ननु यत्रैकतात्पर्येणेतरेषां विरुद्धानामविरुद्धानां च न्यग्भूतत्वेनोपादानं तत्र भवत्वङ्गत्वेनाविरोधः । यत्र तु समप्रधानत्वेनानेकस्य भावस्योपनिबन्धनं तत्र कथम् । यथा—936
यत्र तु श्लेषादिवाक्येष्वनेकतात्पर्यमपि तत्र वाक्यार्थभेदेन स्वतन्त्रतया चार्थद्वयपरतेत्यदोषः । यथा—
951
ननु अङ्गतया 952खलु विरोधः परिहृतः । अङ्गत्वरहितानामप्यनेकेषामेकाश्रयत्वेनान्यतात्पर्यविधुराणामपि दर्शनात् स कथं परिह्रियत इति चोदयति नन्वित्यादिना । एतेष्वप्येकत्रैव तात्पर्यं कथयन् परिहरति अत्रोच्यत इति । एक्कतो रुअइ पिआ इत्यादाविति । अत्र खलु वीरो रसः । तदारम्भकस्थायी उत्साहः । स तु विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगेन हि रसीभवति । तस्योत्साहस्य व्यभिचारिभावो यो वितर्कः सः अनवधारणात्मकत्वात् कोटिद्वयावलम्बिना संदेहेनैव समुत्पद्यते । तस्य संदेहस्योत्पादकतया202 953>करुणसंग्रामतूर्ययोरुपादानम् । अमुं चार्थं भटशब्दो व्यञ्जयतीति । अपि चैकस्मिन् वाक्ये द्वयोस्तात्पर्यार्थयोरुपादानं954 न युज्यते । न खलु समप्रधानयोः संबन्धः संभवति । अतः 955तयोरेकीकरणं नावकल्पते । 956तेनाप्येकत्रैव तात्पर्यमिति । किं च समरोपक्रमे तं विहाय शृङ्गारपरत्वमिति सुभटत्वव्याघातकरम् । अतः प्रियतमाकरुणोऽपि वीरस्याङ्गमित्याह किं च 957संग्रामोपक्रम इति । 958रौद्रव्याभिचारिभावेति । रौद्ररसस्योत्पद्यमानस्य यो व्यभिचारिभावो वितर्कः तद्धेतुतया रतिक्रोधयोरुपादानं रौद्रपरमेवेति । शमस्थस्यापीति । यद्यपि शमस्थ एव शंभुः । तथापि शमस्थयोग्यन्तरव्यावृत्तावुपयुज्यते ध्यानमिति तत्रापि शमैकपरतैव ।
ननु श्लिष्टवाक्येष्वनेकत्रापि तात्पर्यं दृश्यते959 । तत्राह यत्र त्विति । स्वतन्त्रतयेति । एकोच्चारणपठितयोर्वाक्ययोस्तात्पर्यार्थगतगुणप्राधान्याभावेऽपि न दोषः । तत्र वाक्ययोरेव भिन्नत्वादिति । ननु युक्तं श्रूयमाणेषु रत्यादिपदेषु तत्प्रतिपादकस्य वाक्यस्य तत्र तात्पर्यमिति । अश्रूयमाणे तु तस्मिन् कथं तत्र तात्पर्यम् । तेनाश्रूयमाणरत्यादिपदानां ‘विवृण्वती शैलसुतापि भावम्’ इत्यादीनां रसपरत्वं न युज्यते । तत्राह यथेति960 ।
-
एकतो रोदिति प्रियान्यतः समरतूर्यनिर्घोषः ।प्रेम्णा रणरसेन च भटस्य दोलायितं हृदयम् ॥
-
This verse as quoted in Dhvanyāloka and H.K.A. has a slightly different reading.
↩ - शृङ्गार॰ ३६↩
-
N.S.P. pinaddhaśirasā.
