अथ विधिविवेकः

प्रकरणाऽऽरम्भे प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यङ्गं विषयप्रयोजनहेतुकं प्रकरणस्य
विधिविषयविवेचनं प्रयोजनमाह—

इह केचिदाहुः । यदप्रयोजनविषयं न तत्प्रेक्षावत्प्रवृत्तिगोचरः । यथा
काकदन्तपरीक्षा । तथा चैतन्मीमासाप्रकरणमिति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः ।
2 न चेयमसिद्धा । प्रयोजनं खल्विह विधेर्वेदप्रामाण्यसिद्धिर्वा, पदार्थसंसर्ग
प्रतीतिर्वा, हिताऽहितसाधनताऽवगमो वा प्रवृत्तिनिवृत्तिनिमित्तम् । न ताव
त्प्रामाण्यसिद्धिरन्तरेणाऽपि विधिं तत्सम्भवात् ।

पूर्वपक्षः—स्यादेतत् । विधिविरहे कार्यशून्यतया भूताऽर्थाऽवगाहिनो
भूतस्य च मानान्तरविषयतया तदपेक्षत्वाद्वेदस्य प्रामाण्यं विहन्येत, पुरुष
वाक्यवत् । तदनुपपन्नम् । अत्रेदं तु भवान् पृष्टो व्याचष्टाम् यदेतत्पुरुष
वचसां मानान्तराऽपेक्षत्वम्, तत्किं भूतार्थतया, आहोस्वित् पुरुषबुद्धिप्रभव
तया ? न तावद्भतार्थतया । प्रत्यक्षादीनामप्रामाण्यप्रसक्तेः । तान्यपि हि
भूतार्थान्येव । चैत्यवन्दनादिवाक्यस्य च कार्याऽर्थाऽभिधायिनो निरपेक्षतया
प्रामाण्यप्रसङ्गात् । विनियोगमात्रपरमेतन्न कार्यपरमिति च स्वतन्त्रसिद्धान्त
श्रद्धामात्रविजृम्भितं न प्रामाणिकमिति निवेदयिष्यते । तस्माद्वक्तृधी
प्रभवत्वमेव सापेक्षत्वे हेतुः । तच्च भूतार्थेऽपि वैदिके नास्तीति नास्ति
सापेक्षता । सा च कार्यनिष्ठानामपि पुरुषवचसाम् । तन्न, प्रामाण्यसिद्धिरर्थो
विधेः ।

नाऽपि पदार्थसंसर्गप्रतीतिः । विनाऽपि विधिना स्थाल्यामोदनं पचति
चैत्र इति पदार्थसंसर्गप्रतीतेरुपपत्तेः । यदि मन्येत विवक्षाऽधीनरचनानि पुंसो
वचनानि, विवक्षा च मानान्तराऽवधारणाऽधीना, मानान्तरं च पदार्थसंसर्ग
गोचरं न पदार्थमात्रगोचरमिति तन्मानान्तरं प्रभवतया पुंस्यान्यपि
पदार्थसंसर्गमेव गोचरयन्ति । न त्वेवं वेदवाक्यान्यपौरुषेयाणीति पदार्थसंसर्ग
सिद्ध्यर्थ विधिरेषितव्य इति । तदयुक्तम् । विधावपि तदनुपपत्तेः । तस्मिन्
विधौ सति तद्विधिकाङ्क्षानिबन्धनः सम्बन्धः पदार्थानामिति चेत् ? तदा
काङ्क्षैव कुतः तदपर्यवसानादिति चेत् ? न । क्रियादिष्वपि साम्यात् ।
यथा हि शब्दाऽभिहितो विधिर्विषयनियोज्यादिभिर्विना न पर्यवस्यति
तथा क्रियादयोऽपि पदार्थाः कारकादिभिर्विनेति त एव पदैरुपात्ता आका
ङ्क्षायोग्यतासन्निधिसध्रीचीनाश्च संसर्ग गमयिष्यन्तीति कृतं विधिना ।
विशिष्टाऽर्थप्रतीतिप्रयुक्तत्वेन च पदानां समभिव्याहारस्य लोके विदित
लोकतदुपायत्वाच्च वैदिकाऽर्थप्रतीतेः ।

नाऽपि हिताऽहितसाधनताऽवगमस्तस्य प्रयोजनं सम्भवति ।
सन्तापमपनयति च तप्तस्य सलिलाऽवसेकः, दहति च ज्वलनज्वालाकला
पाऽऽलिङ्गनमिति वर्तमानाऽपदेशादपि हिताऽहितसाधनताऽवगमात् ।
ततश्चेप्साजिहासाभ्यां प्रमाणान्तरादिव प्रवृत्तिनिवृत्त्योरुपपत्तेर्व्यर्थो1
3 विधिरिति सिद्धा व्यापकविरुद्धोपलब्धिः2, अतो नाऽऽरम्भणीयमेतत्प्रकरण
मिति । तान् प्रत्याह—साधने पुरुषार्थस्य सङ्गिरन्ते त्रयीविदः । बोधं विधौ
समायत्तमिति । मा भूवन्नन्यानि प्रयोजनानि विधेः । पुरुषार्थसाधनता
ऽवबोधस्तु विधिनिबन्धनः । न हि स्वर्गकामो यजेते-ति विधौ असति स्वर्गो
भावनाया भाव्यः सम्भवति । सा हि भाव्यमात्राऽपेक्षिणी । भविता च
भाव्यो यागादयश्च भवितार इति समानपदोपादानतया प्रकृत्यर्थतया च
तदनुरक्ताया एव भावनायाः प्रतीतेः स्वर्गस्य च पदान्तरोपादानतया
पुरुषविशेषणतया च व्यवस्थानात्तमपहाय यागादीनेव3 भाव्यतया भावना
गृह्णीयात् । कर्त्रपेक्षितोपायतारूपविध्युपहितमर्यादा पुनरियं भावना समान
पदोपादानमपि प्रथमाऽवगतमपि दुःखाकरतया कर्त्रनपेक्षितमपहाय
धात्वर्थमसमानपदोपादानमपि पुरुषविशेषणमप्यपेक्षिततया स्वर्गमेव
भाव्यमवलम्बते । समासादिततयाविधभाव्या च यागादीन् करणतया
स्वीकरोतीति पुरुषार्थसाधनता तेषां सिद्धा भवति । कथं तर्हि वर्तमानाऽप
देशेभ्यो लोके4 पुरुषार्थसाधनताऽवगतिः ? प्रमाणान्तरवशान्न शब्दसामर्थ्यात् ।
यथा चैतत्तथा द्रव्यसंस्कारकर्मस्विति चाऽसाधकं तु तादर्थ्यादिति च
व्याचक्षाण उपपादयिष्यति स्वयमेवाऽऽचार्यः ।

नन्वेष विधिः शब्दात्प्रसिद्धो वा स्यादप्रसिद्धो वा ? स चेत्प्रसिद्धो,
नाऽनेन प्रकरणेन प्रतिपादनीयः । शब्दप्रतिपन्नस्याऽप्रतिपित्सितत्वात् ।
निष्पादितक्रिये कर्मणि साधनस्य तत्राऽनुपपत्तेः । अप्रसिद्धश्चेन्नितरां वेदार्थ
तया प्रतिपाद्यः । तस्मादनर्थकमेतद्विषयं प्रकरणमिति । अत आह—अतः स
प्रविविच्यते इति । सत्यं शब्दाऽवगम्योऽपि विधिर्विप्रतिपत्तेः साधकबाधक
प्रमाणविरहे सति संशयमापन्नः सन्5 प्रतिपित्सित उपपत्त्यनुपपत्तिभ्यां
परीक्ष्य शङ्कितसमारोपितरूपव्यवच्छेदेन यथावत्प्रतिपाद्यते । तदुच्यते6—
विविच्यते इति ।

नन्वस्य विवेकोऽपि वार्तिककृत्प्रभृतिभिरकारीति सोऽपि व्यर्थ
एवेत्यत आह—प्रेति । कृतोऽपि तैर्विवेकोऽकृतकल्प एव । अभिधाभावना
माहु7 रित्यादिसङ्कीर्णशब्दप्रयोगात् । इह तु कर्तुरिष्टाऽभ्युपाय इति
4

स खलु शब्दभेदो वा, तद्व्यापाराऽतिशयो वाऽर्थभेदो वा ? यद
भिधानाच्छब्दोऽपि तथा व्यपदेश्यः ।

प्रमाणं हि शब्दः प्रतिज्ञायते । बोधकं च प्रमाणम् । तत्र प्रवृत्तिहेतुं
कञ्चनाऽर्थातिशयमवगमयन् शब्दश्चोदनात्वेन प्रमाणतामश्नुते । स्वयमेव
तु प्रवृत्तेः कारकस्तां प्रमाणतामपजह्यात् । न हि कारको हेतुः प्रमाणम् ।
अपि तु ज्ञापकः ।

तत्र शब्दस्वरूपस्य तावद्विधिभावं निषेधति—

कारिकां व्याचष्टे—प्रमाणं हि शब्दः प्रतिज्ञायते चोदनालक्षणोऽर्थो
धर्म इति । बोधकं च प्रमाणम् । अबाधिताऽनधिगताऽसन्दिग्धाऽर्थप्रमाजनकम् ।
तत्र च प्रवृत्तिहेतुं कञ्चनाऽर्थातिशयमवगमयन् शब्दश्चोदनात्वेन प्रमाणता
मश्नुते शब्दस्वरूपविधिवादिनां मते । स्वयमेव तु प्रवृत्तेरप्रमायाः कारकस्तां
प्रमाणतामपजह्यात् । नन्वप्रमाया9 अपि प्रवृत्तेः कारकः कस्मान्न प्रमाणमत
आह—न हि कारको हेतुः प्रमाणम् । मा भूद् वीजादीनामङ्कुरादिकारकाणां
प्रामाण्यम् । किं तर्हि प्रमाणकमित्यत आह—अपि तु ज्ञापकः । इन्द्रियादौ
तथाभावात्10 ।

ननु मा नामवादीत्प्रवृत्तिहेतुं कञ्चनाऽर्थातिशयम्, अस्तु शब्दः
स्वयमेव प्रवृत्तिहेतुः । तथापि यत्र प्रवृत्तिरनेन जनयितव्या तद्विषयः11 पुरुषस्य
5

विषयाऽवबोधनान्न दोष इति चेत् ? न । तन्मात्रस्याऽन्यत्राऽपि
तुल्यत्वात् । चोदनालक्षणोऽर्थो धर्म इत्यभ्युपगमाऽनर्थक्यात् । शब्दस्वा
तन्त्र्ये च नियोगतोऽवश्यं प्रवृत्तिः स्यात् । तथा चाऽकुर्वन् विहितं कर्मेति
निर्विषयं स्यात् । न हि तदानीं बलवदनिलसलिलौघनुद्यमानस्येवेच्छाऽपि
तन्त्रं प्रवृत्तिं प्रति पुरुषस्य । ज्ञापकश्च स्वरूपकर्मसम्बन्धविषयज्ञानम
पेक्षते । लिङादिस्वरूपं च प्रवृत्तेः कारकमित्यनुपयुक्तस्वरूपतत्कर्मसम्बन्ध
विषयसंविदो ऽपि पुंसः प्रवृत्तिप्रसङ्गः ।

नन्विच्छाधीनप्रवृत्तित्वात्पुंसां तस्याश्च कादाचित्कत्वात् न विहिते
ऽप्यवश्यम्भावनियमः प्रवृत्तेरिति सम्भवति विहिताकरणेन15 निर्विषयता
वचनस्य, इत्यत आह—न हि तदानीं बलवदनिलसलिलौधनुद्य
मानस्येवेच्छाऽपि तन्त्रं प्रवृत्ति प्रति पुरुषस्य । संविदाश्रयादिति व्याचष्टे—
ज्ञापकश्च स्वरूपतत्कर्मसम्बन्धविषयज्ञानमपेक्षते, न तु कारकः16 । लिङादि
स्वरूपं च प्रवृत्तेः कारकमित्यनुपयुक्तस्वरूपतत्कर्मसम्बन्धविषयसंविदोऽपि
पुंसः प्रवृत्तिप्रसङ्गः । एतदुक्त भवति, स्वकार्ये संविदाश्रयत्वं ज्ञापकत्वेन
6

ननु शङ्खध्वनिवदेतत् स्यात् ? यथा हि शङ्खशब्दात् प्रवर्ति
तव्यमित्युपयुक्तस्वरूपसम्बन्धसंविद एव प्रवर्तन्ते, नेतरे । न च शङ्खशब्दः
प्रवृत्तेरभिधायकोऽन्यस्य वा कस्य चित्प्रवृत्तिहेतोः, येन ज्ञापकः स्यात् ।
वार्तमेतत् । न हि शङ्खध्वनिः प्रवृत्त्युपयुक्तसङ्गतितया प्रवृत्तिकारणं
शङ्खशब्दात् प्रवर्तितव्यमिति, अपि तु प्रवर्तितव्यमिति । प्रकृत्यर्थाऽति
रिक्ते प्रत्ययार्थे च विधेयस्य पुंसोऽभिप्रायभेदे कृतसङ्केतस्तमनुस्मारयति ।

चोदयति ननु शङ्खध्वनिवदेतत् स्यात् ? । तदेव स्फुटयति—यथा हि
शङ्खशब्दात् प्रवर्तितव्यमिति प्रवृत्युपयुक्त18स्वरूपसम्बन्धसंविद एव प्रवर्तन्ते
नेतरे । न चाऽस्य तत्र ज्ञापकत्वम्, अनभिधानात् । अपि तु19 कारकत्व
मेवेत्याह—न च शङ्खशब्दः प्रवृत्तेरभिधायकोऽन्यस्य वा कस्यचित्प्रवृत्ति
हेतोः, येन ज्ञापकः स्यात् । अनभिधायकोऽपि शङ्खध्वनिर्न प्रवृत्तौ कारको
ऽपि तु प्रवृत्तिहेतुमभिप्रायविशेषमनुविधेयस्याऽवगयमन् ज्ञापक एवेति न
व्यभिचार इति । परिहरति—वार्तमेतत् । न हि शङ्खध्वनिः प्रवृत्त्युपयुक्त
सङ्गतितया प्रवृतेः कारणम् । कुतः ? शङ्खशब्दात् प्रवर्तन्ते इत्यस्मादपि
स्वकार्य20प्रवृत्तिं प्रति कारणत्वमस्याऽवगम्यते । हेतौ पञ्चमीविधानात् ।
ततश्चाऽनेन प्रकारेण विदितस्वकार्यशब्दाच्छङ्खध्वनेरेवाऽभिप्रायविशेषा
ऽनुमानसिद्धात् प्रवृत्तिप्रसङ्गात्21 । कथं ततः22 प्रवृत्तिरित्यत आह—
अपि तु प्रवर्तितव्यमिति प्रकृत्यर्थाऽतिरिक्ते प्रत्ययार्थेऽनुविधेयस्याऽभिप्राय
भेदे23 आज्ञादौ कृतसम्बन्धः कृतसङ्केतस्तमनुस्मारयति । तमभिप्रायविशेष
मुपलक्षणीकृत्याऽनुमातुमुद्दिश्येति24 यावत् । स्मारयति सम्बन्धम् । ततः
कृतसम्बन्धस्मरणसहकारिणः शङ्खध्वनेरेवाऽभिप्रायविशेषाऽनुमानसिद्धिः ।

क्वचित्पाठः । कृतं सम्बन्धमनुस्मारयति तावत् । अथ तत्स्मरण
सहकारी सन्नभिप्रायभेदमनुमापयतीति द्रष्टव्यम् । एतेन शङ्खध्वनेर्ज्ञापक
त्वाद् व्यभिचार इति दर्शितम् । भवत्वेवं, प्रवृत्तिस्तु कुत इत्यत आह—
ततो ऽभिप्रायभेदादनुमितात्तदनुविधायिनः प्रवर्तन्ते ।

