*Īśvaravādimataparīkṣā
1
IIB.9 idānīm īśvaravādimataṃ parīkṣyate |
ihāmī naiyāyikādayas tarvādikam2 akhilaṃ kāryam Īśvarakṛtam
ācakṣate |
kiṃ punaḥ tatra teṣāṃ pramāṇam | anumānam | tathā hi
yat kāryaṃ tat kartṛnāntarīyakaṃ dṛṣṭaṃ |
tad yathā kalaśādikāryaṃ |
tathā ca vivādāspadībhūtatarvādīti3 |
yaś cāsau kartā sa bhagavān Īśvara iti |
atrocyate | yadi kāryamātraṃ buddhimaddhetukatvena pra
siddhavyāptikaṃ4 bhavet | bhavet kāryatādarśanāt tarvādīnāṃ5
buddhimaddhetukatvānumānam6 | kevalam iyam eva vyāptir aśakyā
pratipattuṃ7 | tathā hi puruṣasya vyāpāram antareṇāpy upa
jāyamānās tṛṇādayaḥ8 | padārthā dṛśyante | tat kathaṃ prekṣā
pūrvakāriṇā sarvaṃ kāryaṃ pauruṣeyam iti niścīyeta |
nanu yeṣāṃ puruṣavyāpāram antare IIA.9 ṇotpattir dṛśya
te | yeṣāṃ cotpattir dṛśyate9 kāryāṇāṃ10 te sarve tṛṇādayo
bhūdharādayaś11 ca pakṣīkṛtā eva | na ca pakṣīkṛte vyāpti
grahaṇam12 upapadyate | kvacit | parokṣatayā vyāpakasya
vyāpter grahītum aśakyatvāt kvacic ca vyāptigrāhiṇa eva pra
māṇasyāpy13 asiddher anumānānavatāraprasaṅgāt14 | tasmād yathā
mahānasādau dhūmasya vahninā vyāptiḥ pratīyate | tathehāpi
ghaṭādau kāryasya buddhimaddhetukatvena vyāptiḥ pratīyate |
yathā vānyatra gṛhītavyāptikaḥ puruṣaḥ parvatādau dhūmadarśa
nād vahnim anumimīte | tathā tṛṇādau kāryatādarśanāt ka
rtāram anumimīta iti na kiṃcid anupapannaṃ nāma |
40
tad asat | tathā hi puruṣavyāpāram antareṇāpi tṛṇādīn
udayamānān avalokayaṃl15 lokaḥ kāryamātraṃ puruṣapūrvakam iti
vyāptim eva na IIB.6 pratipadyata iti proktam16 | tatrānenā
karṇahṛdayena tṛṇādayo 'smābhiḥ sarva eva pakṣīkṛtā iti bru
vatā kiṃ nāma samādhānaṃ dattam iti na pratīmaḥ | yadi hi dhūmo
vahnim antareṇāpy upajāyamāno dṛśyeta kiṃ tasya kaścit tato
vyāptiṃ pratipadyeta17 |
atha matam | adṛśyo 'sāv atīndriyaḥ18 puruṣaviśeṣas |
tena tadvyāpārapuraḥsaraprasūtir19 api tṛṇādis tathātvena na
pratīyate | na cādṛśyānupalambho 'rthābhāvaṃ sādhayati | tato
yady api tṛṇādayaḥ puruṣapūrvakā na pratīyante tathāpi na teṣām
apauruṣeyataiva yato vyāpter agrahaṇaṃ syāt |
etad apy asat | yato na tāvad iha puruṣavyāpārapūrvakatā
pratīyate tṛṇādīnām | sā ca puruṣasyādṛśyatvād20 asattvād vā
na pratīyatāṃ | kim anena vicāritena21 | sarvathā kiṃcit
kāryaṃ puruṣapūrvakam apaśyann avyāptim |IIA.6 kāryamātrasya
puruṣeṇa kaścid avagacchati | vyāpter anavagame22 ca kuto 'nu
mānavārtāpi23 |
