208
प्रतिभासभेदानाम् इति । प्रतिभासभेदाः बुद्धेर्नीलादय आकारविशेषाः तेषाम् उ1745पयन् अभ्यु
पगच्छन्, क्रमवर्तिनामपि क्रमेण वर्त्तितुं शीलानामपि तथा अशक्यविवेच1746नत्वप्रत्यासत्तिप्रका
रेण, केवलस्य अभिन्न1747योग-क्षेमप्रत्यासत्तिप्रकारस्य सन्तानान्तरज्ञानैर्व्यभिचारात् एकत्वं प्रति
पत्तुमर्हति । केषाम् ? इत्यत्राह–हर्षविषादादीनाम् इति । अतः अस्मात् तदेकत्वात् अनेका
न्तसिद्धिः प्रत्येया, प्रत्येयम् इत्यनेन वक्ष्यमाणेन जातलिङ्गपरिणामेन सम्बन्धात् ।
ननु प्रमाणफलयो क्रमभाविनोर्भेदात् सन्तानान्तरवत् तद्भावो न प्राप्नोति इति चेत्,
अत्राह–प्रमाण इत्यादि । अतः इत्यनुवर्तते अतो न्यायात् प्रमाणफलयोः अवग्रहेहयोः
ईहाऽवाययो अवायधारणयो क्रमभावेऽपि तादात्म्यम् कथञ्चिदेकत्वम् ।
प्रमाणफलयो सर्वथाभेदवादिनो नैयायिकस्य पूर्वपक्ष–
ननु प्रमाणफलयोस्तादात्म्यमनुपपन्नम् प्रमाणविरोधात्, तथा1748हि–प्रमाणम् आत्मव्यतिरिक्त
क्रियाकारि कारकत्वात्, यत् कारकं तद् आत्मव्यतिरिक्तक्रिया
कारि प्रतिपन्नम् यथा कुठारादि, कारकञ्च प्रमाणम्, तस्माद्
आत्मव्यतिरिक्तक्रियाकारि इति । तथा, प्रमाण स्वतो विभिन्नफ
लविधायि करण1749त्वात्, यत् करणं तत् स्वतो विभिन्नफलविधायि
प्रसिद्धम् यथा वास्यादि, करणञ्च प्रमाणम्, तस्मात् स्वतो विभिन्नफलविधायि इति । न चायं
साध्यविकलो दृष्टान्त, न हि करणं वास्यादि स्वात्मनि क्रियां कुर्वद् दृष्टम्, न च अकुर्वत
करणत्वं युक्तम् अतिप्रसङ्गात्, तस्मात् स्वतो विभिन्नं फलं कर्त्तरि कर्मणि वा कुर्वत् करणं
-
उपनयन् श्र॰ ।
↩ - ↩
-
प्रतिक्षण विषयपरिच्छेदलक्षणो योग,
↩
तदर्थक्रियाऽनुष्ठानलक्षणश्च क्षेम परिपालनरूप। हेतुबि॰ टी॰ पृ॰ ५६ । -
यदा सन्निकर्षस्तदा
↩
ज्ञान प्रमितिः, यदा ज्ञानं तदा हानोपादानोपेक्षाबुद्धय फलम् । न्यायभा॰ १ । ३ । तत्र सामान्य
विशेषेषु स्वरूपालोचनमात्रं प्रत्यक्ष प्रमाणम् प्रमिति द्रव्यादिविषय ज्ञानम् अथवा सर्वेषु पदार्थेषु
चतुष्टयसन्निकर्षादवितथमव्यपदेश्य यज्ज्ञानमुत्पद्यते तत्प्रत्यक्ष प्रमाणम् प्रमिति गुणदोषमाध्यस्थ्यद
र्शनमिति । प्रशस्त॰ भा॰ पृ॰ १८७ । सर्वञ्च प्रमाण स्वविषय प्रति भावसाधन प्रमिति प्रमाणम्
इति, विषयान्तर प्रति करणसाधनं प्रमीयतेऽनेन इति प्रमाणम् । यदि भावसावन प्रमाणशब्द किं फलं
विषयस्याधिगतत्वात् ? उक्तं फल हानादिबुद्धय इति । न्यायवा॰ १ । ३ । पृ॰ २९ । -
करणं
↩
हि प्रमाणमुच्यते प्रमीयतेऽनेन इति । न च क्रियैव क्वचित् करण भवति, क्रियाया साध्याया कारक किंमपि
करणमुच्यते यथा दात्रेण चैत्र शालिस्तम्बं लुनाति इति कर्तृकर्मकरणानि क्रियातो भिन्नान्युपलभ्यन्ते
तथेहापि चक्षुषा घटं पश्यतीति दर्शनक्रियात पृथग्भाव एव तेषा युक्तो न दर्शनं करणमेव इति । प्रमा प्रमा
णमिति तु फले प्रमाणशब्दस्य साधुत्वाख्यानमात्रम् कृति करणमितिवत् तेन चक्षुरादे ज्ञानक्रियामुपजन
यत करणत्वं-ज्ञानस्य फलत्वमेवेति युक्तः तथाव्यपदेश न्यायम॰ पृ॰ ७० । स्वातिरिक्तेत्यादिना
शंकरस्वामी प्रमाणयति–स्वातिरिक्तक्रियाकारि प्रमाणं कारकत्वत वास्यादिवत् ॥ १३५३ ॥ तत्त्वस॰ ।