ननु भवतु प्रवृत्तेः कारको यत्र त्वनेन प्रवर्तयितव्यः पुरुषः स
विषयोऽज्ञातो न25 प्रवृत्तिविषयो भवतीति तत्र लिङादिर्ज्ञापको ऽभ्युपगन्तव्यः ।
तथा चाऽस्य संविदाश्रयत्वमुपपन्नम् । प्रवृत्तिकारकस्याऽपि प्रवृत्तिविषये
प्रामाण्यादित्यत आह—अविदितविषयतया नाऽनधिगतसमयाः पुमांसो
लिङादिभ्यः प्रवृत्तिकारकेभ्योऽपि प्रवर्तन्ते इत्यपि मिथ्या । कुतः ?
तद्विषयमात्रसङ्गतिज्ञस्याऽपि तत्प्रवृत्तिप्रसङ्गात् । दूषणान्तरमाह—अप्रत्य
यपूर्वायाञ्च शब्दपरतन्त्रस्य प्रवृतौ विषयवेदनाऽनुपयोगात् । कस्मादुपयोगो
नास्तीत्यत आह—प्रबलपवनेरितस्येव नाऽन्धपङ्ग्वादेर्वेदनं प्रवृत्त्यङ्गम् ।
चोदयति—कारकोऽपि प्राणिस्थो26ऽहिदंशो ज्ञानमपेक्षते इति व्यभिचारः ।
परिहरति—नैवम् । ज्ञानस्यैव तत्र कारणत्वात्27 । कुतः ? विनाऽप्यहिदंशं
शङ्काविषेणा28ऽपि मरणदर्शनात् । दंशस्यैव मरणकारणत्वेऽसति तस्मिन्
न शङ्काविषेण प्रेयात् । न जातु बीजविज्ञानमङ्कुरमसति बीजे जनयति ।
बालानामपि प्राग्भवीयभावनाप्रबोधादहिदंशविज्ञाने सति भयसम्भवान्म
रणमिति मन्तव्यम् ।

योऽप्याह—अभिधेयविशेषविज्ञानं प्रति कारकहेतुरपि शब्दो यथा
शक्तिज्ञानमपेक्षते तथा प्रवृत्तिशक्तिसंविदमपीति । तेनाऽपि न ज्ञापका
दन्यत्र ज्ञानाऽपेक्षिता प्रदर्श्यते । ज्ञानकारकस्यैव ज्ञापक इति आख्याना
दिति न सपक्षेण व्यभिचार इति भावः । सर्वस्यैव ज्ञापकस्य कार्यजनकता
स्वरूपतच्छक्तिसंविदाश्रयभावितोक्ते29ति मत्वा भ्रान्तश्चोदयति । ननु
8

ननु ज्ञानकारकोऽपि चक्षुरादिर्न शक्तिज्ञानमपेक्षते । किमतः ?
शब्दस्याऽकारकत्वप्रसंगः30 । अयमपरो दोषः । कुतस्तर्ह्यर्थबोधः ?
अभ्यासात् कशाऽङ्कुशवत् । उक्तञ्च—

अभ्यासात्प्रतिभाहेतुः सर्वः शब्दः समासतः ।

38व्युत्पन्नानां 39पुनरर्थाभिधानतः । अभ्यासजनितां भावनाम
भ्यासशब्देनाह । कार्ये कारणोपचारात् । अयं च प्राग्भवीयोऽभ्या
सोऽवश्याऽभ्युपेय इत्यत्र दृष्टान्तमाह—

बालानां40 च तिरश्चां च यथाऽर्थप्रतिपादने ।

न हि तेषां प्राग्भवीयभावनामन्तरेण प्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुभूताऽर्थप्रति
भास41प्रतिभोत्पादनसम्भवः42 । अर्थाऽऽभासप्रतिभोत्पादनेन चाऽर्थप्रति
पादनमुक्तम् । एतच्च सिद्धान्ते विस्तरेण वक्ष्यते ।

अनागमश्च सोऽभ्यासः

आगम्यते प्राप्यतेऽस्मादिति कारणमागमः । अविद्यमान आगमो
यस्मिन्नसावनागमोऽनादिरित्यर्थ ।

समयः कैश्चिदिष्यते ।

समय इत्यादिमत्तामाह43 । नैयायिकादयो हीश्वरनिर्माणं शब्दार्थ
सम्बन्धं44 समय इत्याचक्षते । स चाऽभ्यासस्य भावनाया विषय इत्यभ्यास
उक्तः । एवं पार्श्वस्यं निराकृत्य प्रकृतं चोदकं प्रत्युत्तरमाह—न च ब्रूमः,
सर्वो45 ज्ञापको ज्ञानाऽपेक्षः46 किन्तु स एव ज्ञापक एव, नेतरः कारकः ।
कुतः ? बीजादिष्वङ्कुरादिकारकेष्वदर्शनात् ज्ञानाऽपेक्षाऽवधार्यते स तु
ज्ञापकः47 एतेन निगूढोऽभिसन्धिरुद्घाटितः ।

ननु ज्ञापकत्वे समानेऽपि केचिदनाश्रितसंविदो ज्ञानं जनयन्ति, यथा
चक्षुरादयः । केचित्पुनराश्रितसंविदः48, यथा धूमादयो धूमध्वजादिविज्ञानम् ।
एवं यद्यप्यन्ये कारकाः हेतवः स्वकार्यजननं प्रत्यनाश्रितसंविदस्तथाऽपि
शब्दप्रवृत्तिकारकोऽपि संविदमाश्रयिष्यते49 अन्यथा प्रवृत्त्यनुपपत्तिरित्यत
आह—न च दृष्टविपरीतस्वभावकल्पना लिङादीनामन्यथाऽनुपपत्त्या ।
कुतः ? प्रवृत्तिहेतुभूताऽर्थज्ञापकतया दृष्टाऽनुसारेणाऽप्युपपत्तेः50 । प्रकृति
प्रत्यययोः सहाऽभिधानम् । तथा च प्रत्ययश्च सहाऽभिधानात्प्रकृत्या सह
समभिव्याहारमर्हति नाऽन्यथा । सहाऽभिधानप्रकारं दर्शयति—तदनुवादाद्वा
10

तद्द्योतनाद्वा, तत्सम्बन्ध्यर्थान्तराऽभिधानाद्वा तया समभिव्याहारमर्हति ।
अवाचकस्य तु प्रवृत्तेः कारकस्य स न युक्तः । संख्याद्यभिधेयान्तरनिबन्धनः
स इति चेत् ?

अस्तु । प्रवृत्तेस्तु प्रत्ययेनाऽप्रतिपाद्यमानायाः कथं प्रवत्यभिसम्बन्धः ?
अभिधयैव प्रत्ययस्य प्रकृत्यर्थाऽनुरक्ता प्रवृत्तिरिति चेत् ? न तावद्भावना
कार्यरूपा लिङाद्यभिधेयेति शब्दविधिवादिभिः शक्यं वक्तुम् । तस्यां तर्हि
तादृशलिङादेः कारकत्वेन सङ्गतिः । समभिव्याहृतिस्तु तस्या । वाच्यं

अपि चाऽश्रुतफलेषु पिण्डपितृयज्ञादिषु स्वर्गादिफलाऽध्याहारः ।
क्वचित् क्रतूपकारकल्पना समिधादौ । श्रुतानामपि पुरुषविशेषणतया
स्वर्गादीनां फलत्वाऽध्यवसाय इति सर्व एष महिमा विधेः । स शब्दस्य
तद्भावे विधिभावेऽनुपपन्नः । कस्मात् ? न हि तदा शब्दादनवकल्प्यमान
मन्यथा फलं क्रतूपकारं विना62किञ्चिद्गम्यते । यच्छब्दा63दवगतं फलादिना
विनाऽनुपपद्यमानं फलादीनां कल्पनाबीजं भवेत् । मा भूद् लिङादिगम्यस्या
ऽन्यथाऽनुपपत्तिः । लिङादिरेव सेति64 चेत्तत्राह—न हि लिङादेः स्वरूपस्यैवाऽ
न्यथाऽनुपपत्तिः । न हि तद्रूपस्य श्रोत्रग्राह्यस्य सान्निध्ये फलादि वर्तते, येन
तद्विना नोपपद्यते । शङ्कते—प्रवर्तकस्येति चेत् ? लिङादयः खलु पुंसां
प्रवर्तकाः । न चैते निष्फले प्रवर्तयितुं पुरुषमीशते इति तदन्यथाऽनुपपत्त्या
फलकल्पनेत्यर्थः । निराकरोति—न । तस्याऽपि प्रवर्तकत्वस्य पवनादिवर्तिन
इवोपपत्तेः । न हि यो यः प्रवर्तयति स सर्वः फलमपेक्षते । पवनादीनां
प्रवर्तयतामपि तदनपेक्षत्वदर्शनादित्यर्थः । कारिकार्थमुपसंहरति—तस्माद्धेतु
पञ्चकान्न विधिः शब्दः । तद्व्यापारो वा न विधिः । अत एव हेतुपञ्च
12

नन्वनभिधेये एते दोषाः, अभिधेय एव तु लिङादिशब्दानां पुरुष
प्रति प्रयोजकव्यापार आत्मीयः प्रवर्तना । एवं ह्यक्तम् । अभिधाभावना
माहुरन्यामेव लिङादयः । तथा च ज्ञापकत्वात्प्रामाण्यम् । प्रवृत्तिहेतुं
बुद्ध्वा पुरुषस्येच्छया प्रवृत्तिः संबन्धबोधाऽपेक्षा च अभिधेयसम्बन्ध
नियमश्च । अभिधेयत्वात् । प्रतीतप्रवर्तनाऽन्यथाऽनुपपत्त्या कार्यकल्पनेति ।

विधिरित्यनुषज्यते । न हि प्रेरणाऽध्येषणाऽभ्यनुज्ञालक्षणः शब्दस्य

अभिधायाः शब्दस्य भावनां प्रवर्तनामाहुरित्यर्थः । एवं च यत्कार
णत्वेना65ऽप्रामाण्यमासञ्जितं तत्स्वकार्यप्रवर्तनाज्ञापकत्वेन परिहृतं भवती
त्याह—तथा च ज्ञापकत्वात् प्रामाण्यम् । इच्छासहकारिणश्च प्रवर्तकत्वात्
इच्छायाश्चाऽवश्यम्भावा66ऽनियमात । प्रवृत्तिनियमोऽप्युपपन्न इत्याह—
प्रवृत्तिहेतुं बुद्धवा पुरुषस्येच्छया प्रवृत्तिः । ज्ञापकत्वे सति संविदाश्रयत्वमप्यु
पपन्नमित्याह—सम्बन्धबोधाऽपेक्षा च । प्रकृत्य67न्तराऽनुरक्तप्रवर्तनाऽभि
धायिना च प्रत्ययेन सह प्रकृतेः समभिव्याहारविशेषोऽप्युपपन्न इत्याह—
अभिधेयसम्बन्धनियमश्च । अभिधेययोर्धात्वर्थप्रत्ययार्थप्रवर्तनयोः सम्बन्ध
नियमात्प्रकृतिप्रत्यययोः समभिव्याहारविशेषोऽप्युपपन्न इत्यर्थः । कुतः ?
प्रवर्तनाया अभिधेयत्वात् । शब्दव्यापारश्चाऽभिहित68 इच्छासहकारी प्रवर्त
यतीति । कार्यकल्पनाऽप्युपपन्नेत्याह—शब्दप्रतीतप्रवर्तनाऽन्ययाऽनुपपत्त्या
कार्यकल्पनेति । तदेतद् दूषयति—नैतत्सारम् । तथा हि ।

वेधिरित्यनुषज्यते । स च न व्यापृतिः श्रुतेरिति निषिध्यते ।
प्रयोगाऽनिरूप्यत्वादिति विवृणोति—न हि प्रेषणाऽध्येषणाऽभ्यनुज्ञालक्षणः
13

व्यापारो निरूप्यते । तस्य पुरुषधर्मत्वात् । नाप्यन्यस्तत्समर्थाचरणलक्षणः
कारीषादिवत् । अनुपलब्धेः । तत एवोपलब्धिः सम्बन्धाऽपेक्षणाद
समीचीना । न च णिज्वत्प्रेषणाद्यतिरिक्ते तत्समर्थाचरणमात्रे लिङादयो
निरूपितप्रयोगाः । कारीषादिस्तु शीतापनोदनादिना शक्ततां सम्पादयन्
प्रवृत्तिहेतुः । शब्दस्तु कथमिति न निरूप्यते ।

अथ मा भूवन् प्रेषणादयः पुरुषधर्माः शब्दे, यथा तु कारीषोऽग्निर
ध्यापयतीत्यध्ययनप्रवृत्तौ71 समर्थ शीताऽपनोदनमध्येतुर्भावयन् कारीषो
ऽग्निरध्ययने प्रवर्तयति पुरुषम् एवं लिङादयोऽपि प्रवृत्तिसमर्थं कञ्चिदुपकारं
पुरुषस्याऽऽचरन्तः स्वव्यापारेण प्रवर्तयिष्यन्तीत्यत आह—नाप्यन्यः प्रेषणा
दिभ्यस्तत्समर्थाऽऽचरणलक्षणः कारीषादिवत् । कुतः ? अनुपलब्धेः ।
प्रमाणान्तरेण ।

यद्युच्येत, मा ज्ञायि प्रामाणान्तरेण, शब्दादेव स व्यापारोऽवगंस्यते72
इत्यत आह—तत एवोपलब्धिरसमीचीना । कुतः ? सम्बन्धग्रहणा
ऽपेक्षणात्73 । अयमर्थः74 । गृहीतसम्बन्धः खलु शब्दः स्वार्थमवबोधयति ।
सम्बन्धबोधश्च सम्बन्धिसंवेदनाऽधीनः75 । शब्दादेव चेदर्थः सम्बन्धी प्रति
पतव्यो, दुरुत्तरमितरेतराश्रयं प्रसज्येत; सम्बन्धबोधे शब्दोऽर्थमवबोधयति,
तदवबोधे च सम्बन्धबोध इति । ननु यथा णिच्प्रत्ययः कारीषादीनाम
ध्ययनप्रवृत्यनुकूलं व्यापारमभिधत्ते अभिधास्यन्ते तथा लिङादयः स्वव्या
पारमेव पुरुषप्रवृत्त्यनुकूलां प्रवर्तनामित्यत आह—न च णिज्वत् प्रेषणा
द्यतिरिक्ते तत्समर्थाऽऽचरणमात्रे लिङादयो निरूपितप्रयोगाः मानान्तरेण
लिङादीनां व्यापारस्याऽनुपलब्धेरित्युक्तम् । णिज्वाच्यस्तु कारीषादीनां
व्यापारो न तथेत्यत आह—कारीषादिस्तु शीताऽपनोदनादिना शक्ततां
सम्पादयन् प्रवृत्तिहेतुः । शब्दस्तु कथमिति न निरूप्यते, वैयर्थ्यादिति
14

स्यान्मतम्—पवनादिरिव लिङादि प्रेरयति पुरुषम् । तदसत् ।
अभिधानवैयर्थ्यात् । अप्रतीतव्यापारस्याऽपि वाय्वादेरिव स्वभावत
प्रेरकत्वात् । पूर्वोक्तदोषापाताच्च । न हि प्रवृत्ति प्रति कारकत्वे शब्दस्य
सदपि तद्व्यापाराऽभिधानमङ्गम् । अनभिहितव्यापारस्याऽपि तस्य कारक
त्वात्76 । कारकस्याऽनपेक्षितज्ञानत्वात77 । उपेत्यापि तु शब्दस्य प्रयोग
ब्रूम । न प्रवर्तेन पुरुष । प्रवतयतोऽपि शब्दस्याऽननुरोध्यत्वात् । न हि
सर्वस्मिन् प्रवतयितरि प्रवृत्ति प्रेक्षावताम्, अपि त्वनुविधेये । न
चार्थाऽनथप्राप्तिपरिहाराद्यनुविधानकारण स्वाम्यादाविव शब्दे समस्ति ।
फलात्प्रवृत्तौ तद्वयथ्यम् । तत एव फलाऽवगमादवैयर्थ्यमिति चेत् ? तन्न ।