syād etat | yadi na buddhimatpūrvakaṃ kāryaṃ ghaṭādikam
api tathābhūtaṃ na syāt | akāraṇāt sakṛd apy anutpatteḥ |
tasmād ekam api kāryaṃ puruṣakāraṇakaṃ pratiyan viśeṣābhā
vāt | sarvam eva kāryaṃ buddhimatpūrvakatvena pratipadyate |
yathā mahānase vahnihetukaṃ dhūmam upalabhamānaḥ sarvam eva
dhūmaṃ taddhetukam ākalayati |
etad apy ayuktam | viśeṣābhāvasyaivāsiddheḥ24 | anyā
dṛśam eva hi kāryaṃ puruṣanibandhanaṃ ghaṭādi dṛṣṭam |
anyādṛśaṃ cedam | tanutaruprabhṛti | kāryam iti abhidhānam
41
eva samānaṃ pralāpaḥ | tato vyāptipratītikāle pratikṣiptam
evedṛśam | na hi vahnivyāptaṃ dhūmaṃ pratipadyamānaḥ kaścic
citranyastam api dhūmaṃ dhūmaśabdābhidheyatāmāIIB.11 trasāmyād
vahnivyāptaṃ pratipadyate |
nanu ghaṭādikam api kāraṇe sati bhāvāt | kāryam ity
ucyate | tarvādikam api sati kāraṇe bhavat kāryavyavahārayogyam
iti kāryatvena vivādāspadībhūtetarayor aviśeṣād ekatra buddhi
matpūrvakatāpratipādyaḥ25 sarvatra tathābhāvaḥ pratīyate |
atrocyate | dhūmādhūmayor api kāryatvenāviśeṣād dhūma
kāryasya hutāśanahetukatāpratītyā26 sarvasya kāryasya taddhe
tukatānumānam apy evaṃvādirītyā devānāṃpriyasya prasajyate |
atha manyase na kāryamātraṃ vahnimātravyāptaṃ pratipannaṃ
kiṃ tu kāryaviśeṣo dhūma iti tata eva tasyānumānaṃ na kārya
mātrād iti |
kasmāt punaḥ kāryamātraṃ puruṣavyāptam ivāgnivyāptam
api na pratīyata ity etad evocyate | tatrāpi hi śakyam etad
abhidhātum | yadi kiṃcid27 kāryam agnipūrvaIIA.11 kaṃ na
syāt | dhūmo 'py agnipūrvako na syāt | akāraṇasya sakṛd apy
ajanakatvād iti |
atha kāryāntaram agnim antareṇāpi jāyamānaṃ dṛṣṭam iti na
kāryamātrasyāgninā vyāptir iti |
yady evaṃ28 tṛṇādikam api puruṣam antareṇa jāyamānaṃ dṛṣṭam
iti | na kāryamātrasya puruṣavyāptatā pratyetuṃ śakyā |
atha yādṛśam eva kāryam anvayavyatirekābhyām tatpūrvakam29
upalabhyate tādṛśam eva tadvyāptam avadhāryata iti kāryamātrād30
eṣyam anumānam |
evaṃ tarhi yādṛśam eva kāryam anvayavyatirekābhyāṃ pu
ruṣapūrvakam upalabhyate tādṛśam eva tadvyāptam avadhāryata
42
iti na kāryamātrāt puruṣānumānam | anyādṛśam eva ca kāryaṃ
ghaṭādi puruṣānvayavyatirekānuvidhāyi31 pratipannam ity akāme
nāpi pareṇābhyupagantavyaṃ...32 IIB.10 dibhyo akriyā
darśino 'pi kṛtabuddhijanakebhyo vṛkṣādīnāṃ vaisādṛśyam33 |
asati ca vivādāspadībhūtetaratvād34 anyādṛśatve śūnyanagara
dṛṣṭasya devakulāder iva vṛkṣāder api nāsmadādivilakṣaṇakartṛ
