ saha//
Ca.6.21.53 yāṃśca yogān pravakṣyāmi
kalpeṣu kaphapittinām/
visarpiṇāṃ prayojyāste doṣanirharaṇāḥ śivāḥ//
Ca.6.21.54 mustanimbapaṭolānāṃ
candanotpalayorapi/
sārivāmalakośīramustānāṃ vā vicakṣaṇaḥ//
Ca.6.21.55 kaṣāyān pāyayedvaidyaḥ
siddhān vīsarpanāśanān/
kirātatiktakaṃ lodhraṃ candanaṃ sadurālabham//
Ca.6.21.56 nāgaraṃ
padmakiñjalkamutpalaṃ sabibhītakam/
madhukaṃ nāgapuṣpaṃ ca dadyādvīsarpaśāntaye//
Ca.6.21.57 prapauṇḍarīkaṃ madhukaṃ
padmakiñjalkamutpalam/
nāgapuṣpaṃ ca lodhraṃ ca tenaiva vidhinā pibet//
Ca.6.21.58 drākṣāṃ parpaṭakaṃ śuṇṭhīṃ
guḍūcīṃ dhanvayāsakam/
niśāparyuṣitaṃ dadyāttṛṣṇāvīsarpaśāntaye//
Ca.6.21.59 paṭolaṃ picumardaṃ ca
dārvīṃ kaṭukarohiṇīm/
yaṣṭyāhvāṃ trāyamāṇāṃ ca dadyādvīsarpaśāntaye//
Ca.6.21.60 paṭolādikaṣāyaṃ vā
pibettriphalayā saha/
masūravidalairyuktaṃ ghṛtamiśraṃ pradāpayet//
Ca.6.21.61 paṭolapatramudgānāṃ
rasamāmalakasya ca/
pāyayeta ghṛtonmiśraṃ naraṃ vīsarpapīḍitam//
Ca.6.21.62 yacca sarpirmahātiktaṃ
pittakuṣṭhanibarhaṇam/
nirdiṣṭaṃ tadapi prājño dadyādvīsarpaśāntaye//
Ca.6.21.63 trāyamāṇāghṛtaṃ siddhaṃ
gaulmike yadudāhṛtam/
visarpāṇāṃ praśāntyarthaṃ dadyāttadapi buddhimān//
Ca.6.21.64 trivṛccūrṇaṃ samāloḍya
sārpiṣā payasā+api vā/
gharmāmbunā vā saṃyojya mṛdvīkānāṃ rasena vā//
Ca.6.21.65 virekārthaṃ prayoktavyaṃ
siddhaṃ vīsarpanāśanam/
trāyamāṇāśṛtaṃ vā+api payo dadyādvirecanam//
Ca.6.21.66 triphalārasasaṃyuktaṃ
sarpirstrivṛtayā saha/
prayoktavyaṃ virekārthaṃ visarpajvaranāśanam//
Ca.6.21.67 rasamāmalakānāṃ vā
ghṛtamiśraṃ pradāpayet/
sa eva gurukoṣṭhāya trivṛccūrṇayuto hitaḥ//
Ca.6.21.68 doṣe koṣṭhagate bhūya etat
kuryāccikitsitam/
śākhyāduṣṭe tu rudhire raktamevādito haret//
Ca.6.21.69 bhiṣagvātānvitaṃ raktaṃ
viṣāṇena vinirharet/
pittānvitaṃ jalaukobhiḥ, kaphānvitamalābudhiḥ//
Ca.6.21.70 yathāsannaṃ vikārasya
vyadhayedāśu vā sirām/
tvaṅmāṃsasnāyusaṃkledo raktakledāddhi jāyate//
Ca.6.21.71 &antaḥśarīre saṃśuddhe
doṣe tvaṅmāṃsaṃśrite/
ādito vā+alpadoṣāṇāṃ kriyā bāhyā pravakṣyate//
Ca.6.21.72 udumbaratvaṅmadhukaṃ
padmakiñjalkamutpalam/
nāgapuṣpaṃ priyaṅguśca pradehaḥ saghṛto hitaḥ//
Ca.6.21.73 nyagrodhapādāstaruṇāḥ
kadalīgarbhasaṃyutāḥ/
bisagranthiśca lepaḥ syācchatadhautaghṛtāplutaḥ//
Ca.6.21.74 kālīyaṃ madhukaṃ hema
vanyaṃ candanapadmakau/
elā mṛṇālaṃ phalinī pralepaḥ syādghṛtāplutaḥ//
Ca.6.21.75 śādvalaṃ ca mṛṇālaṃ ca
śaṅkhaṃ candanamutpalam/
vetasasya ca mūlāni pradehaḥ syāt sataṇḍulaḥ//
Ca.6.21.76 sārivā padmakiñjalkamuśīraṃ
nīlamutpalam/
mañjiṣṭhā candanaṃ lodhramabhayā ca pralepanam//