नन्वनभिधेयत्वे व्यापारस्यैते दोषा न त्वभिधेयत्वे इत्युक्तम्, अत
आह—न हि प्रवृत्तिकारकत्वे शब्दस्य सदपि तद्व्यापाराऽभिधानमङ्ग
प्रवृत्ति प्रति । अनभिहितव्यापारस्याऽपि तस्य कारकत्वात् । कुत ?
कारकस्याऽनपेक्षितज्ञानत्वात् । एतेन वैयर्थ्यात्पूर्वदोषत इति च विवृते ।
अप्रवृत्तेरिति विवृणोति—उपेत्याऽपि तु शब्दस्य प्रयोग ब्रूम, न प्रवर्तेत
पुरुष । कुत ? प्रवर्तयतोऽपि शब्दस्याऽननुरोध्यत्वात् । न हि सर्वस्मिन्
प्रवर्तयितरि प्रवृत्ति प्रेक्षावताम्, अपि त्वनुविधेये । अथाऽनुविधेय शब्द
कस्मात्तेन भवतीत्यत आह—न चार्थाऽनथप्राप्तिपरिहाराद्यनुविधान
कारण स्वाम्यादाविव शब्दे समस्ति । आदिशब्दाभ्या करुणादु खिनो
र्ग्रहणम् । यद्युच्येत, फलप्राप्तिरनुविधानकारणमस्तीति, तत्राह—फला
त्प्रवृत्तौ तद्वैयर्थ्यम् । तदिति शब्दव्यापार परामृशति । शङ्कते—तत एव
शब्दव्यापारात् शब्देन कृताऽवभासनात्79 फलाऽवगमादवैयर्थ्यमिति चेत् ?
तन्न । फलाऽयोगात्, स्वव्यापारेण कृताऽवभासनेन । शब्दे प्रवर्तयितरि
फलस्याऽयुक्तत्वमाह—आप्ते हि सप्रत्ययक्रिये हितकरे एव प्रवर्तयितरि
अन्यथाऽनुपपत्त्या फलाऽवगम । प्रमाणेन हिताऽहितप्राप्तिपरिहारोपायत
त्त्वाऽवगतिराप्ति, तया सह वर्तते इत्याप्तस्तस्मिन् । स च हिताऽहित
प्राप्तिपरिहारोपायतत्त्वाऽवगतावपि कदाचिदकारुणिकतया नोपदिशति ।
अत उक्तम—हितकरे परेषाम् । एते च तत्त्वज्ञानकारुण्य परात्मवर्तिनी इति
15

फलाऽयोगात् । आप्ते हि सप्रत्ययक्रिये हितकरे एव प्रवर्तयितरि अन्यथानु
पपत्त्या फलाऽवगम । शब्दे तु किमनुपपन्नम् ? प्रवर्तनामात्रस्य वाय्वा
दाविव विपरीतेऽप्युपपत्ते ।

पुरुषश्रेयोऽर्थ प्रवृत्ते शास्त्रस्य नैवमिति चेत् ? न । प्रमाणाऽभावात् ।
प्राक् शास्त्रत्वाऽसिद्धे । लिङादिव्यापारे च विधौ स्वरूपाऽभिधान
प्रसङ्ग । अन्यथा शब्दविशिष्टव्यापाराऽप्रत्ययात्सन्निधानाद्विशिष्टत्वेऽर्थस्यापि
तत्प्रसङ्गात् । योग्यत्वस्योभयत्राऽपरिज्ञानात् । तस्मान्नाऽभिधेया भावना
विधिरूपम् ।

एतदुक्त भवति । यदेव यस्मै हितमुपदिशति कम तस्य तत्प्रवृत्तौ
हितप्राप्ते सवाददर्शनादुपदेष्टृवर्तिनी अपि तत्त्वज्ञानकारुण्ये ईषत्करज्ञाने
एवेति तदेतस्मिन् प्रवर्तयितरि81 तत्प्रवर्तनाऽन्यथानुपत्त्या फलाऽवगम इति
युक्तम् । शब्दे तु किमनुपपन्नम् ? प्रवर्तनेति चेत् ? तत्राह—प्रवर्तना
मात्रस्याऽऽ82प्ताऽनाप्तप्रणेतृकस्य वाय्वादाविव विपरीतेऽप्युपपत्ते । शङ्कते—
पुरुषश्रेयोऽर्थप्रवृत्ते शास्त्रस्य नैवमिति चेत् ? शासनाद्धि शिष्याणा शास्त्र
मुच्यते, शासन च शङ्कितसमारोपितरूपव्यवच्छेदेन हिताऽहितप्राप्ति
परिहारोपायतत्त्वज्ञापनम्, ततश्च शास्त्रत्वादेव पुरुषश्रेयोऽवगतिरित्यर्थ ।
निराचष्टे—न प्रमाणाऽभावात् । प्राक् फलाऽवगमाच्छास्त्रत्वाऽसिद्धे ।
फलाऽवगमाच्च शास्त्रत्वे परस्पराश्रयप्रसङ्गादिति भाव ।

तदनेन फलाऽयोगादिति विवृतम् । रूपोक्तेरिति व्याचष्टे—लिङादि
व्यापारे च विधौ लिङादिस्वरूपाऽभिधानप्रसङ्ग । कस्मात् ? अन्यथा यदि
लिङादिस्वरूप नाऽभिधीयते ततस्तन्नाऽवगतमिति विशिष्टव्यापाराऽप्रत्ययात्
लिङादे सनिधानात् तेन विशिष्टत्वेऽर्थस्याऽपि तद्व्यापारवत्त्वप्रसङ्गात् ।
सनिधानाऽविशेषात् । अयाऽर्थस्य प्रवर्तना प्रति योग्यत्व नाऽवधृतमिति
सनिधानेऽपि न तस्य प्रवर्तना व्यापार इति तत्राह—योग्यत्वस्योभयत्रा
ऽपरिज्ञानात् । न हि लिङादेरपि योग्यत्वमन्यतोऽवधृतमित्यर्थः ।
कारिकार्थमुपसहरति—तस्मान्नाऽभिधेया भावना विधिरूपम् ।

अथ मतं, नाऽभिधेया भावनाऽभिधाभावनेति, अपि त्वभिधैवाऽर्था
ऽभिधाव्यापारः शब्दस्य भावना विधिर्लिङाद्यर्थ इति । तस्य च शब्दाऽर्थ
संवेदनाफलप्रथितसद्भावस्य84 प्रवृत्तिजननं प्रति सामर्थ्यमात्रमुन्नेयमिति
भावः ।

अत्रोच्यते—

विधिरित्यनुषज्यते । स च नाभिधेति निषिध्यते । अस्यां प्रतिज्ञायां
प्रवृत्तेः सर्वतः प्रसङ्गादिति हेतुं विवृणोति—अभिधा चेद्विधिः सर्व
शब्दानां यथास्वमभिधेयेषु तद्भावोऽभिधाव्यापारसद्भाव85 इति घटादि
शब्देभ्योऽपि प्रवृत्तिप्रसङ्गः । कुतः ? अस्या अभिधाया अविशेषात् ।
यद्युच्येत, अर्थाभिधात्वमात्रेणाऽविशेषेऽपि अभिधेयविशेषाद्भेदो भविष्य
त्यभिधायाः । तादृशः खल्वभिधेयविशेषो लिङादीनां, येन लिङाद्यभिधैव
प्रवर्तयति, न तु घटादिशब्दाऽभिधेति, तत्राह—अभिधेयविशेषाद्भेदे स
एवाऽभिधाविशेष एव प्रवृत्तिहेतुर्नाऽभिधा । कुतः ? अन्वयव्यतिरेकाभ्यामभि
वेयविशेषाऽवगमे सति प्रवृत्तेः । सत्यामप्यभिधायां घटादिशब्देभ्यस्तदभावे
प्रवृत्तेरभावादित्यर्थः ।

तदनेनाऽर्थे वेति विवृतम् । कार्यतो गतेरिति विवृणोति—अनन्य
लभ्यस्तु शब्दार्थ इति स्थितौ सत्यामर्थप्रतीतिलक्षणकार्योन्नेयाया अभिधाया
17

अभिधायाश्चाऽभिधाऽपेक्षणेऽनवस्थापातात् । अर्थाऽभिधैवाऽपेक्षते इति
चेत् ? न । नियामकस्य हेतोरभावात् । अर्थाऽभिधानस्य च । न ह्यत्र
हेतुरस्ति । अर्थाभिधैवापेक्षते नाऽभिधेति । अभिधीयतेऽभिधेति पुरुषस्य
च प्रवृत्तिरिति किं केन सङ्गतम् ? तस्मादभिधा न विधिः ।

अपि चाऽर्थाऽभिधाऽभिधीयमाना तयैवाऽभिधीयेताऽभिधान्तरेण
वा ? यदाऽभिधान्तरेण तदा तयोयौगपद्यं क्रमो वेति विकल्पा उपप्लवन्ते ।
तत्र न तावत्प्रथमः कल्पः । स्वात्मनि वृत्तिविरोधेनाऽपास्तत्वात् । नाऽपि
यौगपद्यम् । फले फलान्तराऽनुपपत्तेः । न ह्यस्ति सम्भवः, पाकः, पच्यते,
छिदा87 च्छिद्यते इति । क्वचिदस्ति, यथा ज्ञानं ज्ञायते इति चेत् । न ।
फलावस्थायां तदनुपपत्तेः फलान्तरोत्पादसमये च तस्य ज्ञेयतया कर्मकार
कत्वेन फलाभावाऽभावात् । अस्तु तर्हि क्रमः । प्रथमं लिङादिभिः स्वार्थो
ऽभिधीयते, अथ स्वार्थो ऽभिधेति । तन्न । शब्दबुद्धिकर्मणामनावृत्तानां विरम्य
व्यापाराऽनुपपत्तेः ।

एतेनैव क्रमशोऽभिधानं प्रत्युक्तम् । तदनेनाऽभिसन्धिनाऽऽह—
अर्थाऽभिधानस्य च । अर्थाऽभिधाया अपि हेतोरभावादित्यर्थः । अनेन
नियतेर्हेतोरभावाच्चेति व्याख्यातम् । चेत्यभिधानाऽभावहेतुसमुच्चयादिति ।
नियमहेत्वभावमाह—न ह्यत्र हेतुरस्ति । अर्थाऽभिधैवाऽपेक्षतेऽभिधां नाऽभि
धाऽभिधेति । अन्यलभ्यस्याऽपि शब्दार्थत्वाऽभ्युपगमादिति भावः । अपि
चाऽभिधीयते लिङादिभिः स्वार्थाऽभिधेति च प्रेक्षावतां हिताऽहितप्राप्ति
परिहारार्थनां प्रवृत्तिरिति किं केन सङ्गतम् ? न खलु प्रासादः श्वेत88 इति
पिपासवो दहनमाहरन्ति । उपसंहरति—तस्मादभिधानमपि न विधिः ।

अस्तु तर्ह्यर्थभेद एव लिङादीनां विधिः नैतदपि । कुतः ?

लिङाद्यर्थभेदश्चेद्विधिस्तस्य लोकाऽधीनाऽवधारणत्वाल्लोके च
प्रेषणाध्येषणाऽभ्यनुज्ञालक्षणस्य तस्योपलब्धेः स एव विधिः स्यात् ।
तस्य च पौरुषेयतयाऽपौरुषेयेषु वेदवाक्येष्वसम्भव इत्याह—लोके हि
प्रतीतः प्रैषणाऽध्येषणाऽभ्यनुज्ञालक्षणोऽभिप्रायाऽतिशयोऽनुविधेयपुरुषधौरेय
धर्मतयाऽतिशयः प्रयोक्तुर्धर्मो लिङर्थः । तस्याऽपौरुषेयेषु वेदवाक्येष्वसम्भवः ।
शङ्कते—लोकाऽवगतसामर्थ्याल्लिङादेर्वेदेऽपि श्रूयमाणात्प्रेषणादिप्रतीतेः
सम्भव इति चेत् ? न हि दृष्टेऽनुपपन्नं नामेति भावः । निराकरोति—न,
पौरुषेयत्वापत्तेः89 । येऽपि वेदान्तवादिनोऽपौरुषेयमङ्गीकृत्य वेदं वेदशरीरि
णमन्तर्यामिणमास्थिषत अथाऽधिदैवं90 यः सर्वेषु वेदेषु प्रतिष्ठन् सर्वेभ्यो
वेदेभ्योनन्तरो यं सर्वे वेदा न विदुर्यस्य सर्वे वेदाः शरीरं यः सर्वान् वेदा
नन्तरो यमयति एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृत इति श्रुतेः; तान् प्रत्याह—
वेदात्मनोऽभिप्राय इत्यतिस्थवीयः । चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरमिति हि
तद्विदः । न च कस्यचिदात्मनश्चेष्टादीनां वेदराशिराश्रयो भवितुमर्हति ।
न जातु देवदत्तादिशरीरवदस्मिन् बुद्धिपूर्वाः सन्ति क्रियाः । न च पार्थिवा
ऽऽप्यतैजसवायवीयाऽदृष्टोपनिबद्धकर्णनेमिमण्डलाऽवच्छिन्ननभोभागात्मनामि
न्द्रियाणाममूर्त्तवेदाधारता सम्भवति । न च मनोमात्रस्य बाह्येन्द्रियनिर
पेक्षस्य भोगसाधनत्वमूपपद्यते ।

एतेन विषयाश्रयत्वमस्य प्रत्युक्तम् । तस्माद्देहलक्षणविरहाद्वेदात्मनो
वेददेहस्याऽऽत्मनोऽभिप्राय इत्यतिस्थवीय इति । अपि च यदा लोके
गामभ्याजेत्यादिवाक्येभ्यो वक्तुराज्ञादयोऽभिप्रायभेदाः प्रतीयन्ते नाऽन्यस्य
तदा यद्यन्तर्यामी91 वेदसन्दृब्धा92 ततस्तेन तस्याऽसम्बद्धत्वेन तदभिप्रायाऽव
गत्यभावात्, सन्दृ93ब्धत्वे पौरुषेयत्वदोषादयुक्तमेतत्

यदपि मतं, तत्तत्प्रेषणाद्यभिप्रायविशेषाऽभिधानेऽनेकसामर्थ्यपरिकल्पना
दोषाद्व्यभिचाराच्च प्रैषादीनामवाच्यत्वादव्यभिचारात्प्रवर्तनामात्रं लोके
लिङर्थो95, न पुनः प्रैषादयः । तस्य चाऽपौरुषेये वेदेऽप्युपपत्तिरिति ।
अभिप्रायभेदाः खल्वमी प्रैषादयः पुरुषनान्तरीयकतया तमवगमयन्ति, न
प्रवर्तनामात्रम् । तस्य तन्नान्तरीयकत्वाऽभावादिति भावः96 । निराचष्टे—
इदमप्यचतुरस्रम् । कुतः ? निर्विशेषसामान्याऽयोगात् । अकर्तृकत्वे
व्यापाराऽयोगाच्च ।

प्रथमं हेतु विवृणोति—न तावत्प्रैषादयो विशेषा वेदे सम्भविनः,
अपौरुषेयत्वव्याधातात् । नाऽप्यन्यो विशेषः कश्चिदुपदर्श्यते । तदुपदर्शने
वा सामान्याऽभिधानप्रसाधनमस्मिन्नवसरे व्यर्थम्, विशेषस्यैव प्रवर्तकत्वात् ।
तदेतदपास्तसकलभेदं प्रवर्तनासामान्यं ब्राह्मणत्वमिव समुज्झितकठादिभेदं97
स्यात् । गगनकुसुमायमानं स्यादित्यर्थः ।

