प्रमाणफलयो सर्वथा भेदप्रतिविधानपूर्विका कथञ्चित्तादात्म्यसिद्धि–
अत्र प्रतिविधीयते । यत्तावत्–प्रमाणफलयोः भेदे साध्ये कारकत्वात् इति साधनमुक्तम्1753;
तदसमीचीनम्; यतोऽतः किमनयोः कथञ्चिद्भेदः साध्येत,
सर्वथा वा ? यदि कथञ्चित्; सिद्धसाध्यता, अज्ञाननिवृत्तेः
प्रमाणधर्मतया हानोपादानादेश्च तत्कार्यतया प्रमाणात् कथञ्चि
द्भेदाऽभ्युपगमात् । द्विविधं1754 हि प्रमाणस्य फलम्–ततो भिन्नम्,
अभिन्नञ्चेति । तत्र अभिन्नम् अज्ञाननिवृत्तिः तद्धर्मत्वा1755त् । यो यद्धर्मः स ततोऽभिन्नः यथा
प्रदीपात् स्व-परप्रकाशः, प्रमाणधर्मश्च अज्ञाननिवृत्तिः स्वपररूपव्यामोहविच्छेदलक्षणा
210
इति । न हि सर्वथा भेदे अभेदे वा धर्म-धर्मिभावो घटते विरोधात्; तथाहि–ययोः सर्वथा
भेद न तयोर्धर्म-धर्मिभाव यथा सह्य-विन्ध्ययो, सर्वथा भेदश्च धर्म-धर्मिणोः भवद्भिरभि
प्रेत इति । तथा, यत्र सर्वथाऽभेद न तत्र धर्म-धर्मिभावः यथा धर्मधर्मिणोरन्यतरस्वरूपे,
सर्वथाऽभेदश्च धर्म-धर्मिणोर्भवद्भिरिष्ट इति । अत सर्वथाभेदा1756ऽभेदपक्षे तयो तद्भावाऽनु
पपत्ते कथञ्चिद्भेद एव ज्यायान्, साधकतमस्वभावतया हि ज्ञानस्य प्रमाणता अज्ञाननिवृ1757त्त्या
त्मकतया च फलरूपता इति । साधकतमस्वभावता च अस्य स्वपरग्रहणव्यापार एव तद्ग्रह
णाऽभिमुख्यलक्षण । ज्ञानं हि स्वकारणकलापादुपजायमानं स्वार्थग्रहणव्यापारलक्षणोप
योगरूपं सत् स्वार्थव्यवसायरूपतया प1758रिणमते । इत्थं कथञ्चिदभेदेऽपि अनयो कार्यकारण
भावो न विरुद्ध्यते । तथा च एकस्य एकदास्वात्मापेक्षया क1759रणरूपता फलरूपता1760 चानुपपन्ना
इत्याद्ययुक्तम्, एकस्यापि अपेक्षाभेदाद् अनेककारकरूपतोपपत्ते, यथा वृक्षस्तिष्ठति, वृक्षेण
कृतम्, वृक्षादपेतम्, वृक्षं पश्य इत्यादौ, एवं प्रमाणस्यैकस्यापि साधकतम-स्वपररूपव्यामोहवि
च्छेदलक्षण-अज्ञाननिवृत्तिस्वभावाऽपेक्षया प्रमाणरूपता फलरूपता च न विरोधमध्यास्ते ।
ननु च अज्ञाननिवृत्ति ज्ञानमेव, न च तदेव तस्यैव कार्य युक्तं विरोधात्, अतः कथमस्या
प्रमाणफलत्वं स्यात् ? इत्यप्यविचारितरमणीयम्, यतः अज्ञाननिवृत्तेः स्वार्थव्यवसायपरिणति
लक्षणाया स्वार्थग्रहणव्यापारलक्षण-उपयोगरूपप्रमाणेन कार्यत्वाऽविरोधात्, साधकतमांशस्य
इतरांशात् कथञ्चिद्भेदप्रतिपादनात् ।
किञ्च, धर्मरूपताम्, धर्मिरूपतां वा1761 अभ्युपगम्य अज्ञाननिवृत्तिः ज्ञानमेव इत्यभ्युपगम्येत ?