pūrvakānumānam35 anavaśyaṃ syāt |
athādṛśyatvād evāsmadāder vailakṣanyaṃ vṛkṣādividhātur
abhidhīyate36 |
tad api na yuktimat37 | na hi ghaṭaviṭapikāraṇayor38 dṛśyā
dṛśyatāmātreṇa vailakṣaṇyam īśvarakāraṇavādinām39 iṣṭam | pi
śācāder adṛśyasya saṃbhavāt | na ca ya eva vṛkṣādikārī puruṣo
'smadādīnām adṛśyaḥ sa eveśvara iti | śakyate vaktum40 |
ka eva hi viśvanirmāṇapravīṇaḥ41 sarvapadārthaparamārthañaḥ
puruṣaviśeṣo maheśvara iti teṣām42 abhipretam | na cādṛśya
kartṛkapūrvakatāprasiddhāv api sajātīyānām api taIIA.10 rūṇām
ekakartṛkatā sidhyati | prāg eva nagaranadīparvatādīnām ekā
ntena parasparavijātīyānāṃ43 | na hi dṛśyakartṛpūrvakāṇām
api ghaṭādīnām ekakartṛkatā pratīyate |
atha manyeta | jānīma eva vayam ātmātmamānānāṃ sāmarthya
gocaram | na cāsmadādijanena śaktenāpi44 nirmātum amī pāryante
parvatādayaḥ | tataḥ parvatādīnāṃ racayitā45 sidhyann asmadādi
vilakṣaṇa eva sidhyatīti |
vismaraṇaśīlo devānāṃpriyaḥ prakaraṇaṃ na lakṣayati46 |
tathā hīdam47 atra prakṛtam | Īśvaravādināpi vṛkṣādīnāṃ gha
ṭādibhyo vailakṣaṇyaṃ48 niyamenābhyupagantavyam | anyapuruṣa
kāryebhyo viśeṣam anubhavantaḥ katham amī tadvilakṣaṇena kartrā
43
kṛtāḥ sādhyerann iti | tato yady ayam idānīm asmadādyatiśā
yipuruṣaprasiddhipratyāśayā asmadādyaśakyakriIIB.12 yatayā
asmadādikāryebhyo vṛkṣādīnāṃ vailakṣaṇyam ācakṣīta49 | tadā
siddham eṣām anyādṛśatvam | siddhe cānyādṛśatve na ghaṭādīnāṃ
kāryāṇāṃ pauruṣeyatvaprasiddhā sarvasya kāryasya pauruṣeyatā
vyāptiḥ50 sidhyatīti salilāñjalir Īśvarasiddhaye deyaḥ |
atha pratyakṣabādhitatvān na kāryamātram agnivyāptaṃ51 pra
tīyate | puruṣeṇa vyāptiḥ punar adṛśyatvāt tasya na pra
tyakṣeṇa bādhyate tṛṇādau | tad etad api nyāyācāryasya52 bhā
ṣitam |
tathā hy atra vikalpadvayam | yad53 yad agnivyāptiṃ kārya
sya gṛhṇāti tat pratyakṣaṃ pramāṇam54 apramāṇaṃ vā syāt | yadi
tāvat tat pramāṇaṃ kathaṃ tasya pramāṇāntareṇa bādhaḥ55 |
athāpramāṇaṃ dhūmasyāpi tena vahnivyāptir aśakyā sādhayitum |
atha dhūmakāryasya vahnivyāptiṃ sādhayati kāryatvenāviśeṣād
anyasyāpi kiṃ na sādhayatīti dustaravyasanaśaṃkāpraveśaḥ56 |
IIA.12 atha viśiṣṭam57 eva kāryaṃ58 vahnināntarīyakam iti
na tadvijātīyasya59 kāryasya vahnivyāptatvāvasāyaḥ |
viśiṣṭam eva tarhi kāryaṃ puruṣanāntarīyakam iti na
tadvijātīyasya puruṣavyāptatvāvasāya iti na pratyakṣabādhābā
dhayor upakṣepaḥ60 sādhīyān | asmadādyasāmarthyam61 atattvam |