द्वितीयं विवृणोति—प्रवर्तना च प्रवर्तयितुर्व्यापारः, स तं प्रवर्तयितार
मन्तरेणेति नाऽतिविराजते । ननु पुरुषः प्रवर्तयिता भविष्यतीत्यत आह—
पुरुषस्याऽभावात् । नापि शब्द इत्याह—शब्दस्य च प्रवर्तकत्वनिषेधा
दधस्तात् । तस्मात्प्रवर्तयितुरभावः, तदभावात्तद्व्याप्तायाः प्रवर्तनाय
अप्यभावः । यदि मन्येत फल प्रवर्तकमिति तद्व्यापारोऽर्थिता प्रीत्यात्म98त
20

तत्साधने प्रवृत्तेः । अन्यथा ऽभावात् । न कश्चिद्व्यापारविशेषः प्रवर्तनाऽपि
तु प्रवृत्तिसमर्थं व्यापारमात्रं च प्रयोजकव्यापारः । भिक्षा वासयति; कारीषो
ऽग्निरध्यापयतीति दर्शनात् । तदसत् ।

फलार्थिता चेत् प्रवृत्तिहेतुः सेच्छा तद्योगो वा इच्छासमवायो वा ।
कृत्तद्धितसमासेषु सम्बन्धाऽभिधानं त्वतल्भ्यामिति वचनात् पुरुषधर्म इति
न फलं व्यापृतिः । अथ तदिच्छोपहारमुखेन फलस्य प्रवृत्तिहेतुर्धर्मः प्रीत्या
त्मता फलव्यापारः प्रवर्तना ? साऽपि तत्रैव न कर्मणि । फलव्यापाराच्च

फलार्थिता चेत्प्रवृत्तिहेतुः सेच्छा, तद्योगो वा इच्छासमवायो वा
कृत्तद्धितसमासेषु सम्बन्धाऽभिधानं त्वतल्भ्यामिति वार्तिककारवचनात्
पुरुषधर्म एव, न फलधर्म इति न फलं व्यापृतिः । न खल्वन्यत्र समवेतो
ऽन्यव्यापारो भवितुमर्हति, अतिप्रसङ्गात् । शङ्कते—अथ तदिच्छोपहारमुखेन
फलस्य प्रवृत्तिहेतुर्धर्मः, प्रीत्यात्मता फलव्यापारः प्रवर्तना, इष्टलक्षणं फलम्,
सुखाऽनुशायिनी चेच्छेति फलेन सुखात्मना भवितव्यम्, सुखत्वेन तदिच्छामुप
हरति, इच्छा च प्रयत्नं प्रसूते, इतीच्छोपहारमुखेन फलसमवायिनी प्रीत्यात्मता
प्रवृत्तिहेतुव्यापारत्वाद् भवति प्रवर्तनेत्यर्थः । निराचष्टे—साऽपि प्रीत्यात्मता
ऽपि तत्रैव फले एव । न च फलं प्रवृत्तिविषय इत्युक्तम्, फलेन साक्षात्करणे
कर्तुश्चेष्टेति । यत्र च फलसाधने कर्म्मणि प्रवृत्तिः तस्य च दुःखतया न
प्रीत्यात्मतेत्याह—न कर्मणि ।

यद्युच्येत, फलसमवायिनोऽपि प्रीत्यात्मताव्यापारात्पुरुषः कर्मणि
प्रवर्त्स्यति, तत्राह—फलव्यापाराच्च प्रवर्तमानः सर्वत्र प्रवर्तेत । कुतः ?
फलादन्यत्वेन तत्साधनस्याऽन्येषां चाऽविशेषान्नियमनिमित्ताऽभावात् ।
चोदयति—तत्साधनत्वात्कर्मण्येव प्रवर्तते । सर्वत्र सर्वेषां फलसाधनत्वा
ऽभावात् । परिहरति—तत एव तत्साधनत्वे सति प्रवृत्तिभावादेव । भवतु
तर्हि तत्साधनत्वं प्रवृत्तिहेतुः कर्मणि, न पुनः फलरूपम् । भवतु को दोष ?
इत्यत आह—ततश्च कर्मसमवायि न फलसमवायीति कर्मैव प्रवर्तकं स्यात् ।
चोदयति—एवं तर्हि तत्कर्मसाध्यता प्रवृत्तिहेतुः, सा च फलसमवायिनीति न
दोषः । ननूक्तं फलसमवायिनी सा कथमन्यत्र कर्मणि प्रवृत्तिहेतुरतिप्रसङ्गा
दिति ? तत्राह—तथा हि समभिलषितस्य तृप्त्यादेः कर्मविशेषेण साध्यत्वात्त
त्रैव कर्मविशेषे प्र108वर्त्तनाऽन्यत्र ।

एतदुक्तं भवति । फलसमवायिन्यपि असौ साध्यता109 साधनाऽधीना
निरूपणतया साधनमपि गोचरयति, न पुनरसाधनमपि । तेनैव तस्मा
द्विशेषात्साधने एव प्रवर्तयति, न तु सर्वत्रेति । तदेतद् दूषयति—का पुनरियं
साध्यता ? यदि रूपं फलस्य, ततस्तस्य साधनाऽधीननिरूपणत्वाऽभावान्न साधने
प्रवर्तयेत् । प्रवर्तयेद्वा सर्वत्रैव, अन्यत्वाऽविशेषात् । चोदयति—कारकविशेषः ।
विशेष्यते व्यावर्त्यते कर्मकारकं गगन110कुसुमादिभ्यो येन शक्तिभेदेन स
तथोक्तः । ननु तथाऽपि कुतस्तस्य साधने प्रवर्तकत्वम् ? इत्यत्राह—स हि फलस्य
साधननियतः शक्तिभेदः । अतः साधने प्रवर्तते इत्यर्थः । निदर्शनमाह—
रूपादिवत् । कुतः शक्तिभेदप्रत्ययः ? इत्यत आह—अन्यथा यदि फलस्य शक्ति
भेदो न स्यात्ततोऽस्य लौकिकपरीक्षकप्रसिद्धस्य कर्मकारकत्वस्याऽभावात् ।
शक्तिमत्कारकमिति तद्विदः । दृष्टान्तदार्ष्टान्तिके विभजते—यथा हि रूपादीनां
22

रूपादीनां शक्तिविशेषाद् ग्रहणे साधननियमः तथा फलेष्वपि द्रष्टव्यः ।
गगनतत्कुसुमादेरनुत्पादात्, तृप्त्यादेश्च कर्ममात्रेण । कदा पुनरयं शक्तिभेदः
साध्यताऽभिधानः ? फलस्य भावसमये न तावत् । वैयर्थ्यादप्रवृत्तिहेतुत्वाच्च ।
न खलूत्पन्नस्योत्पादो, यद्योगिनी111 शक्तिरर्थवती । नापि सिद्धे फले तत्साधने
कश्चित्प्रवर्तते । अभावकालेऽप्यसत्कथं शक्तिमत् खपुष्पवत् ?

ननु सदेव कार्यमुत्पद्यते ?

इदमत्राऽऽकूतम् । यदसत्तन्न क्रियते यथा शशविषाणम् । असच्चेत्कारणे
कार्यं115 तदपि न क्रियेत, असत्त्वात् । क्रियते च, तस्मात्सत् । तथा हि । क्रियमा
णत्वं भवनकर्तृतया व्याप्तं, सा चाऽसतो व्यावर्तमाना स्वव्याप्यं क्रियमाणत्वं
व्यावर्तयन्ती सत्येव व्यवस्थापयतीति प्रतिबन्धसिद्धिः । अपि च कारकत्वोऽ
विशेषेऽपि कस्मात् तन्त्वाद्यात्मका एव पटादयो, न कुविन्दाद्यात्मकाः ?
न ह्यसत्त्वे कश्चिद्विशेषः । तन्त्वाद्यात्मानश्चोपलभ्यन्ते । तस्मातन्त्वादिषु
सन्तः पटादयः । अपि च यदि तन्त्वादिष्वसन्तः पटादयः, कस्मात्तन्त्वादिभ्य
एव भवन्ति, न तु वार116णादिभ्यः ? पट एव वा तन्तुभ्यः कस्माज्जायते,
न जायन्ते कटादयः ? अतो न117 खल्वसत्त्वे कश्चिद्विशेषः । सोऽयमुभय
विधो नियमः स्वकारणे कार्यस्य सत्त्वमसत्वमन्यत्राऽवगमयति । अपि
चाऽशक्तादशक्यकार्यस्याऽनुत्पत्तेरतिप्रसङ्गात् शक्तादेव कारणात्कार्येण
23

इदं तावदसत्कार्यवादिनोऽनुनाथ्य वक्तव्यम् ।

इदमाकूतम् । न तावत्क्रियमाणत्वमत्र प्रमाणं भवितुमर्हति, असाधा
रणत्वात्, अनुपलब्धिविरोधाच्च । यथा हि खल्वसद121शक्यक्रियमेवं सदपि
न जातु सतीति शक्तिरपरिणामिन्यनन्ता क्रियागोचरः । अपि च122 इद123म
मन्त्रौषधमिन्द्रजालमार्येण शिक्षितं124 यदिदमजाताऽविनष्टरूपाऽतिशयम्
व्यवधानमनतिदूरस्थानं तस्यैव तदवस्थेन्द्रियादेरेव पुंसः कदाचित्प्रत्यक्ष125
परोक्षं च, येन कदाचिदस्य प्रत्यक्षमुपलब्धिः, कदाचिदनुमानम्, कदा
चिदागमः । तस्मिन्नेवाऽनतिशयेऽमीषां प्रकाराणां विरोधात् । यदि मन्येत,
नाऽनतिशयमेकाऽतिशयोत्पत्त्या पराऽतिशयनिवृत्त्या च व्यवहारभेदोप
लब्धेः । तिस्रः खल्विमा भावपरिणतिविधा भवन्ति साङ्ख्यानाम्, धर्मलक्ष
णाऽवस्थाभेदात् यथास्वं धर्मिधर्मलक्षणाऽधिकरणाः । तद्यथा सुवर्णतत्त्वमेकं
धर्मि, तस्य परिणामाः, स्वस्तिकरुचकादयो धर्मा उपजनाऽपायधर्माण
स्तेषाञ्च लक्षणपरिणामः, तथा हि । यदा खल्वयं हेमकारः स्वस्तिकं
भङ्त्त्वा रुचकं रचयति तदा स्वस्तिको वर्तमानतालक्षणं हित्वाऽतीतता
लक्षणमापद्यते । रुचकस्त्वनागततालक्षणं हित्वा वर्तमानतां प्रतिपद्यते ।
तथाऽवस्थापरिणामो लक्षणगतः । प्रतिक्षणमुत्पत्तिनिरोधधर्माणोऽभिनव
तमाऽभिनवतराऽभिनवपुराणपुराणतरपुराणतमत्वादयः । प्रयत्नरक्षितस्यापि
वस्त्रादेः प्रान्ते पुराणतमत्वोपलम्भात् सोऽयं त्रिविधः परिणामोऽतिशय
इति । अथाऽयमतिशयस्त्रिविधोऽपि धर्मिणि सनातनः कादाचित्को वा ?
यदि सनातनस्तदा स्वस्तिकादयश्च त्रैकाल्यं च नवपुराणत्वादयश्चाऽपर्यायं
धर्मिण्येकस्मिन् सुवर्णे उपलभ्येरन् । कादाचित्कत्वे तु कथं नाऽसता
मुत्पादः ? तेषां शक्त्यात्मना सत्त्वादयमदोष इति चेत् ? न । शक्तिरति
24

अपि च निरुपादानकार्याऽनुत्पादात्तदत्यन्तव्यतिरेकाऽभावादुपादेयस्यो-

एतेन कुविन्दादिसमवधानेऽपि पटस्य नियमेन तन्त्वात्मकत्वेन127
सत्कार्यसाधनं प्रत्युक्तम् । शक्तिश्च शक्यविषयाऽपि शक्ताश्रया विनापि
शक्यसद्भावं ज्ञानमिव ज्ञेयविषयमपि ज्ञानाश्रयमन्तरेणापि ज्ञेयमुपपत्स्यते ।
कारणत्वञ्च कार्यं प्रति कारणस्य शक्तिभेदः । स च कारणाश्रय एव,128
न कार्यकारणाश्रयः । निरूपणमप्यस्य कार्याऽवगमाधीनं, न तु कार्यसत्त्वा
ऽधीनमिति नाऽवीतपञ्चकं सत्कार्यसाधने प्रभवति । तस्मात्तन्त्वादयः
स्वव्यापारात्प्रागसत्कार्यमुत्पादयन्ति कारणत्वादभिव्यक्तिकारणवदित्य
सत्कार्यवादिनो दर्शयाम्बभूवुः । तेन ताननुनाथ्यैतद्वक्तव्यम्, सदेव कार्य
मुत्पद्यते इति129 ।

अपि च समानतीर्था अपि स्वायम्भुवा एकान्ताऽनभ्युपगमादिति
वदन्तो न सर्वात्मना सत उत्पत्तिमभ्युपयन्ति, अपि तूपादेयस्योपादानरूपेण
सतो, न पुनरुपादेयरूपेणापि सत इत्याह—अपि च निरुपादानकार्याऽनुत्पा
25

पादानरूपेण सत उत्पत्तिरुच्यते । सर्वात्मना तु सत्त्वे तदनुपपत्तेर्वैयर्थ्याच्चो
पादेयवत् । साध्यं नोपादानम् । कथं तर्हि कर्म्म कारकम् ? नैव कमकारकं
कारकाश्रितमिति केचित् । विकार्यप्राप्ययोर्वा सत्त्वाददोषः । त्रैविध्यं
तर्हि हीयते । कामं, न त्वसतः कारकत्वं शक्याऽध्यवसानम् । कथं तर्हि
130घटं करोतीति प्रयोगः ? उपादेयश्रुत्या उपादाननिर्देशात् । बुद्धिस्थस्य वा

एतदुक्तं भवति । यथा कुविन्दादिभ्यो भिन्नदेशे एतदुपलभ्यते, नैवं
तन्त्वादिभ्यः, सोऽयं धर्मधर्मिभावो नैकान्तिकभेदे भवितुमर्हति, गवाश्वस्येव ।
नाप्यभेदे ऐकान्तिके, धर्मिरूपस्येव । तस्मात्कथञ्चिद्भेदः कथञ्चिदभेद
एषितव्यः । सोऽयमनेकान्ताऽभ्युपगम इत्यर्थः ।