यदि धर्मिरूपताम्, तत्रापि कि1762मपेक्षया अज्ञाननिवृत्ते धर्मित्वं परिकल्प्येत–ज्ञानापेक्षया, धर्मा
न्तराऽपेक्षया वा ? प्रथमपक्षे तन्निवृत्ते धर्मित्वम्, ज्ञानस्य तु धर्मत्वम् इति वैपरीत्यमाया
तम्, न चैतद्युक्तं तस्याः तदाश्रितत्वात् । यद् यदाश्रितं न तस्य स्वाश्रयापेक्षयैव धर्मित्वं दृष्टम्
यथा सुख-रूपादे, ज्ञानाश्रिता च अज्ञाननिवृत्तिः इति, अतः कथस्या धर्मित्वम् ? निय
मेन अस्या पराश्रितायाः धर्मस्वभावत्वस्यैव उपपत्तेः तल्लक्षणत्वात्तस्य । अथ धर्मान्तरापे
क्षया; तदा ज्ञानापेक्षया किमस्या स्यात् ? धर्मरूपता चेत्; कथमेवम् ज्ञानमेव अज्ञाननि
वृत्ति इति अभेदाऽभिधानं युज्यते ? ज्ञानस्य अज्ञाननिवृत्तिः धर्मः इति भेदाऽभिधानस्यैव
उपपन्नत्वात्, न खलु उपचारादन्यत्र धर्म-धर्मिणोरभेदाऽभिधानं युक्तम् अतिप्रसङ्गात् ।
किञ्च, असौ कार्या, अकार्या वा स्यात् ? यदि अकार्या; सर्वत्र सर्वदा सत्त्वप्रसङ्गात् सर्व
211
सर्वदर्शी स्यात्, देशादिनियतकारणाधीनतया हि भावानां देशादिनियमः नान्यथा । अथ
कार्या असौ; कुतो जायेत–प्रमाणाभिमतज्ञानात्, अन्यतो वा ? यदि अन्यतः; प्रमाणाभिमत
ज्ञानोत्पत्तेः प्रागुत्तरकालञ्च तदुत्पत्तिप्रसक्तिः, न हि तदकार्यस्य तत्सत्ताकाले एव आत्मलाभो
युक्तः । प्रयोगः–यद् यदकार्यं न तद् आत्मलाभे तत्सत्तामपेक्षते यथा घटाऽकार्यः पटो नात्म
लाभे घटसत्ताम्, प्रमाणाऽकार्या च अज्ञाननिवृत्तिः अन्यत उत्पत्तिमत्त्वेन इति । अथ प्रमा
णादेव असौ उत्पद्यते; सिद्धं तर्हि प्रमाणफलत्वमस्याः, तथा च ज्ञानमेव अज्ञाननिवृत्तिः
इति दुर्घटम् ।
सुघटत्वेऽपि वा, किं ज्ञानमात्रमेव अज्ञाननिवृत्तिः, विशिष्टं वा ज्ञानम् ? प्रथमपक्षे अनध्य
वसायादेः दत्तो जलाञ्जलिः–ज्ञानमात्रधर्मतया अज्ञाननिवृत्तेः स्वपररूपव्यामोहविच्छेदलक्ष
णायाः तत्रापि सत्त्वप्रसङ्गात् । व्यामोहो हि अनध्यवसायादिस्वभावः, स कथं तद्विपक्षभूतया
अज्ञाननिवृत्त्या क्रोडीकृते ज्ञानमात्रे अवकाशं लभेत ? यत्र यत्सत्तामात्रनिवन्धनो यद्विपरीत
धर्मसद्भावः न तत्र तत्संभवः यथा आत्मसत्तामात्रनिबन्धनेन अमूर्त्तचेतनत्वादिधर्मेण क्रोडी
कृते आत्मनि न मूर्त-अचेतनत्वादिधर्मसंभवः, ज्ञानस1763त्तामात्रनिबन्धनेन अज्ञाननिवृत्तिधर्मेण
अनध्यवसायादिविरोधिना क्रोडीकृतञ्च ज्ञा1764नमिति । अथ विशिष्टज्ञानधर्मता अज्ञाननिवृत्तिः
इष्यते; ननु किमिदं ज्ञानस्य विशिष्टत्वं नाम–स्वपररूपयोः व्यामोहविच्छेदहेतुत्वम्, अबाधि
तत्वम्, संस्कारजन1765नयोग्यता, विशिष्टकारणकलापादा1766त्मलाभो वा ? प्रथमविकल्पे अस्मन्मत
सिद्धिः, स्याद्वादिभिः अनध्यवसायादिलक्षणव्यामोहविच्छेदहेतोः ज्ञानविशेषस्य अज्ञाननि
वृत्तिधर्माश्रयत्वाऽभ्युपगमात् । उत्तरविकल्पत्रयमपि अस्मन्मतमेव अवगाहते, स्वपररूपयोः
व्यामोहविच्छेदं कुर्वतो ज्ञानविशेषस्य अबाधितस्य संस्कारजननयोग्यस्य विशिष्टकारणकलापा
दाविर्भावमाबिभ्रतः अज्ञाननिवृत्तिधर्माधारत्वोपपत्तेः । ततः सूक्तम्–प्रमाणधर्मत्वाद् अज्ञाननि
वृत्तिलक्षणं फलं प्रमाणादभिन्नम्, हानोपादानादिकं तु भिन्नम् ।