Ca.6.21.77 naladaṃ ca hareṇuśca
lodhraṃ &madhukapadmakau/
dūrvā sarjarasaścaiva saghṛtaṃ syāt pralepanam//
Ca.6.21.78 yāvakāḥ saktavaścaiva
sarpiṣā saha yojitāḥ/
pradeho madhukaṃ vīrā saghṛtā yavasaktavaḥ//
Ca.6.21.79 balāmutpalaśālūkaṃ
vīrāmagurucandanam/
kuryādālepanaṃ vaidyo mṛṇālaṃ ca bisānvitam//
Ca.6.21.80 yavacūrṇaṃ samadhukaṃ
saghṛtaṃ ca pralepanam/
hareṇavo masūrāśca sagudgāḥ śvetaśālayaḥ//
Ca.6.21.81 pṛthak pṛthak pradehāḥ syuḥ
sarve vā sarpiṣā saha/
padminīkardamaḥ śīto mauktikaṃ piṣṭameva vā//
Ca.6.21.82 śaṅkhaḥ pravālaḥ śuktirvā
gairikaṃ vā ghṛtāplutam/
&(pṛhtagete pradehāśca hitā jñeyā visarpiṇām/) prapauṇḍarīkaṃ
madhukaṃ balā śālūkamutpalam//
Ca.6.21.83 nyagrodhapatradugdhīke
saghṛtaṃ syāt pralepanam/
bisāni ca mṛṇālaṃ ca saghṛtāśca kaśerukāḥ//
Ca.6.21.84 śatāvarīvidāryośca kandau
dhautaghṛtāplutau/
śaivālaṃ nalamūlāni gojihvā vṛṣakarṇikā//
Ca.6.21.85 indrāṇiśākaṃ saghṛtaṃ
&śirīṣatvagbalāghṛtam/
nyagrodhodumbaraplakṣavetasāśvatthapallavaiḥ//
Ca.6.21.86 tvakkalkairbahusarpirbhiḥ
śītairālepanaṃ hitam/
pradehāḥ sarva evaite &vātapittolbaṇe śubhāḥ//
Ca.6.21.87 &sakaphe tu pravakṣyāmi
pradehānaparān hitān/
triphalāṃ padmakośīraṃ samaṅgāṃ karavīrakam//
Ca.6.21.88 nalamūlānyanantāṃ ca
pradehamupakalpayet/
khadiraṃ saptaparṇaṃ ca mustamāragvadhaṃ dhavam//
Ca.6.21.89 kuraṇṭakaṃ devadāru
dadyādālepanaṃ bhiṣak/
āragvadhasya patrāṇi tvacaṃ śleṣmātakasya ca//
Ca.6.21.90 indrāṇiśākaṃ kākāhvāṃ
śirīṣakusumāni ca/
śauvālaṃ nalamūlāni vīrāṃ gandhapriyaṅgukām//
Ca.6.21.91 triphalāṃ madhukaṃ vīrāṃ
śirīṣakusurmāni ca/
prapauṇḍarīkaṃ hrīberaṃ dārvītvaṅmadhukaṃ balām//
Ca.6.21.92 pṛthagālepanaṃ
kuryāddvandvaśaḥ sarvaśo+api vā/
pradehāḥ sarva evaite deyāḥ svalpaghṛtāplutāḥ//
Ca.6.21.93 vātapittolbaṇe ye tu
pradehāste ghṛtādhikāḥ/
ghṛtena śatadhautena pradigyāt kevalena vā//
Ca.6.21.94 ghṛtamaṇḍena śītena payasā
madhukāmbunā/
pañcavalkakaṣāyeṇa secayecchītalena vā//
Ca.6.21.95 vātāsṛkpittabahulaṃ
visarpaṃ bahuśo bhiṣak/
secanāste pradehā ye ta eva ghṛtasādhanāḥ//
Ca.6.21.96 te cūrṇayogā
vīsarpavraṇānāmavacūrṇanāḥ/
dūrvāsvarasasiddhaṃ ca ghṛtaṃ syādvraṇaropaṇam//
Ca.6.21.97 dārvītvaṅmadhukaṃ lodhraṃ
keśaraṃ cāvacūrṇanam/
paṭolaḥ picumardaśca triphalā madhukotpale//
Ca.6.21.98 etat prakṣālanaṃ
sarpirvraṇacūrṇaṃ pralepanam/
pradehāḥ sarva evaite kartavyāḥ &saṃprasādanāḥ//
Ca.6.21.99 kṣaṇe kṣaṇe prayoktavyāḥ
pūrvamuddhṛtya lepanam/
adhāvanoddhṛte pūrve pradehā bahuśo+aghanāḥ//
Ca.6.21.100 deyāḥ pradehāḥ kaphaje
paryādhānoddṛte ghanāḥ/