अथोपादेयस्वरूपेणापि सतः किमित्युत्पत्तिर्नोच्यते ? इत्यत आह—
सर्वात्मना तु सत्त्वे तदनुपपत्तेः । तस्मादुत्पत्तेरनुपपत्तेः । हेत्वन्तरमाह—
वैयर्थ्याच्च साधनानाम् । कुतः ? उपादेयवत् । उपादेयरूपेण तद्वत् तदन्वित
मिति यावत् । साध्यं साधनार्ह नोपादानम्, यतो निष्पादितक्रिये कर्मण्य
विशेषाधायिनः साधनस्य साधनन्यायाऽतिपातात् । ननु यद्यसत उत्पत्तिस्त
तस्तस्याऽसत्त्वेन क्रियां प्रति निमित्तभावाऽभावात्कथं कर्मकारकम् ?
इत्याह—कथं तर्हि कर्मकारकम् ? तदेकदेशिमतेन परिहरति—नैव कारकं
कर्मकारकाश्रितमिति केचित् । यथाहुः कारकादुत्पत्तेः कर्मे-ति । तदे
तत्कारकाऽधिकारे कर्मसंज्ञाविधानविरुद्धमित्यनादृत्य पक्षान्तरमुपन्यस्यति—
विकार्यप्राप्ययोर्वा सत्त्वाददोषः । चोदयति—त्रैविध्यं तर्हि वैयाकरणप्रवर
संमतं कर्मणो हीयेत । निर्वर्त्यस्याऽसत्त्वेनाऽकर्मत्वात् । परिहरति—कामम्,
न त्वसतः कारकत्वं शक्याऽध्यवसानम्; तत्रभवतोऽभियुक्तस्य पाणिनेर्विरोधे
कात्यायनस्याऽसद्वादित्व131मिति भावः । ननु यदि न निर्वर्त्यस्य कर्मता, कथं
तर्हि घटं करोतीति द्वितीयाप्रयोगः ? तस्माल्लौकिकप्रयोगविरोधात्पाणिने
रेवाऽसद्वादित्वमित्यर्थः । समाधत्ते—उपादेयस्य घटस्य श्रुत्या । घटशब्देनेति
यावत् । उपादानस्य कपालानां तादर्थ्यनिमित्तोपचारात् । उपादानस्य च
सत्त्वेन कारकत्वोपपत्तेर्द्वितीयाप्रयोगसिद्धिः ।

एतदुक्तं भवति, प्रयोगो लौकिको घटं करोतीति, न पुनस्तस्य
मुख्यत्वमपि, औपचारिकस्याऽपि तस्य लोके दर्शनात्; मञ्चाः क्रोशन्तीति
26

क्रियासूपयोगाद्युक्तो निर्वर्त्यस्य कारकभावः । यथोक्तम्—

एतेन साध्यसाधनयोः परस्पराऽऽनुकूल्यं परास्तम् । अस्तु तर्हि कर्म्म
प्रवर्तकम् । अभिमतसाधनता तस्य प्रवर्तना, प्रवृत्तिहेतुरूपत्वात् । न । तस्य
विषयत्वात् । अपि च—

लोकाद्धि शब्दार्थाऽधिगमः । तत्र च प्रवर्तना नियताधारा प्रयोक्तृसंश्रयैव

आकृतौ हि पदार्थे तस्या नित्यत्वाज्जन्यमानत्वानुपपत्तेरित्यर्थः ।
तस्मान्न फलस्य शक्तिभेदः साध्यता । एतेन फलगतशक्तिभेदसाध्यतानिरा
करणमात्रेण साध्यसाधनयोः सिद्धि प्रति परस्पराऽऽनुकूल्यं सम्बन्धः साध्यता
परास्ता वेदितव्या । तत्राऽपि साम्यात्कदेति प्रश्नस्य ।

अस्तु तर्हि कर्म प्रवर्तकम् । अभिमतसाधनता तस्य प्रवर्तनप्रयोजक
व्यापारः । कुतः ? प्रवृत्तिहेतुरूपत्वात् । तथा खल्वभिमत132 साधने कर्मणि
स्वयं दुःखरूपेऽपि पुरुषः प्रवर्तते । तदेतद् दूषयति—न, तस्य विषयत्वा
त्प्रवृत्तिकर्तुः प्रयोजकः प्रवर्तकः, सिद्धश्च स भवति, तदिह सिद्धं चेत्कर्म
प्रवृत्तेः प्राक् प्रवृत्तेर्भावनाया विषयो न भाव्यम् । न जातु गगनमस्या भाव्यं
भवितुमर्हति । विषयश्चेत्कर्म असिद्धत्वात्कथं प्रवर्तकमित्यर्थः । अपि च—

लोकसिद्धो हि शब्दसामर्थ्याऽधिगमः । तत्र च प्रवर्तना नियताधारा
प्रयोक्तृसंश्रयैव लिङाद्यर्थोऽवगम्यते । णिजर्थस्तु सा अनियताधारा ।
27

लिङाद्यर्थोऽवगम्यते । णिजर्थस्तु साऽनियताधारा । न च णिजर्थवल्लिङा
द्यर्थोपि भवितुमर्हति । यथालोकप्रज्ञानं शब्दार्थव्यवस्थानात्133 ।

यस्य त्वेवं सति पुरुषप्रयत्नोऽनुवादो होमाऽनुगतस्तु व्यापारः
श्रुत्योच्यते इति दर्शनाच्चेतनकर्तृव्यापारात्मिका, इतरथा वा स्पन्दाऽस्पन्द
साधारण्येनौदासीन्यप्रच्युत्यात्मव्यापारमात्रं भावना विधिशब्दपर्याया लिङर्थो
ऽपरामृष्टकालभेदा । लि134ङादिषु तु सत्त्वेपि कातविशेषेण विधिरूपप्रति
बन्धादप्रवृत्तिहेतुत्वात् य135द्यादिभिरिव लिङभिधेयाया इति दर्शनम्;
तम्प्रत्युच्यते—

लिङादिषु कालभेदेन विधिरूपस्य प्रतिबन्धे भावनाज्ञानाऽभावो-

ननु यदि भावनैव विधिः पचत्यपाक्षीत्पक्ष्यतीत्यत्राऽप्यस्ति भावनेति
पचेदित्यनेन तुल्यार्थत्वप्रसङ्ग इत्यत आह—अपरामृष्टकालभेदा प्रवृत्ति
हेतुर्भावना विधिरपरामृष्टकालभेदा तद्धेतुः । सा च लिङर्थ । न त्वेवं
लङाद्यर्थ136 इत्यर्थः । लङादिषु सत्त्वेऽपि भावनायाः कालविशेषेण वर्तमाना
दिना विधिरूपप्रतिबन्धादप्रवृत्तिहेतुत्वान्न लिङादितुल्यार्थता, य137द्यादि
भिरिव लिङभिधेयाया इति । यथा यदि रथन्तरसामा सोमः स्या, द्यस्यो
भयं हविरार्तिमार्च्छती138,-त्येवमादिषु; तं प्रत्युच्यते—

यदि हि भावना विधिरित्येकमेव तत्त्वं ततो लिङादिषु कालभेदेन
विधिरूपप्रतिबन्धे भावनाज्ञानाऽभावः । विधेर्भावनाया अभेदात् । अविबद्धे
28

ऽभेदात् । अविबद्धे भेदप्रसङ्गात् । न खल्वेकं विबद्धमविबद्धं च कल्पते ।
विशेषस्य प्रतिबन्धो न भावरूपस्य । विशेषरूपभावाऽभावाऽनुविधानात् ।
प्रवृत्तिभावाऽभावयोः । स तर्हि विशेषो विधिः । न भावो भावना
विधिरुपदेशः प्रेरणमित्येकम् । निदर्शनीयश्चासौ । कर्तव्यतेति चेत् ? न ।
तस्या एव बुभुत्सनात् ।

ननु कालभेदपरामर्शविरह एव विशेषः किमन्येन ? वर्तमानादिरूपाया
अननुष्ठेयत्वात्तदभावेऽप्यनुष्ठेयत्वप्रतीतेः । भवत्वेष विशेषो न तु पुरुषस्य
प्रवृत्तिहेतुः । कामं प्रत्येतु कालभेदविविक्तां भावनाम् ? अनुष्ठानं तु
कुतः ? न हि वस्तुरूपमात्रप्रतिपत्तिः प्रवृत्तिनिमित्तम् । न खलु घट इति
प्रतिपद्य ततोऽर्थ तावत्येव तस्मिन्प्रवर्तते । साध्यतया प्रवर्तत इति चेत् ?

यदपि समर्थनम्, अप्राप्तसम्बन्धया क्रिययाऽऽत्मनः सम्बन्धस्य
प्रतीत्या प्रवृत्तिः । यथाऽद्य तवेदं कर्मेति लोके । स्वामिना हि यदा भृत्यं
प्रत्युच्यते चैत्र! अद्य तव नगरगमनं कर्मेति तदा खल्वयं चैत्र आत्मनो
नगरगमनसम्बन्ध स्वामिवचनादन्यतोऽनधिगतमवगम्य गमने प्रवर्तते,
तथेहापि स्वर्गकामादेर्यागादिक्रियासम्बन्धं लिङादेरन्यतोऽनधिगतमवगम्य
स्वर्गकामस्य यागादौ प्रवृत्तिरित्यप्राप्तक्रियाकर्तृसम्बन्ध एव विधिरित्यर्थः ।
एकदेशी तु प्रसङ्गमापादयति—अत्राऽपि समर्थने पक्ष्यतीत्यादौ ऌङन्ते
श्रोतुः प्रमाणान्तरेणाऽनधिगतमर्थमवगमयति वचने विधित्वप्रसङ्गः ।
परिहरति चोदकः—न । निमित्तान्तराऽप्राप्ते क्रियाकर्तृसम्बन्धे तस्य
लिङादेस्तदभिधानम्, सम्बन्धाभिधानम्, तत्र ऌङादौ निमित्तान्तरप्राप्तस्यैव
भविष्यत्त्वेन रूपेणाऽभिधानादर्थस्य सम्बन्धस्य । लिङादिभिस्तु तथा
ऽभिधानं निमित्तान्तराऽप्राप्ततयाऽभिधानम् । अप्राप्ते हि द्विविधा प्राप्तिः
प्रतिषिध्यते, उत्पत्तिः प्रमितिश्च । तत्र मानान्तराऽनधिगतं सम्बन्धम
वगमयति ऌङन्ते यद्यपि प्रमितिरूपा प्राप्तिर्न समस्ति, समस्त्युत्पत्तिरूपा,
निमित्तान्तरादुत्पत्स्यमानस्यैव तस्य तत्राऽभिधानात् । न त्वेवं लिङन्ते144
तद्वाक्यार्थाऽवगतिनिबन्धनं पुरुषप्रयत्नमन्तरेणाऽन्यतो यागादिसम्बन्धा
ऽसिद्धेरित्यर्थः । यत एवमतश्चाऽज्ञातज्ञापनमप्रवृत्तप्रवर्तनमुभयविधप्राप्ति
प्रतिषेधेनाऽप्राप्तक्रियाकर्तृसम्बन्धो विधिरिति विधिविदामुद्गाराः । तदेतद्
दूषयति—नैतत्सारम् । यस्मात्—

प्रतिपद्यतां नामाऽयमात्मनः क्रियया योगं शब्दः, तञ्च तथाभावे
मानान्तरेण संवादे च तथेति निश्चिनोतु । विपर्यये मानान्तरेण बाधे
नैतदेवमिति । प्रवर्त्तते तु कस्मात् ? ननूक्तं यथा तवेदं कर्मेति लोके, इत्यत
आह—लोके तु अद्य तवेदं कर्मेति वचनादधिगतवक्त्रभिप्रायभेदो यो
यदभिप्रायाऽनुरोधी स तदभिप्रायाऽवगमात् प्रवर्तितुमर्हति । न हि तदा
क्रियाकर्तृसम्बन्धबोध प्रवर्तयति, अपि त्वनुविधेयाऽभिप्रायभेद आज्ञादिरि
त्यर्थः । कुतः ? अन्यथा यदि क्रियाकर्तृसम्बन्धबोधमात्रं प्रवृत्तिहेतुः, न
त्वनुविधेयाऽभिप्रायभेदबोधः, ततः सम्बन्धबोधः सर्वसाधारण इति सर्वस्य
प्रवृत्तेः । चोदयति—नन्विहापि शब्दाऽनुरोधी प्रवर्त्स्यति । यथा लोके
ऽभिप्रायानुरोधी । दूषयति—न शब्दाऽनुरोधे किञ्चिन्निमित्तम् । यथा
ऽभिप्रायाऽनुरोधेऽनुविहितभावः खल्वयं स्वामी हितं तु भृत्याय प्रयच्छति,
अहितं वा न विधत्ते । चादयति—नन्वस्ति प्रामाण्यम्, प्रवृत्तिहेतुभावस्तस्य
कथम् ? इत्यत आह—तच्च प्रवृत्तौ समर्थितं भवति । कस्मात् ? अन्यथा
प्रवृत्त्यभावे कर्तुः क्रियासम्बन्धविरह आत्यन्तिक इति तदभिधायिनो
वेदराशेर्मृषात्वाऽऽपातात् । पृच्छति—कथं पुनः प्रवृत्त्यभावे सम्बन्धा
ऽभावः145 ? उत्तरम्—भूतवर्तमानयोः सम्बन्धयोरुपलम्भाऽर्हयोरनुपलब्धेर
भावात् । भविष्यत्यपि सम्बन्धे न चेत्पुरुषः प्रवर्तते ततस्तस्य कालत्रय
विवेके गगनकुसुमवदात्यन्तिकमसत्त्वमिति तद्विषयस्य न तत्स्यादिति
न तत्प्रामाण्यं स्यादिति । सोऽयं मृषात्वापातः । तदेतद् दूषयति—पुरुष
प्रवृत्त्या तर्हि प्रामाण्यम् । भवतु को दोष ? इत्यत आह—ततः कामं
भवतु मृषा शब्दः, किमर्थोऽयमस्य पुंसः शब्दप्रमाणीकरणप्रयासः ? न
खल्वस्य प्रेक्षावतस्तत्प्रमाणीकरणे हितप्राप्तिरहितनिवृत्तिर्वा । यदि
32

प्रमाणीकरणात् । ननु न शाब्दं मिथ्याज्ञानम् । द्विविधहेत्वभावात् । यद्यपि
हेतुदोषो न स्यात्, बाधकस्तु दुर्वारः । भूतवर्तमानयोः संबन्धयोरुपलब्धि
गोचरयोरनुपलब्धेः । भविष्यतो हेत्वभावात् । शब्दप्रामाण्यं हेतुः । न ।
प्रवृत्तौ तस्य भावादितरेतराश्रयत्वात् । ननु स्वतः प्रामाण्याद्विज्ञानस्य
नेतरेतराश्रयम् । न । प्रवृत्तिहेत्वभावेन तस्याऽपवादात् । प्रमाणस्य
परिच्छेदकत्वात्स्वतोऽप्रवृत्तिकारणत्वात् । प्रवृत्तिहेतुसद्भावादेव प्रामाण्य
सिद्धेः ।

ननु च स्वतः प्रामाण्यात्प्रवृत्तिहेतुः कल्पयिष्यते तस्मात्प्रमितसिद्धावन्य
परिच्छेदात् । अन्याऽपरिच्छित्त्या च प्रमितताहानात् । कः ? फलम् । न ।

इदमाकूतं, कोऽयमाक्षेपो नाम ? न तावत्प्रज्ञापनम् । तस्या अहेतु
कायाः खपुष्पवदत्यन्ताऽसत्याः प्रवृत्तेः प्रज्ञापने शब्दप्रामाण्याऽनुपपत्तेरर्था
दुत्पादकत्वमेषितव्यम् । तत्र चोक्तो दोषः । चोदयति—ननु च स्वतः
प्रामाण्यात्प्रवृत्तिहेतुः कल्पयिष्यते । कस्मात् ? स्वतः सिद्धप्रमाणभावात्
प्रमाणात् प्रमितस्य सिद्धौ तदन्यथाऽनुपपत्त्याऽन्यस्य तदुपपादकस्य
परिच्छेदात् । अन्यथाऽनुपपत्तिमेव प्रमितस्य दर्शयति—अन्याऽपरिच्छित्त्या
च प्रमितताहानिप्रसङ्गात् । कोऽसावन्यः प्रवृत्तिहेतुः ? उत्तरं फलम् ।
33

फलवत्यप्यर्थिनोऽप्रवृत्तेः । क्रियासंबन्धस्याऽविशेषेण प्रवृत्तेः । कल्पितेऽपि
तस्मिंस्तदनुपपत्तेः ।