↩ - मालती॰ ५ । १८↩
-
N.S.P. sajalalulitena. This verse is attributed to Candraka in Subhāṣitāvalī. This is also found in Hanumannāṭaka (XII. 17) with the reading as raudrakāruṇyasaṃjñau instead of nartakīva pragalbhā.
↩ -
N.S.P. and H.K.A. read ratiśokakrodhānām. But dvau racayati rasau in the verse is clear in all the texts.
↩ -
N.S.P. tat kathaṃ na virodhaḥ?
↩ -
N.S.P. -sthāyibhūtotsāhavyabhicārilakṣaṇavitarkabhāvahetusaṃdehakāraṇatayā.
↩ -
A.T.A. rodanasaṃgrāma-, etc. in place of karuṇasaṃgrāma-.
↩ -
N.S.P. ekavākyābhāvo.
↩ -
N.S.P. upakrānte saṃgrāme instead of saṃgrāmopakrame, and kāryāntarakaraṇena instead of -karaṇe.
↩ -
N.S.P. and H.K.A. read raudravyabhicāriviṣādavibhāvavitarkahetutayā.
↩ -
N.S.P. and H.K.A. read hāsyarasaikaparatvam eva. But Dhanika himself posing the question with reference to this verse mentions ratijugupsayoḥ (where there is no reference to hāsa) which is also reproduced by Hemacandra. Pūrṇasarasvatī commeeting on this verse has a different view (and he also does not mention hāsa or hāsya). His remarks are:
svayaṃ śṛṅgāritvāt teṣāṃ bībhatsarasam api śṛṅgāratvenābhimanyamānaś camatkaroti, etc. and again at the end atrāntrādipadānāṃ jugupsādyotakānām api maṅgalapratisarādipadair antarānītair aślīlatvaṃ parihṛtam. śṛṅgāriṇo hi jagad api śṛṅgāramayaṃ paśyantīti guṇatvena, viśrānter iti bhojaḥ. atra śṛṅgāraḥ pratīyate. (Though he is thus laying stress on rati instead of jugupsā like Dhanika, he too does not mention hāsyarasaikaparatvam.)
↩ -
N.S.P. and Hemacandra yogyantaraśamād vailakṣaṇya-, etc.
↩ -
In A.T.A. ślāghyāśeṣatanum, etc. is missing, and instead subhru tvaṃ kupitetyādau is found.
↩ -
khalu is missing in T.MS.
↩ -
A.T.A. (of Avaloka) reads here as rodanasaṃgrāmatūryayoḥ, But all the MSS. of Bh.Nṛ.’s commentary give it as karuṇasaṃgrāmatūryayoḥ.
↩ -
T.MS. reads simply dvayor upādānaṃ na yujyate.
↩ -
N.S.P. gives the reading of the Avaloka here as ekavākyabhāvo yujyate. A.T.A. (of Avaloka) reads ekatrabhāvo yujyate which seems to be nearer to Bh.Nṛ.’s comment here as ekīkaraṇaṃ nāvakalpate.
↩ -
M.G.T. and Tri.MS. read nāpy ekatraiva tātparyam iti.
↩ -
N.S.P. gives the Avaloka here as kiṃ copakrānte saṃgrāme, whereas Bh.Nṛ.’s pratīka and A.T.A. read what is now given in the text.
↩ -
See Note 270 to Daśarūpāvaloka. On the basis of the pratīkadhāraṇa and explanation by Bh.Nṛ. the different reading in the text is given.
↩ -
See Note 172a before. The portion of the commentary under IV.4 from sattvād eveti up to tathaivopanibandho ’pīty āha yathaiveti, which was missing in its proper place in Tri.MS., is found later on before dṛśyate tarāha here.
↩ -
N.S.P. reads the Avaloka here yathā vā śrūyamāṇa, etc. A.T.A. (of Avaloka) reads tathā ca aśrūyamāṇaratyādipadeṣv api vākyeṣu yathaiva tattātparyaṃ tathāgre darśayiṣyāmaḥ.
↩