tribhāgāṅguṣṭhamātraḥ syāt pralepaḥ kalkapeṣitaḥ//
Ca.6.21.101 nātisnigdho na rūkṣaśca
na piṇḍo na dravaḥ samaḥ/
na ca paryuṣitaṃ lepaṃ kadācidavacārayet//
Ca.6.21.102 na ca tenaiva lepena
punarjātu pralepayet/
kledavīsarpaśūlāni soṣṇābhāvāt pravartayet//
Ca.6.21.103 lepo hyupari paṭṭasya
kṛtaḥ svedayati vraṇam/
svedajāḥ piḍakāstasya kaṇḍūścaivopajāyate//
Ca.6.21.104 uparyupari lepasya lepo
yadyavacāryate/
tāneva doṣāñjanayet paṭṭasyopari yān kṛtaḥ//
Ca.6.21.105 atisnigdho+atidravaśca
lepo yadyavacāryate/
tvaci na śliṣyate samyaṅna doṣaṃ śamayatyapi//
Ca.6.21.106 tanvāliptaṃ na kurvīta
saṃśuṣko hyāpuṭāyate/
na cauṣadhiraso vyādhiṃ prāpnotyapi ca śuṣyati//
Ca.6.21.107 tanvāliptena ye
doṣāstāneva janayedbhṛśam/
saṃśuṣkaḥ pīḍayedvyādhiṃ niḥsneho hyavacāritaḥ//
Ca.6.21.108 annapānāni vakṣyāmi
visarpāṇāṃ nivṛttaye/
laṅghitebhyo hito mantho rūkṣaḥ sakṣaudraśarkaraḥ//
Ca.6.21.109 madhuraḥ kiṃcidamlo vā
dāḍimāmalakānvitaḥ/
saparūṣakamṛdvīkaḥ sakharjūraḥ śṛtāmbunā//
Ca.6.21.110 tarpaṇairyavaśālīnāṃ
sasnehā cāvalehikā/
jīrṇe purāṇaśālīnāṃ yūṣairbhuñjīta bhojanam//
Ca.6.21.111 mudgānmasūrāṃśaṇakān
yūṣārhtamupakalpayet/
anamlān dāḍimāmlān vā paṭolāmalakaiḥ saha//
Ca.6.21.112 jāṅgalānāṃ ca māṃsānāṃ
rasāṃstasyopakalpayet/
rūkṣān parūṣakadrākṣādāḍimāmalakānvitān//
Ca.6.21.113 raktāḥ śvetā mahāhvāśca
śālayaḥ ṣaṣṭikaiḥ saha/
bhojanārthe praśasyante purāṇāḥ suparisrutāḥ//
Ca.6.21.114 yavagodhūmaśālīnāṃ
sātmyānyeva pradāpayet/
yeṣāṃ nātyucitaḥ śālirnarā ye ca kaphādhikāḥ//
Ca.6.21.115 vidāhīnyannapānāni
viruddhaṃ svapanaṃ divā/
krodhavyāyāmasūryāgnipravātāṃśca vivarjayet//
Ca.6.21.116
kuryāccikitsitādasmācchītaprāyāṇi paittike/
rūkṣaprāyāṇi kaphaje snaihikānyanilātmake//
Ca.6.21.117
vātapittapraśamanamagnivīsarpaṇe hitam/
kaphapittapraśamanaṃ prāyaḥ kardamasaṃjñite//
Ca.6.21.118 raktapittottaraṃ dṛṣṭvā
granthivīsarpamāditaḥ/
rūkṣaṇairlaṅghanaiḥ sekaiḥ pradehaiḥ pāñcavalkalaiḥ//
Ca.6.21.119
sirāmokṣairjalaukobhirvamanaiḥ savirecanaiḥ/
&ghṛtaiḥ kaṣāyatiktaiśca kālajñaḥ samupācaret//
Ca.6.21.120 ūrdhvaṃ cādhaśca śuddhāya
rakte cāpyavasecite/
vātaśleṣmaharaṃ karma granthivīsarpiṇe hitam//
Ca.6.21.121
utkārikābhiruṣṇābhirupanāhaḥ praśasyate/
snigdhābhirveśavārairvā granthivīsarpaśūlinām//
Ca.6.21.122 daśamūlopasiddhena
tailenoṣṇena secayet/
kuṣṭhatailena coṣṇena pākyakṣārayutena ca//
Ca.6.21.123 gomūtraiḥ
patraniryūhairuṣṇairvā pariṣecayet/
sukhoṣṇayā pradihyādvā piṣṭayā cāśvagandhayā//
Ca.6.21.124 śuṣkamūlakakalkena
naktamālatvacā+api vā/