yadi bhaved darśanādarśanābhyāṃ vyāptiḥ62 | sādhyasādhanayor
apratibandhavatāṃ63 tadā na kāryamātrasya puruṣapūrvakatayā
vyāptir upavarṇayituṃ yuktā | puruṣavyāpārādarśane 'pi tṛṇā
dīnām udayamānānām64 upalambhāt | atha pratibandhanibandhanā65
tadāpi na kāryamātrasya puruṣapūrvakatayā vyāptir upavarṇa
yituṃ yuktā | tasyaiva pratibandhasiddher asiddher ity alaṃ
bahubhāṣitayā |
tasmād avasthitam etat | akartṛkam idam ||66
-
Unter dem Titel Anekāntavādanirāsa hat IYENGAR a.a.O., 81-85 einen Text Jitāris ediert, der im Kolophon als Digambaramataparīkṣā bezeichnet wird. Er beginnt: idānīm ārhatamataṃ vicāryate; - ihāmī digambarāḥ dravyaparyāyarūpeṇa utpattisthitipralayātmakaṃ bhāvagrāmaṃ varṇayanti |... Im vorliegenden Konvolut findet sich nun ein Text, der eine ganz ähnliche Struktur hat, dessen Titel uns aber nicht erhalten ist. Er umfaßt die Folios IIB|9; IIA|9; IIB|6; IIA|6; IIB|11; IIA|11; IIB|10; IIA|10; IIB|12; IIA|12; (Schluß fehlt). Entsprechend der Digambaramataparīkṣā wird hier Īśvaravādimataparīkṣā als tentativer Titel vorgeschlagen. Bühnemann 1982, p. 19.
↩ -
tanvādi° ? MS
↩ -
°tunvādi° MS
↩ -
°vya° MS
↩ -
tanvādi° ? MS
↩ -
°mataḥ | kartṛiranu° MS
↩ -
°yatuṃ | yatraṃ MS
↩ -
tṛnā° MS
↩ -
idṛ° MS
↩ -
°ṇā MS
↩ -
°dhayaś MS
↩ -
sāntigra° MS
↩ -
°māṇe so° MS
↩ -
°mānāva° MS
↩ -
°yaṃ MS
↩ -
tyāktaṃ MS; cf. 39.10f.
↩ -
°yate MS
↩ -
atīntrīyaḥ MS
↩ -
tvad° MS
↩ -
°sya dṛ° MS
↩ -
vimari° MS
↩ -
asavaga° MS
↩ -
anumānu° MS
↩ -
°ddhaiḥ MS
↩ -
°pādyā MS
↩ -
°kātā° MS
↩ -
°mid MS
↩ -
evā MS
↩ -
zu ergänzen wegen tadvyāptam und wegen puruṣapūrvakam im nächsten Satz.
↩ -
°mātrad MS
↩ -
°dhyātyi MS
↩ -
1/2 Zeile wird vom oberen Teil des nächsten Folio verdeckt.
↩ -
vaisa° MS
↩ -
°tvār MS
↩ -
°dātīvi° MS. Eine Negation ist überflüssig. Tilge na in nāsmād°.
↩ -
°dhā° MS
↩ -
°mata MS
↩ -
°yo MS
↩ -
°vahninām MS
↩ -
vaktaṃvyaṃ MS. Es liegt eine Kombination von iti śakyate vaktum und iti vaktavyam vor.
↩ -
°nirvāṇapradhīṇaḥ MS
↩ -
teṣāṃm MS
↩ -
°rāvījā° MS
↩ -
vahnanāpi MS
↩ -
°ta MS
↩ -
lakṣurpyati MS
↩ -
hi° MS
↩ -
°kṣeṇyaṃ MS
↩ -
°kṣīt MS
↩ -
°yatarvyā° MS
↩ -
°tiṃ MS
↩ -
nyāya° MS
↩ -
yat MS
↩ -
°ṇaṃm MS
↩ -
°dhā MS
↩ -
trastara° MS
↩ -
vaśiṣṭam MS
↩ -
kāmam MS
↩ -
taḥnnijā° MS
↩ -
°kṣeyaḥ MS
↩ -
tasmādīty asamātrārtham MS
↩ -
vya° MS
↩ -
atitotātravatāṃ MS
↩ -
°yānām MS
↩ -
tāti° MS
↩ -
Kolophon fehlt.
↩