ननु स्वर्गकामादय एव क्रियासम्बन्धिनः श्रूयन्ते ? सत्यं, न तु सर्वत्र
विश्वजिता यजेत, यावज्जीवमग्निहोत्रं जुहुयादिति । अत एव सर्वस्या
ऽभिलषितमेकत्र फलम् अन्यत्राऽपायपरिहारः कल्प्यते । सत्यम् । न त्वेव
मपि श्रुतोपपत्तिः । तथा हि—

न खलु फलकामो निमित्तवान्वाऽपायपरिहारप्रयोजनो नियोगतः
क्रियासम्बन्धमनुभवति, येन श्रुतक्रियासम्बन्धोपपत्तिः स्यात् फलाऽपाय
परिहारकल्पनयोः सतोः । यतो ह्यवश्यं क्रियासम्बन्धः स हेतुस्तमुपपादयितुं
क्षमते । कथं पुनः फलकामस्याऽपायभीरोर्वा न क्रिया ? अलसतया । न

न खलु फलकामो निमित्तवान्वाऽपायपरिहारप्रयोजनः कर्ता नियो
गतः क्रियासम्बन्धमनुभवति प्राप्नोति, येन श्रुतक्रियासम्बन्धोपपत्तिः स्यात्,
फलोपापयरिहारकल्पनयोः सतोः । कस्मात्पुनर्न स्याद् ? इत्यत आह—यतो
ह्यवश्यं क्रियासम्बन्धः स हेतुस्तमुपपादयितुं क्षमते—पृच्छति । कथं पुनः
फलकामस्य विश्वजिदादावपायभीरोर्वा नैमित्तिके नावश्यंभाविनी क्रिया ?
34

तर्ह्यर्थिता । न प्रत्यात्मवेद्याऽर्थिता क्रियाऽभावेन शक्यनिह्नवा । तथा
मरणादिभ्योऽन्तरायेभ्योऽप्रवृत्तिः । यदि च नियोगतः प्रवृत्तिः, विहिता
ऽकरणाऽभावप्रसङ्गः । अपि च—

फले हि प्रवृत्तिहेतौ कल्प्यमाने न शब्दनिमित्तः क्रियासम्बन्धः, अपि तु
शाब्दपरिप्रापित इति निमित्तान्तराऽप्राप्तताऽनुपपत्तिः । प्रमाणान्तराऽनधि
गतत्वादुपपत्तिर्यदि; ऌडन्तेऽपि प्रसङ्ग इत्युक्तम् । अपि च मोहयदृच्छादौ
सम्भविनि क्रियासम्बन्धहेतौ नैकान्ततः फलवत्त्वं परिकल्प्यम् । शास्त्रस्य
पुरुषश्रेयोऽभिधायकत्वात्फलकल्पनेति चेत् । न । अशास्त्रत्वात् । उपदेशकं

फले हि प्रवृत्तिहेतौ148 कल्प्यमाने सति न शब्दनिबन्धनः क्रियया सम्बन्ध
प्रसङ्गो149 अपि तु शाब्दफलपरिप्रापित इति निमित्तान्तराऽप्राप्तताऽनुप
पत्तिः । यदि मन्येत, भवतु फलं निमित्तमस्योत्पादकतया, ज्ञापकतया तु
सम्बन्धस्याऽन्यतोऽप्रज्ञातस्य शब्दो निमित्तं भविष्यतीति शङ्कते—प्रमाणा
न्तराऽनधिगतत्वादुपपत्तिर्यदीति । निराकरोति—ऌङन्तेऽपि विधित्व
प्रसङ्ग इत्युक्तम् । अपि च मोहयदृच्छादौ सम्भविनि क्रियासम्बन्धहेतौ
नैकान्ततः फलवत्त्वं क्रियायाः शक्यपरिकल्पनम् । औषधादाविव मोहादपि
प्रवृत्तेरुपपत्तेः । क्रियाकर्तृसम्बन्धस्य यदृच्छाहेतुरपि क्रिया करकिसलय
कलितलीलाकमलदलसङ्कलनादिलक्षणा लोकसिद्धैव । शङ्कते—शास्त्रस्य
पुरुषश्रेयोऽविधायकत्वात् मोहयदृच्छादिपरिहरणात् फलकल्पनेति चेत् ?
निराकरोति—न । अशास्त्रत्वात् । तद् दर्शयति—उपदेशकं हि शास्त्रम्,
35

हि शास्त्रम् । न चैतेषामुपदेशका यजेतेत्यादयः शब्दाः । न ह्येभिरिदं
कुर्वित्युपदिश्यते । अपि तु स्वर्गकामादेर्यागसम्बन्धोऽवगम्यते, दण्ड्यादि
श्रुतिभिरिबादण्डादिसम्बन्धः । स च भूतो वर्तमानो वा ऽनुपलब्धिनिराकृत
इति भविष्यन्नवशिष्यते ।

अपि चैवं न प्रत्ययपूर्वं पुरुषः प्रवर्तते । सामुद्रविदाख्यातमिवाऽनिरूपित
निमित्तं क्रियासम्बन्धमुदीक्षेत । तथा च वचनवैयर्थ्यम्, पुरुषकाराऽभावात् ।

यदपि दर्शनम्—प्रमाणान्तराऽगोचरः शब्दमात्राऽऽलम्बनो नियुक्तो
ऽस्मीति प्रत्यात्मवेदनीयः सुखादिवत् अपरामृष्टकालत्रयो लिङादीनामर्थो
विधिरिति ।

अपि चैवं न प्रत्ययपूर्व पुरुषः प्रवर्तते यथोपदेशकादिदं कुर्विति वाक्यात्,
किन्तु सामुद्रविदाख्यातमिवाऽनिरूपितनिमित्तविशेषं क्रियासम्बन्धमुदीक्षेत ।
ननूदीक्षताम् को दोष ? इत्यत आह—तथा च वचनवैयर्थ्यम् । कुतः ?
पुरुषकाराऽभावात् । यत्र हि वचनादर्थ प्रतिपद्य प्रवर्तमानः समीहितं
किञ्चिदाप्नोति तत्रार्थो वचनस्य, तदभावे त्वप्रतीतेरप्रवृत्तेः150 । समीहित
प्राप्त्यनुपपत्तेः यदा तु वचनादर्थ प्रतिपद्याऽपि पुंसोदीक्षितव्यम्, न
प्रवर्तितव्यम्, तदाऽनर्थकं वचनमित्यर्थः ।

सम्प्रति टीकाकारीयं मतमुपन्यस्यति—यदपि दर्शनम् प्रमाणान्तरा
ऽगोचरो न च निष्प्रमाणकः । यतः शब्दमात्रालम्बनः, शब्दमात्रमालम्बन
माश्रयः प्रतिपादकतया यस्य स तथोक्तः । कथम्पुनरस्य शब्दप्रतिपाद्यत्वम् ?
इत्यत आह—यतो लिङादियुक्तवाक्यश्रवणसमनन्तरं स्वर्गकामादिना
नियोज्येन नियुक्तो ऽस्मीति प्रत्यात्मवेदनीयः सुखादिवत् । यथा हि सन्ताप
दूनश्चन्दनाऽनुलेपनाऽनन्तरमान्तरमपि मनोमात्रप्रवेदनीयमामीलितलोचनः
सुखभेदमनन्यप्रमाणकमनुभवति, एवं नियोगमपि लिङादिवाक्यश्रवणा
ऽनन्तरमित्यर्थः । प्रमाणान्तराऽगोचरत्वे हेतुमाह—अपरामृष्टकालत्रयः ।

36

अत्रोच्यते—

स खलु शब्दप्रमाणको वाक्यार्थः पदार्थो वा । तत्र पदार्थस्यैव पदार्था
न्तरोपकल्पितविशेषस्य वाक्यार्थत्वादपदार्थत्वे तदनुपपत्तिः । सम्बन्ध
वाक्यार्थवादिनोऽपि तद्विशेषो वाक्यार्थः सम्बन्धिनश्च पदार्था एवेति नाऽप-

अचोच्यते—

स खलु शब्दप्रमाणको नियोगो वाक्यार्थः पदार्थो वा स्यात् ।
अपदार्थस्य तस्य वाक्यार्थत्वं दूषयति—तत्र पदार्थस्यैवैकस्येतरपदार्थान्तरोप
कल्पितविशेषस्य वाक्यार्थत्वाल्लोके तथा दर्शनात् । अपदार्थत्वे तदनुपपत्तिः ।
सम्बन्धवाक्यार्थवादिनोऽपि मते न तावत्सम्बन्धमात्रं वाक्यार्थः । तस्य
विशेषनिबन्धनव्यवहाराऽनङ्गतया वाक्यश्राविणः क्वचित् कुतश्चित्
प्रवृत्तिनिवृत्त्योरनुपपत्तेः । तस्मादेतद्विशेषो वाक्यार्थः । न च नियोगस्त
द्विशेषः, असम्बन्धरूपत्वात् । सम्बन्धश्च विशेष्यमाणः सम्बन्धिभिर्वि
शेषणीयः । तस्य सम्बन्धिनिरूपणतया स्वरूपेण विशेषाऽनुपपत्तेः ।
सम्बन्धिनश्चास्य पदार्था इति नियोगेनापि सम्बन्धिना सता पदार्थेनैव
भवितव्यम्, नाऽपदार्थेन । न च सम्बन्धमात्रं वाक्यार्थ इत्याह—
सम्बन्धमात्रमविशिष्टं सम्बन्धिभिः पदार्थैः पदार्थ एव सम्बन्धा
ऽन्वयव्यतिषङ्गादिपदगोचरमात्रमेव, न तु विशिष्टव्यवहारार्हमित्युक्तमिति ।
तस्मात्सम्बन्धवाक्यार्थवादिनोऽपि मते नाऽपदार्थो नियोगो वाक्यार्थ
उपपद्यते । अपदार्थस्यापि सम्बन्धभेदस्यैव वाक्यार्थत्वात् । अपदार्थभूतस्य
37

दार्थो वाक्यार्थः ।

अस्तु तर्हि पदार्थः ? नैवम् । अनन्यप्रमाणगोचरस्य तत्त्वाऽनवकॢप्तेः ।
सम्बन्धसंवेदनसापेक्षत्वात् । तस्य च सम्बन्धिपरिच्छेदपुरःसरत्वात् ।
प्रमाणादृते च तस्याऽयोगात् ।

नन्वस्ति शब्दः प्रमाणम् ? न । इतरेतराश्रयत्वात् । प्रमिते हि शब्देन
नियोगे सम्बन्धग्रहः, सति च तस्मिन् शब्देन तस्य प्रमा । अविदिनसङ्गतेः
पदस्य प्रकृतेः प्रत्ययस्य चाऽप्रत्यायकत्वात् ।

द्वितीयं विकल्पमबलम्बते—अस्तु तर्हिं पदार्थः । निराकरोति—
नैवम् । अनन्यप्रमाणगोचरस्य तत्त्वाऽनवकॢप्तेः । पदार्थत्वाऽनुपपत्तेः ।
कुतः सम्बन्धसंवेदनसापेक्षत्वात्पदार्थत्वस्य । भवतु संवेदनसापेक्षता, ततः
किम् ? इत्यत आह—तस्य च सम्बन्धसंवेदनस्य सम्बन्धिपरिच्छेदपुरस्सर
त्वात् । एवमपि किम् ? इत्याह—प्रमाणादृते कार्यसम्बन्धिपरिच्छेद
स्याऽयोगात् । परिच्छेदो हि प्रमाणस्य फलम्, तन्न तदभावे भवितुमर्हति,
अङ्कुर इव वीजाभावे इत्यर्थः । चोदयति—नन्वस्ति शब्दः प्रमाणम् ।
परिहरति—नेतरेतराश्रयत्वात् । तद् दर्शयति—प्रमिते हि शब्देन नियोगे तेन
सह सम्बन्धग्रहः, सति च तस्मिन् सम्बन्धग्रहे शब्देन तस्य नियोगस्य प्रमा ।

यस्तु मन्यते, अस्ति खलु लिङादेस्तादृशः सामर्थ्याऽतिशयः, येनाऽगृहीत
सम्बन्धो विलक्षणविषयः कतिपयश्रवणसहकारी152 जनयति विलक्षण
विषयमवबोधम् । कतिपयश्रवणसमनन्तरं तद्भावात् । न चाऽन्येनाऽगृहीत
सङ्गतितया शब्दाः स्वार्थमभिदधतीत्यनेनापि तथा भवितव्यम् । मा
भूदन्येषां न साक्षात्कार्यार्थतेत्यस्यापि तथाभावः ।

तन्निराकरोति—प्रमान्तराऽविदितसङ्गतेः पदस्य प्रकृतेः प्रत्ययस्य
चाऽप्रत्यायकत्वात् । अयमभिसन्धिः । प्रथमश्रवणादिव संबन्धाऽग्रहे शतशो
ऽपि श्रुतात् लिङादेविंलक्षणविषयबोधाऽनुत्पत्तेः, व्यवहारदर्शनस्य चाऽर्थ
रूपसम्बन्धिदर्शनगर्भतयोत्पत्तेरुपपत्तेर्नाऽदृष्टचरसामर्थ्याऽतिशयपरिकल्पनादौ
नैसर्गिक153 शब्दमात्रवर्त्तिसम्बन्धाऽपेक्षाऽपवादोऽसति154 बलवद्बाधकोपनिपाते
युज्यत इति ।

अत्र चोदयति—प्रैषादीनां लोके प्रतीतेस्तद्गतस्य तदुपाधेः सम्बन्धग्रहः ।
इदमाकूतम् । कार्याऽभिधायिता तावल्लिङादीनामवगता आचार्यवाक्येषु
माणवक! समिधमाहरेत्यादिषु । तथा हि । एतद्वाक्यश्रवणाऽनन्तरं प्रवर्तमानं
समिदाहरणे माणवकमुपलभ्य पार्श्वस्थो व्युत्पित्सुरेवमवधारयति, बुद्धिपूर्वेय
मस्य प्रवृत्तिः, स्वतन्त्रप्रवृत्तित्वात्, मदीयप्रवृत्तिवत्, यच्चाहं बुद्ध्वा प्रवृत्तस्त
देवायं मदविशेषात् । अहं च न क्रियामात्राऽवगमान्नापि फलमात्राव
गमान्नापि फलसाधनत्वाऽवगमात्; किन्तु कार्यताऽवगमात्155 । न खल्वन्ततो
ऽर्भकः स्तनपानादिकामपि क्रियां कार्यतया यावन्नाऽवगतवानस्मि न ताव
त्तस्यामपि प्रवृत्तः । न च या श्रेयःसाधनता सैव कार्यता । परस्परपरि
हारस्थितिलक्षणविरोधाधारत्वात् । न ह्यस्ति संभवः, यदेव समीहतं प्रति
साधनत्वं तदेव कृतिं पुरुषप्रयत्नं प्रति साध्यत्वमिति । क्लेशात्मनस्तु
कर्मणः फलसाधनताऽन्वयिनी कार्यतेति केचिदभेदं प्रतीतवन्तः । तथा
सुखस्य फलसाधनतां विना च कार्यताऽवगतिरस्ति । अतः फलसाधनता
ऽतिरिक्तकार्यताबोधात् प्रवृत्तिर्ममेति माणवकोऽपि तदवबोधादेव प्रवृत्त
इति निश्चिनोति । तदबबोधश्चास्याऽऽचार्यवचनाऽनन्तरमुपजायमानस्तन्नि
बन्धन एवेति कार्याऽभिधायितां शब्दस्य कल्पयति तच्च कार्य्यमन्वितम
भिधेयमिति स्थितौ सत्याम् अग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकाम इत्यादिषु वाक्येषु
षष्ठाद्यराद्धान्ताऽनुसारेण स्वर्गकामपदेन नियोज्यतया स्वर्गकामः समर्पणीय
इति स्थितम् । यश्च कार्यमवबुध्यते स नियोज्यः । स्वर्गकामश्च साध्यस्वर्ग
कामविशिष्टः । स च तस्मिन्नेव कार्ये नियोज्यतयाऽन्वेति, यदेव तस्य
काम्योपायतामनुभवितुं शक्नोति । न च क्रिया क्षणभङ्गिनी कालान्तरभावि
फलहेतुरिति न कार्य्यतया नियोज्येन सहाऽन्वेति । यत्कालान्तरस्थायि कार्यं
तदेव तेन सहाऽन्वयं गन्तुमर्हताति क्रियाऽतिरेकिमानान्तराऽवेद्यमेव लिङादयः
कार्यमभिदधतीति । तच्च मानान्तराऽपूर्वतया अपूर्वमिति च कार्यतया
ऽवगम्यमानमात्मनि पुरुषं नियुञ्जानं नियोग इति च व्यपदिश्यते । न च
क्रियाऽनन्तरं भवदपि देशकालादिसहकार्यपेक्षया अनन्तरमेव स्वर्गादि
भावयति । न च फलजनकतया गुणभावादपूर्वस्य वाक्यार्थत्वहानिः, स्वाऽनु
गुणनियोज्यलाभाय फलानुकूलताऽवलम्बनात्स्वमिवत् । यथाऽऽत्मन एव
संविदधानः156 स्वामी गर्भदासस्योपकरोति, तथैतदपि । न चैवं वेदे एव
39