bibhītakatvacāṃ &vā+api kalkenoṣṇena lepayet//
Ca.6.21.125 balāṃ nāgabalāṃ pathyāṃ
bhūrjagranthiṃ bibhītakam/
vaṃśapatrāṇyagnimanthaṃ kuryādgranthipralepanam//
Ca.6.21.126 dantī citrakamūlatvak
sudhārkapayasī guḍaḥ/
bhallātakāsthi kāsīsaṃ lepo bhindyācchilāmapi//
Ca.6.21.127 bahirmārgasthitaṃ
granthiṃ kiṃ punaḥ kaphasaṃbhavam/
dīrghakālasthitaṃ granthiṃ bhindyādvā bheṣajairimaiḥ//
Ca.6.21.128 mūlakānāṃ kulatthānāṃ
yūṣaiḥ sakṣāradāḍimaiḥ/
godhūmānnairyavānnairvā sasīdhumadhuśarkaraiḥ//
Ca.6.21.129
sakṣaudrairvāruṇīmaṇḍairmātuluṅgarasānvitaiḥ/
triphalāyāḥ prayogaiśca pippalīkṣaudrasaṃyutaiḥ//
Ca.6.21.130 mustabhallātaśaktūnāṃ
prayogairmākṣikasya ca/
devadāruguḍūcyośca prayogairgirijasya ca//
Ca.6.21.131 dhūmairvirekaiḥ śirasaḥ
pūrvoktairgulmabhedanaiḥ/
ayolavaṇapāṣāṇahematāmraprapīḍanaiḥ//
Ca.6.21.132 ābhiḥ kriyābhiḥ
siddhābhirvividhābhirbalī sthiraḥ/
granthiḥ pāṣāṇakaṭhino yadā naivopaśāmyati//
Ca.6.21.133 athāsya dāhaḥ kṣāreṇa
&śarairhemnā+atha vā hitaḥ/
pākibhiḥ pācayitvā vā pāṭayitvā samuddharet//
Ca.6.21.134 mokṣayedbahuśaścāsya
raktamutkleśamāgatam/
&punaścāpahṛte rakte vātaśleṣmajidauṣadham//
Ca.6.21.135 dhūmo virekaḥ śirasaḥ
svedanaṃ parimardanam/
apraśāmyati doṣe ca &pācanaṃ vā praśasyate//
Ca.6.21.136 praklinnaṃ dāhapākābhyāṃ
bhiṣak śodhanaropaṇaiḥ/
bāhyaiścābhyantaraiścaiva vraṇavat samupācaret//
Ca.6.21.137 kampillakaṃ viḍaṅgāni
dārvīṃ kārañjakaṃ phalam/
piṣṭvā tailaṃ vipaktavyaṃ granthivraṇacikitsitam//
Ca.6.21.138 dvivraṇīyopadiṣṭena
karmaṇā cāpyupācaret/
deśakālavibhāgajño vraṇān vīsarpajān budhaḥ//
iti granthivisarpacikitsā/
Ca.6.21.139 ya eva vidhiruddiṣṭo
granthīnāṃ vinivṛttaye/
sa eva galagaṇḍānāṃ kaphajānāṃ nivṛttaye//
Ca.6.21.140 galagaṇḍāstu vātotthā ye
&kaphānugatā nṛṇām/
ghṛtakṣīrakaṣāyāṇāmabhyāsānna bhavanti te//
Ca.6.21.141 yānīhoktāni karmāṇi
visarpāṇāṃ nivṛttaye/
ekatastāni sarvāṇi raktamokṣaṇamekataḥ//
Ca.6.21.142 visarpo na hyasaṃsṛṣṭo
raktapittena jāyate/
tasmāt sādhāraṇaṃ sarvamuktametaccikitsitam//
Ca.6.21.143 viśeṣo doṣavaiṣamyānna ca
noktaḥ samāsataḥ/
&samāsavyāsanirdiṣṭāṃ kriyāṃ vidvānupācaret//
Ca.6.21.144 tatra ślokāḥ---
niruktaṃ nāmabhedāśca doṣā dūṣyāṇi hetavaḥ/
āśrayo mārgataścaiva visarpagurulāghavam//
Ca.6.21.145 liṅgānyupadravā ye ca
yallakṣaṇa upadravaḥ/
sādhyatvaṃ, na ca, sādhyānāṃ sādhanaṃ ca yathākramam//
Ca.6.21.146 iti piprakṣave
siddhimagniveśāya dhīmate/
punarvasuruvācedaṃ visarpāṇāṃ cikitsitam//
ityagniveśakṛte tantre carakapratisaṃskṛte cikitsāsthāne
visarpacikitsitaṃ nāmaikaviṃśo+adhyāyaḥ//21//