ननु यथा स्वार्थग्रहणाभिमुख्यलक्षणोपयोगरूपं ज्ञानं स्वपरप्रमितिरूप-अज्ञाननिवृत्ति
रूपतया परिणमते तथा हानादिरूपतयापि, तत्कथमस्य भिन्नफलत्वमिति चेत् ? तद्व्यवहि
तत्वात्, समुत्पन्ने हि अज्ञाननिवृत्तिलक्षणे फले हानोपादाना1767दिलक्षणं फलमुत्पद्यते इति
अज्ञाननिवृत्तिलक्षणेन फलेन अस्य व्यवधानाद् भिन्नत्वम्, अज्ञाननिवृत्तेस्तु अपरेण स्वप्नेऽपि
अव्यवधानादभिन्नत्वम् । तन्न कारकत्वलक्षणाद् हेतोः प्रमाण-फलयोः सर्वथा भेदः सिद्ध्यति ।
नापि करणत्वात्; उक्ताऽशेषदोषाऽनुषङ्गात् ।
यदप्यभिहितम्1768–विशेषणज्ञानं प्रमाणम् विशेष्यज्ञानं फलम् इत्यादि; तदप्यपेशलम्;
212
विशेषण-विशेष्ययोर्विभिन्नज्ञानालम्बनत्वाऽभावात् । एकमेव हि ज्ञानं तदालम्बनम्, न हि
शुक्ल पट, दण्डी पुरुष इत्यादौ विशेषणविशेष्ययोर्ज्ञानभेदोऽनुभूयते; प्रतीतिविरोधात् ।
न च विषयभेदात् ज्ञानभेदः; पञ्चाङ्गुलादेर्विषयस्य अनेकस्यापि एकज्ञानाऽलम्बनत्वात्,
कथमन्यथा सदसद्वर्ग कस्यचिद् एकज्ञानालम्बनम् अनेकत्वात् पञ्चाङ्गुलवत् इत्यत्र अस्य
दृष्टान्तता ? कथं वा अवयविनः सिद्धिः, ऊर्ध्वा-ऽधो-मध्यभागानामपि एकज्ञानालम्बनत्वाऽभाव
प्रसङ्गत तद्व्यापित्वेन अस्य सिद्ध्यनुपपत्तेः ?
याऽपि विशेपणाक्षसन्निकर्पादिलक्षणा विभिन्ना सामग्री प्रतिपादिता1769; सापि अनुपपन्ना,
सन्निकर्षस्य प्रागेव प्रतिक्षिप्तत्वात् । स1770ति च कार्यभेदे कारणभेदः कल्पयितुं युक्तः, न चात्र
तद्भेदोऽस्ति इत्युक्तम् । तत सूक्तम्–प्रमाणफलयोः क्रमभावेऽपि तादात्म्यम् अभिन्न
विषयत्वञ्च प्रत्येयम् इति ।
-
पृ॰ २०८
↩
पं॰ १० । -
उपेक्षा फलमाद्यस्य शेषस्यादानहानधी । पूर्वा वाऽज्ञाननाशो सर्वस्यास्य स्वगोचरे ॥ १०२ ॥
↩
आप्तमीमासा । प्रमाणस्य फलं साक्षादज्ञानविनिवर्त्तनम् । केवलस्य सुखोपेक्षे शेषस्यादानहानधीः
॥ २८ ॥ न्यायावतार । उपेक्षा अज्ञाननाशो वा फलम् सर्वार्थसि॰ १ । १० । प्रमाणस्य फलं
साक्षात् सिद्धि स्वार्थविनिश्चयः । सिद्धिवि॰ टी॰ पृ॰ १२६ पू॰ । प्रमाणस्य फलं तत्त्वनिर्णयादानहा
नधी । निःश्रेयसं परं वेति केवलस्याप्युपेक्षणम् ॥ न्यायवि॰ ३ । ९० । पृ॰ ५९६ । हानादिवेदनं
भिन्नं फलमिष्टं प्रमाणतः । तदभिन्नं पुन स्वार्थाज्ञानव्यावर्तनं समम् ॥ ४२ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १२७ ।
अज्ञाननिवृत्तिर्हानोपादानोपेक्षाश्च फलम् । प्रमाणाद्भिन्नमभिन्नञ्च । परीक्षामुख ५ । १, २ । प्रमाणनय॰
६ । १ । २२ । प्रमाणमीमासा १ । १ । ३५, ३९, ४१, ४२ । -
क्रियाकरणयोरैक्यविरोध इति चेदसत् ।
↩
धर्मभेदाभ्युपगमाद्वस्त्वभिन्नमितीप्यते ॥ प्रमाणवा॰ ३ । ३१८ । -
भेदैकान्ते पुनर्न स्यात् प्रमाणफलतागति । सन्तानान्तरवत् स्वेष्टेऽप्येकत्रात्मनि संविदो
↩
॥ ४५ ॥ तत्त्वार्थश्लो॰ पृ॰ १२८ । अभेदे तद्व्यवहारानुपपत्ते । भेदे तु आत्मान्तरवत्तदनुपपत्तेः ।
परीक्षामुख ६ । ६७, ७१ । -
–निवृत्त्यात्मना च श्र॰ ।
↩ - ↩
-
करणता आ॰,
↩
भा॰ । - ↩
-
च आ॰ ।
↩ - ↩
-
–सत्तानिब– आ॰ ।
↩ - ↩
- ↩
-
–दात्मनो लाभो श्र॰ ।
↩ - ↩
-
पृ॰ २०९ पं॰ ३ ।
↩ -
पृ॰ २०९ प॰ ६ ।
↩ - ↩