मनुमानशब्देनोच्यते । औपचारिकं824 वचनमनुमानम्, न मुख्यमित्यर्थः । न यावत्825 किंचिदु
पचारादनुमानशब्देन वक्तुं शक्यं तावत् सर्वं व्याख्येयम् । किन्त्वनुमानं व्याख्यातुकामेनानु
मानस्वरूपस्य826 व्याख्येयत्वान्निमित्तं व्याख्येयम् । निमित्तं च त्रिरूपं लिङ्गम् । तच्च स्वयं
वा प्रतीतमनुमानस्य निमित्तं भवति, परेण वा प्रतिपादितं भवति827 । तस्माल्लिङ्गस्य स्वरूपं
828च व्याख्येयम्, तत्प्रतिपादकश्च शब्दः । तत्र स्वरूपं स्वार्थानुमाने व्याख्यातम् । प्रतिपाद
कश्च829 शब्द इह व्याख्येयः । ततः प्रतिपादकं शब्दमवश्यं वक्तव्यं दर्शयन् अनुमानशब्दे
नोक्तवानाचार्य इति परमार्थः ॥
परार्थानुमानस्य प्रकारभेदं दर्शयितुमाह--
तद् द्विविधम् ॥ ३ ॥
ननु च त्रिरूपलिङ्गाभिधानादवगते सति धर्मिणि लिङ्गं ज्ञायते । तस्य तु व्याप्तिः
स्मर्यते । तत्कथं त्रिरूपलिङ्गवचनात् तत्स्मृतिरुत्पद्यते इत्युच्यत इति चेत् । उच्यते ।
गृह्यमाणमपि धूमादिवस्तु न तावल्लिङ्गं यावद् वह्न्यादिसाध्याविनाभूततया न ज्ञायते ।
तथात्वं च तस्य न तदा ग्राह्यमपि तु पूर्वगृहीतमेव स्मर्त्तव्यमिति सूक्तं त्रिरूपलिङ्गस्मृति
रुत्पद्यत इति । स्मृतेरिति पक्षधर्मग्रहणसहिताया इति द्रष्टव्यम् ।
अयमर्थः--वचनमपि त्रिरूपं लिङ्गं स्मरयत् परोक्षार्थज्ञानस्य परम्परया कारणं भवदु
पचारादनुमानमुच्यत इति ।
अथाबाधितत्वाद्यपि लिङ्गस्य लक्षणमित्याचक्षते केचिदिति विप्रतिपत्तिदर्शनात् तद्व्यु
त्पादनं युक्तम्, न तु तद्वचनम्, तस्य विप्रतिपत्त्यभावादिति चेत् । न अत्राप्यव्याप्तिव्यति
रेकाभ्यां निगदन्तो विप्रतिपन्ना इत्यस्यापि व्युत्पादनं न्याय्यम् ।
अथाऽपि स्यात्, यदि परम्परयाऽनुमानहेतुत्वेन वचनमुपचारादनुमानमिति व्युत्पाद्यते
तर्हि जिज्ञासास्वास्थ्यादिकमपि परम्परयाऽनुमानहेतुत्वादनुमानशब्देन वक्तुं शक्यमिति तदपि
किं नोच्यत इत्याह--न यावदिति ।
ननु स्वास्थ्यादिकमपि निमित्तमिति तदवस्थो दोषः । न । निमित्तं व्याख्पेयमित्य
व्यहितमसाधारणं निमित्तमाख्येयमित्यर्थः ।
ननु स्वयं प्रतीतं लिङ्गमनुमानस्य निमित्तम् । तत्किं तद्वचनेन व्याख्यातेनेत्याह—
तच्चेति । चो यस्मादर्थे । वाशब्दो विकल्पार्थः । यतः परेण प्रतिपादितमपि तल्लिङ्ग
मनुमानस्य निमित्तं ततस्तस्मादवश्यं वक्तव्यं प्र58a तिपादकं लिङ्गप्रतिपादकं वचनं दर्शयन्न
नुमानशब्देनोक्तवानाचार्यः ।