तेषामेव तर्हि प्रतीतेः सम्बन्धज्ञानं न नियोगस्य । उपाधयस्ते न
शब्दार्थाः, व्यभिचारात् । प्रवर्तकस्तेष्वनुयायी शब्दार्थः । सर्वत्राऽपरि
त्यागात् ।

नैतत्सारम् । उपाधयश्चेन्मानान्तरसिद्धाः नैकस्तेष्वन्वयी प्रवर्तको

ननु प्रैषादयोऽप्यवगम्यन्ते लोके, तत्कथं कार्याऽभिधायकत्वमेव
लिङादीनाम् ? इत्यत आह—तदुपाधेः । प्रैषाद्युपाधेः । एतदुक्तं भवति,
उपाधय एते, न तु शब्दार्थाः । त एव चोपाधयः ये तटस्थाः प्रयोगदर्शन
मात्राच्छब्दार्थं विशेषे व्यवस्थापयन्ति, यथा हरिपदाऽभिधेयस्य पशुत्व
मुपाधिः । तथा हि । पशुत्वं तटस्थमेवाऽभिधानाऽविनिवेशादिति हरिपदार्थ
इति हर्तृत्वं157 पशावेव नियच्छति । एवं प्रैषादयोऽप्यभिधानाऽविनिवेशिन
एव कार्य विशेषे व्यवस्थापयन्ति, न पुनरभिधेया इति सम्बन्धग्रहणसम्भ
वादुपन्नं नियोगाऽभिधानं लिङादीनामिति ।

तदेतद् दूषयति—तेषां प्रैषादीनामेव तर्हि प्रतीतेः सम्बन्धज्ञानं न
नियोगस्याऽपूर्वस्य । ननूक्तमुपाधयस्ते न शब्दार्थाः, व्यभिचारात् । न हि
प्रैषादयो लिङर्थाः, समं प्रत्यामन्त्रणेऽपि तस्याप्रयोगात् । नामन्त्रणाम्,
ज्यायांसं प्रत्यध्येषणेऽपि प्रयोगात् । नाऽध्येषणम्, हीनं प्रति प्रेषणेऽपि
प्रयोगात् । सोऽयं व्यभिचारः ।

प्रवर्तकस्तेष्वनुयायी शब्दार्थः । कुतः ? सर्वत्रऽपरित्यागात् । सर्वेष्वेव
प्रैषादिषु कर्तव्यतैका संभवेत्158 । अन्यथा स्वतन्त्रप्रवृत्तेरनुपपत्तेरित्युक्तम् ।
तस्मात्कर्त्तव्यताऽभिधायिनो लिङादयः स्वर्गकामपदसम्बन्धान्नियोज्यविशेष
णीभूतसाध्यस्वर्गाद्यनुकूलस्याऽऽशुतरविनाशियागाद्यतिरिक्तस्याऽपूर्वस्याऽभिधा
यिनः । तदेवं प्रमाणान्तराऽगोचरता लिङाद्यर्थता नियोगस्येति सिद्धम् ।

तद् दूषयति—नैतत्सारम् । उपाधयश्चेन्मानान्तरसिद्धा, नैकस्तेष्वन्वयी
40

नियोगः । प्रमाणान्तरगोचरत्वात्तेषां सम्बन्धज्ञानं न तस्य । अविदित
विषयस्य सम्बन्धस्य प्रत्येतुमशक्तेः । त एव च शब्दार्था विदितसङ्गति
त्वान्नेतरे ।

भवतूपाधिषु सम्बन्धज्ञानम्, मा च भूदपूर्वे, किमेतावता ? इत्यत आह—
त एव शब्दार्था विदितनियोगसंगतित्वात् नेतरे नियोगसङ्गतिसंवेदनविर
हात् । इदमत्राकूतम् । सत्यं कर्तव्यताऽभिधायिनो लिङादयः, कर्तव्यता
तु क्रियाया एव, नाऽपूर्वस्य, लोकाधीनाऽवधारणत्वाच्छब्दसामर्थ्यस्य ।
तस्या एव च कार्यतया प्रवृत्तिहेतुत्वेन स्वात्मनि मानान्तरेण विदितत्वात् ।
नन्वपूर्वस्य तस्य मानान्तराऽगोचरत्वात् कर्तव्यतामात्रविदितसङ्गतीनां
लोके लिङादीनां स्वर्गकामपदसम्बन्धाद्वेदेऽपूर्वविशेषप्रतिलम्भ इति चेत् ?
अस्तु तावदस्यैव तु कर्तव्यस्य लिङाद्यर्थता, न पुनः क्रियाया अपि लौकिक्या
इति कुतस्त्यम् ? अनेकार्थत्वस्याऽन्याय्यत्वात् । लक्षणस्यापि च कर्त
व्यायां क्रियायां लौकिकस्य लिङादीनां प्रयोगस्योपपत्तेरपूर्वकर्तव्यता
नान्तरीयकत्वात् । क्रियाकर्तव्यताया असाधितायाः क्रियायास्तत्सा
धनत्वाऽनुपपत्तेः159 । लौकिकप्रयोगाऽविरोधात् । अपूर्वकर्तव्यतायास्तु
लौकिकक्रियाकर्तव्यातानान्तरीयकत्वाऽनुपलब्धेर्वैपरीत्याऽनुपपत्तेरत्यन्तप्रयो
गाभ्यासाल्लाक्षणिकस्यापि वाचकत्वाऽभिमानादपूर्वाऽभिधाननियोगसिद्धरिति
चेत् ? नन्वनेकार्थत्वमन्याय्यमित्येतदेव कुतः ? अनेकशक्तिकल्पनागौरवा
दिति चेत् ? नन्वपूर्वमपि नैकविधप्रधानाङ्गवर्ति नानेति कथमैकार्थ्य
लिङः ? कृतिव्याप्यतायाः प्रवृत्तिनिमित्तस्य सर्वत्राऽविशेषाद्रूपभेदेऽप्यपूर्वा
णामेकशक्तिरस्या लिङ एकहायन्यादिशब्दवदिति चेत् ? हन्त भोस्तप
स्विन्या क्रियया किमपराद्धम् ? यदस्यां कर्तव्यतारूपायामभिधानायकः
पतिरिव लिङादिः शक्त्यन्तरमुत्कोचं रोचयते । शब्दसाम्येऽपि कर्तव्यता
भेदादयमदोष इति चेत् ? न । भेदाऽभावात् ।

यदि मन्येत, यद्यपि कर्तव्यताशब्दसाम्यं तथाऽपि कृतिं प्रतीप्सित
तमता कर्तव्यताऽपूर्वस्य, तदुद्देशेन पुरुषप्रयत्नस्येति कृतेः प्रवृत्तेः सैव च
लिङादिप्रवृत्तिनिमित्तम् । न चैवंरूपा क्रियाकर्तव्यता, तस्या दुःखतया तां
41 प्रति प्रधानभावाऽनुपपत्तेः ओदनाद्यर्थप्रवृत्तकृतिव्याप्यतालक्षणौदनादि
हेतोस्तस्याः कर्तव्यता, सा त्वन्यत्वान्न शक्त्यन्तरमन्तरेण लिङादिगोचर
इति । तन्न । विशेषाऽभावात् क्रियाकर्तव्यतायाः । न खल्वपूर्वमुद्दिश्य
कृतिः प्रवर्तितुमर्हति । सा हि पुरुषप्रयत्नः । स चेच्छानुशयीति तदेवो
द्दिश्येत । यदिच्छाकर्म तदेव च तस्याः कर्म यत्सुखं सुखानुशयित्वादि
च्छायाः । न चाऽपूर्व सुखमिति कथमिष्टम् ? अनिष्टं चेत् कथं तदुद्देशेन
कृतेः प्रवृत्तिः ? शब्दात्तथाऽवगतेः । असुखमप्यनिष्ठमप्यपूर्व कृतिं प्रति
प्रधानमित चेत् ? तत्किं शब्दोऽवगमयतीत्यनग्निरप्यस्तु धूमः ? आनन्द
स्वभावं वा विज्ञानम्, विज्ञानमानन्दमिति श्रुतेः । प्रमाणान्तरविरोधान्नैव
मिति चेत् ? न । इहाऽपि तस्य साम्यात् । समिदादिविषयस्याऽपूर्वस्या
ऽननुष्ठेयस्याऽनुष्ठेयाऽधिकाराऽपूर्वपरत्वेन कर्तव्यतात्वाऽभ्युपगमनात् ।
स्वर्गाद्यनुकूलत्वादपूर्वस्याऽसुखस्यापीच्छाविषयत्वमिति कुतो मानान्तरविरोध
इति चेत् ? न । क्रियायामपि समीहितसाधनतायास्तथाभावात् । नैमित्तिक
निषेधाऽपूर्वयोश्च फलविरहिणोस्तदनुपपत्तेः । एवं च नैमित्तिकनिषेधा
ऽपूर्वयोर्नाऽपूर्वसिद्धिर्लिङादीनाम् । निमित्तवतो निषिध्यमानक्रियाकर्तुश्च
सिद्धविशेषणावच्छिन्नस्य नियोज्यस्य क्रियाकर्तव्यताऽवगमाऽविरोधात् ।
प्रधानाऽङ्गग्रामसहभावस्याऽशब्दार्थभूतकल्पिताऽपूर्वद्वारेणाप्युपपत्तेः । अपि च
साध्यस्वर्गविशिष्टो ऽपि नियोज्यः कस्मात् क्रियामेव नावैति कर्तव्याम् ?
तस्या आशुतरविनाशिनीत्वेन तदनुकूलत्वाऽभावात् । तद्धि तदुत्पादाऽनुकूलं
यस्मिन् सति यदुत्पद्यते, नाऽसति । न चाऽऽमुष्मिकं स्वर्गादि सति कर्मणि
भवति चिरविनष्टे । तस्मिंस्तदुपपत्तेरिति चेत् ? किमिदानीमाग्नेयादिष्वपि
न साधनत्वमधिकाराऽपूर्वस्य, भाक्तो वा साधनभावस्तेषाम् ? न हि तस्य
भाक्तत्वे इतिकर्तव्यतासम्बन्धो घटते । न जातूपचरितवह्निभावो माणवको
दाहपाकयोरुपयुज्यते । तेषां च विषयत्वमेकं नाना च करणत्वं भवद्भिरभ्यु
पेयते । तयोर्भिन्नप्रस्थानोपधारूपत्वात् । प्रतिपत्त्यनुबन्धो हि विषयो160
यथाप्रतीति व्यवतिष्ठते । तत्रोच्चारिताश्चाऽऽग्नेयादयो दर्शपूर्णमासाभ्यां
स्वर्गकामो यजेतेति सकृदवगतेस्तथैव विषयभावमनुभवन्तीत्येकमेवैषाम
धिकाराऽपूर्व प्रति विषयत्वम् उत्पत्त्यनुबन्धस्तु करणत्वम् । स च स्वरूपा
ऽधीनः, न प्रतिपत्त्यधीनः । स्वरूपं चैषामाग्नेयादीनां यदाग्नेयो ऽष्टाकपाल
इत्यादिभ्यो भिन्नभावमवगतमिति तदनुवर्तिनी साधनताऽपि भिन्नैव ।
42 न चैवमन्योन्यनिरपेक्षाणामुपायभावः । यथाश्रुतकरणाऽधीनसिद्धित्वात्
परमाऽपूर्वस्य । बहूनि चाऽस्य करणानि श्रूयन्ते, इति नैकोपायसाध्यता
भवितुमर्हति । अनेककरणसाध्यत्वं चैकस्या अपि क्रियाया लोकेऽपि
दृष्टमेव । यथाऽश्वेन दीपिकया खङ्गपाणिभिरग्रेसरैः संचरते राजा प्रदोष
इति । अवान्तरव्यापारभेदादश्वादीनां साधनानां भेद इति चेत् ?
इहाप्युत्पत्त्यपूर्वाण्येवाऽवान्तरव्यापाराः । ते च प्रत्याग्नेयादि भिद्यन्ते इति
समानम् । एवं चाऽऽज्यौषधसांनाय्येषु न सङ्करो धर्माणाम् । परमाऽपूर्व
प्रयुक्तत्वेऽप्यवान्तरव्यापारोत्पत्त्यपूर्वभेदेन साधनभावस्य भेदादपूर्वसाधन
निवेशितत्वाच्च तेषाम् । अन्यथा तदभेदे सङ्करप्रसङ्गात् । तस्माद्यथैवाधि
काराऽपूर्वोत्पत्तिसमये आग्नेयादीनामसतामपि शब्दाऽवगतसाधनभावना
मुत्पत्त्यपूर्वाण्यवान्तरव्यापाराः शक्तयो वा तथा फलं प्रत्यवगतसाधनभावायाः
क्रियाया अवान्तरव्यापारः शक्तिर्वा अपूर्व भविष्यति । कथमन्यसमवेता
ऽन्यस्य शक्तिः, असति वा व्यापारवत्यवान्तरव्यापार इति चेत् ? आग्नेया
दीनामपि परमाऽपूर्वसाधनानामवान्तरव्यापारेषु शक्तिषु वोत्पत्त्यपूर्वेषु
तुल्यत्वात्पर्यनुयोगस्य । अनपेक्षशब्दाऽवगतसाधनभावनामाग्नेयादीनामसह
भुवामन्यसमवेतान्यप्यसमानकालान्यप्युत्पत्त्यपूर्वाणि व्यापाराः सामर्थ्य वेति
चेत् ? तत्किं दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेते-ति लोकाऽनुसारतः
साध्यस्वर्गवैशिष्ट्येन161 क्रिया कार्या नाऽवगम्यते, स्वविशेषणं वा साध्यरूपं
प्रत्ययस्याऽनानुकूल्यम्, येन तद्घटनायाऽवान्तरव्यापारः सामर्थ्य वा कियाया
नाऽपूर्वमास्थीयेत ?

फलसाधनसाधनं न फलसाधनं क्रियेत्यपि मिथ्या । फलप्रवृत्ताया एव
तस्यास्तत्साधनत्वात् । यथा परमाऽपूर्वसाधनप्रवृत्तानामाग्नेयादीनामुत्प
त्त्यपूर्वसाधनत्वम्, सस्यागमो162द्देशेन प्रवृत्तस्येव कृषिकर्मणो भूपाटनादि
साधनत्वम् । न च परमाऽपूर्वं प्रत्युत्पत्त्यपूर्वाणामेव साधनत्वम्, नाऽऽग्नेयादी
नामिति साम्प्रतम् । न हि दर्शपूर्णमासाभ्यामिति च यजेतेति चोत्पत्त्य
पूर्वाणामभिधानमपि तु षण्णामाग्नेयादीनां कालविशेषसम्बन्धेनोत्पन्ना
नामनूदितानां समुदायिनाम्163 । न चैषामुत्पत्तिवाक्यान्येव यथास्वमुत्पत्त्य
पूर्वाणि प्रति कारणत्वमधिगमयितुमीशते । अधिकारवाक्यसन्निधिसमाम्ना
तानां तदुत्पत्तिवाक्यानामधिकाराऽपूर्वप्रत्यभिज्ञाशङ्कया द्रागिवाऽपूर्वान्तर
प्रत्ययाऽजननात् । उत्पन्नानूदितानां तु पश्चादाग्नेयादीनामधिकाराऽपूर्वं
43

अथ मानान्तरात्सिद्धिः ? न । मानान्तरविषयत्वेनाऽनपेक्षत्वसिद्धेः ।

अपि च नियोक्तृव्यापारो नियोगो न नियोक्तुर्विना अवकल्पते । न

नाऽपि लोके माणवक! सन्ध्यामुपास्वेत्याचार्यवचनाऽनन्तरं माणवकस्य
प्रवृत्तिमुपलभ्य तस्याश्च कार्याऽबगमाऽधीनत्वात्सन्ध्योपासनकर्मणश्च
दुःखतया तदनुपपत्तेः तदतिरिक्ते कार्ये मानान्तराऽवेद्ये लिङादेः सङ्गतिग्रह
इति चतुरस्रम् । क्रियाया एव कर्तव्यतोपपत्तेः । दुःखतयाऽनुपपत्तिरिति
चेत् ? एवं तर्हि वरं तस्या एव हिताऽहितप्राप्तिपरिहारयोरन्यतरोपायता
परिकल्पनम्, तादृश्या एव तस्या आत्मनि प्रवृत्तिहेतोरुपलब्धेः तदेतदप्यति
पेलवम् । तस्मान्मानान्तराऽविषयत्वेनाऽपदार्थत्वाच्च नैव वाक्यार्थत्वं
नियोगस्याऽपूर्वस्येति सिद्धम् ।

यदि तु नियोगस्य पदार्थत्वलिप्सयाऽनभिमतमपि मानान्तरगोचर
त्वमास्थोयते ततो मानान्तरविषयत्वेनाऽनपेक्षत्वं चोदनायाः स्यादित्याह—
अथ मानान्तरात्सिद्धिः ? न । मानान्तरविषयत्वेनाऽनपेक्षत्वसिद्धेश्चोद
नायाः । अपि च नियोग इति प्रवर्तनेति च प्रेरणेति च नियोक्तुर्व्यापारे
निरूढवृत्तयः शब्दास्तं गमयन्ति । न चाऽसौ नियोक्तुर्विना अवकल्पते,
कारणाऽभावे कार्यनिवृत्तेरित्याह—अपि च नियोक्तुर्व्यापारो नियोगो न
नियोक्तुर्विना अवकल्पते । अस्तु तर्हि नियोक्तेत्यत्राह—न चाऽस्याऽस्ति
44

चाऽस्य सम्भवः, अपौरुषेयत्वाऽभ्युपगमात् । शब्दस्य पुरस्तात् प्रतिषेधात् ।
कुर्विति तदपरामर्शादनन्यगोचरत्वम् । तद्यदि शब्दतो घटादावपि प्रसङ्गः ।
न हि घटादिश्रुतयोऽपि भूतादीनामन्यतममामृशन्ति । अर्थाऽर्थतः ? अत्यन्ता
ऽसत्त्वं खपुष्पादिवत् । एतल्लक्षणत्वादत्यन्ताऽसत्तायाः । नित्यानां च
वर्तमानत्वादव्यभिचारः । यदीतरप्रतियोगिता वर्तमानता न नित्येषु सा ।

सत्यप्यत्र दूषणे स्थवीयसि दोषान्तरमाह—कालाऽसंसृष्टमपि तर्हि
मानान्तरविषय इति व्यर्थो नियोगस्य कालविवेकोपन्यासः ।

एतेन यदाहुः कारकव्यापारो हि कालत्रयाऽवच्छेद्यो नाऽधिकार इति,
तदप्यपास्तं वेदितव्यम् । यथाऽव्यापारात्मतयाऽधिकारो नियोगः कार्य्यम्,
न कालत्रयसंभिन्नः तथा घटादयोऽपि । न जातु तेऽपि व्यापारा170 न च171
मानान्तरागोचराः । तथाऽधिकारोनवच्छिन्नोऽपि कालेन मानान्तर
गोचरः स्यादिति व्यर्थः कालविवेकोपन्यासः । ननु न कालसम्बन्धः सत्ता,
नापि तद्वयाप्ता, कालस्य तदसम्बन्धस्याऽसत्त्वप्रसङ्गात् । नाऽपि सामान्यम्,
पूर्वविमर्शाऽभावे172 तदनुपपत्तेः । यथा कालाक्षीमीक्षितवतः स्वस्तिमत्यां गवि
तदवमवर्शो, नैवं हिमशैलादिषु च त्रसरेण्वादिषु च रूपादिषु चोत्क्षेपणादिषु
गोत्वादिषु च तदवमर्शः समस्ति एतेन द्रव्यत्वादयोऽपि प्रत्युक्ता वेदितव्याः ।
तस्मान्न सामान्यमपि सत्ता, अपि तु प्रमाणग्राह्यता सत्त्वलणम् । सा च
त्रैकाल्याऽनवच्छिन्नस्य कालस्येव नियोगस्याऽपि शास्त्रप्रमाणप्रयोगवेदनी
यस्याऽस्तीति नात्यन्ताऽसत्त्वम् ।

गगनकुसुमादयस्त्वतीतसमस्तमानकर्मभावा अत्यताऽसन्त एवेत्या
शयवान् परिचोदयति—प्रमाणग्राह्यता सत्त्वलक्षणम्, अतो नाऽत्यन्ताऽसत्त्वं
नियोगस्य । दूषयति—नाऽभावस्यापि प्रमेयत्वात् । न खलु प्रमेयता सत्ता,
तदनुवृत्तावपि सत्ताया अभवाद् व्यावृत्तेः । यद्धि यस्मिन् अनुवर्तमाने व्यावर्तते
तत्ततोऽन्यदेव, यथा सूत्रात् कुसुमानि । सदसदिति च परस्परव्यावृत्ते
लोकसिद्धे प्रमेये । यदाहुः प्रामाणिकाः सत् सदिति गृह्यमाणं यथाभूत
मविपरीतं च तत्त्वं सत् । असदसदिति गृह्यमाणं यथाभूतमविपरीतं तत्त्वमस
46

कथम् ? यदा नाऽभावः प्रमेयः कण्टकादीनामिति निरटङ्कि, कथं तर्हि ना
स्यापि प्रमेयत्वात् । अभाव प्रमेय इति सुव्याहृतम् । नास्ति प्रमीयते चेति
ऽस्तीति व्यवहारः ? विषयावच्छेदात् । अवच्छिन्नविषयं हि प्रमाणं तदव
बोधयदन्यदनवबोधयन्नास्तीति व्यवहारयति । कथमन्यविषयो व्यवहारो
ऽन्यविषयात्प्रमाणात् ? नाऽयमन्यविषयः । तस्य प्रमाणविषयाऽवच्छेदविषय
त्वात् । तस्या विषयान्तरत्वात् । तथा हि—नास्तीत्ययमर्थो नेद प्रतीयते

तदेतद्विशदीकर्तुं शक्यते—कथमन्यविषयो व्यवहारो घटाद्यभाव
विषयोऽन्यविषयाद् भूतलादिविषयात् प्रमाणात् ? अभावव्यवहारस्तावदयं
सर्वजनीनो न निह्नवमर्हति, भावव्यवहारवत् । तदनेनाऽभावादेवोत्पत्तव्यम्,
अन्यव्यवहारस्याऽन्यत उत्पत्तावतिप्रसङ्गादित्यर्थः । निराकरोति—नायमन्य
विषयः । न व्यतिरिक्ताऽभावविषयः, तस्याऽभाववद् विग्रहवतोऽप्रतीतेः ।
किंविषयस्तर्हि ? इत्यत आह—तस्याऽभावव्यवहारस्य प्रमाणविषयाऽवच्छेद
विषयत्वात् ।

नन्वेवं विषयावच्छेदोऽपि भावरूपाद्विषयाद् भिन्न इति कथं नाऽन्य
विषयोऽयमभावव्यवहारः ? इत्यत आह—तस्या विषयान्तरत्वात् । न
47

भूतलं प्रमीयते न घट इति । अतस्तत्राऽप्रमितिः प्रमाणमित्यलौकिकमिति ।

उच्यते—अनिरूपितव्यवहारमत्रभवन्तं पश्यामः । इदं हि भवान्निरूपयतु,
य एष लौकिकानां क्वचिन्नास्तीति प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणो व्यवहारः किमय
मपरिच्छेदाद्, उताऽन्यपरिच्छेदात् उत तदभावपरिच्छेदात् ? यद्यपरि
च्छेदात्, नेष्टस्याऽभावं जिज्ञासेरन्, अपरिच्छेदादेव निवर्तेरन्, अनिष्टस्या
ऽपरिच्छेदादेव प्रवर्तेरन् । प्रमाणविषयाऽपरिच्छेदनिबन्धन एव व्यवहारः ।
न । विशेषाऽभावात् । न हि तदितरयोरपरिच्छेदो विशिष्यते । अप्रत्यय-

तदेतद्दूषयितुमुपक्रमते—उच्यते । अनिरूपितव्यवहारमत्रभवन्तं
पश्यामः । निरूपणे त्वभावव्यवहारस्याऽनुपपन्नमेतदिति तन्निरूपणे
प्रवर्तयति । इदं हि भवान्निरूपयतु, य एष लौकिकानां क्वचिन्नास्तीति
प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणो व्यवहारः किमयमपरिच्छेदात्सर्वोपाख्याविरहलक्ष
णात्, उताऽन्यपरिच्छेदात्, उत तदभावपरिच्छेदात् ? तत्र प्रथमं कल्पं
दूषयति—यद्यपरिच्छेदात्, नेष्टस्याऽभावं जिज्ञासेरन् । किञ्चाऽपरिच्छे
दादेव निवर्तेरन् अनिष्टस्याऽपरिच्छेदादेव प्रवर्तेरन् । जिज्ञासमानोऽपि
खल्वपरिच्छेदमेवाऽऽप्नुयात् । तदतिरिच्यमानदेहस्य प्रमेयाऽभावस्याऽनभ्यु
पगमात् । स च प्राप्त एवेति प्रेक्षावतामभावजिज्ञासा न स्यात् ।

शङ्कते—प्रमाणविषयाऽपरिच्छेदनिबन्धन एव व्यवहारः । नाऽपरिच्छे
दमात्रमत्र विवक्षितम्, अपि तु दृश्यस्य प्रतियोगिन इत्यर्थः । निराकरोति—
न । विशेषाऽभावात् । तमेवाह—न हि तत्तदितरयोरपरिच्छेदो विशिष्यते ।
न हि दृश्यत्वेऽदृश्यत्वे वा प्रतियोगिनोरपरिच्छेदस्य प्रसज्यप्रतिषेधात्मनः
सर्वोपाख्याविरहिणः कश्चिद्विशेषः सम्भवति । तत्सम्भवे तु तुच्छत्वा
ऽनुपपत्तेः ।

दूषणान्तरमाह—अप्रत्ययपूर्विके च प्रवृतिनिवृत्ती इत्यसमीचीतम् ।
न खलु गगनकुसुमायमानस्तुच्छोऽपरिच्छेदः प्रत्ययः कारणं वा विज्ञानं
वा सम्भवति । ततश्चाऽपरिच्छेदात् प्रेक्षावत्प्रवृत्तिनिवृत्ती ब्रुवाण आकस्मि
कत्वं वा तयोरविज्ञानपूर्वकत्वं वा वाचोयुक्त्यन्तरेणाऽभिदधीत, कदाचित्क
त्वप्रेक्षावत्प्रवृत्तिनिवृत्तित्वयोरनुपपत्तेरित्यर्थः ।

ननूभयी भूतलादौ संवित्, सद्वितीयभूतलविषया चैकाकिभूतलविषया
चेति । उत्तरा ऽपि च द्वयी, दृश्ये प्रतियोगिनि अदृश्ये च । दृश्यत्वं चास्यो
पलम्भाय176 प्रत्ययान्तरसाकल्यं, स्वभावविशेषश्च । स च स्वभावविशेष
उच्यते । यस्मिन्सति सत्स्वन्येषूपलम्भप्रत्ययेषु सद्भावोऽनुभूयते । एवं च या
दृश्ये प्रतियोगिनि भूतलप्रतीतिः सैवाऽभावव्यवहारसाधनी । यस्याश्चा
ऽतुच्छत्वात् सम्भवति विशेषणयोगः । तत्सिद्ध्यर्थ च युज्यते सूक्ष्मकीटकण्ट
कादिजिज्ञासेत्यत आह—वत्स्वन्तरप्रत्ययात् प्रवर्त्तन्ते चेति मिथ्या । कुतः ?
भावेऽपि प्रतियोगिनो घटादेर्भूतलादौ तत्प्रसङ्गात् । घटो नास्तीति निवृत्तेः
कण्टको नास्तीति प्रवृत्तेः प्रसङ्गात् ।

शङ्कते—भावे घटकण्टकयोर्जायमानयोस्तन्निबन्धने एव प्रवृत्ति
निवृत्ती; न भूतलज्ञाननिबन्धने । निराचष्टे—हन्त तर्हि तदभावात् घट
कण्टकयोरभावाद्विपर्यय इष्टाऽनिष्टसाधनज्ञानस्य घटकण्टकज्ञानस्य । अथ
भूतलभाव एव कस्मादिष्टाऽनिष्टसाधनज्ञानविपर्ययहेतुर्न भवति ? इत्यत
आह—न वस्त्वन्तरभावात् । न भूतलभावादिष्टाऽनिष्टसाधनज्ञानविपर्ययः ।
कस्मात् ? तदाऽपीष्टाऽनिष्टसाधनज्ञानस्य समयेऽपि भावाद् भूतलस्य ।
एतदुक्तं भवति । यदीष्टाऽनिष्टसाधनज्ञानविरोधो भूतलस्याऽभविष्यत्
ततस्तस्मात्तदनङ्क्ष्यत्177 न त्वनयोर्विरोधः । तज्ज्ञानसन्तत्या सह तस्य
चिरमवस्थितेरिति ।

न चेष्टसाधनज्ञानाऽसहभुवोऽपि भूभागस्य तज्ज्ञानविपर्ययविरोधिता
ऽपीत्याह—पुरस्ताच्च । भूतलस्य भावात् । इष्टाऽनिष्टसाधनज्ञानस्य
घटकण्टकज्ञानस्य पुरस्तात्तदभावे दृश्यमानं भूतलं न तत्सहभावनियतमित्यर्थः ।

अत्रेदमाकूतम् । योऽयमभावव्यवहारो लौकिकानां घटो नास्तीति
निवृत्तिलक्षणः, कण्टको नास्तीति प्रवृत्तिलक्षणः, स न तावद् दृश्ये घटकण्ट
कादौ भूभागग्रहनिबन्धनः, दृश्यमानेऽपि तद्गते घटादौ प्रसङ्गात् । न
ह्यदृश्यः, दृश्यमानत्वात्178 । केवलभूभागग्रहणनिबन्धनत्वादयमदोष इति
चेत् । किं पुनरस्य कैवल्यम् ? स्वरूपमिति चेत् । न । घटकण्टकादिग्रहे ऽपि
तत्सद्भावात् । तद्धर्म179 इति चेत् ? स तर्हि घटादिभावविरोधी भूमिकान्तरेण
तदभाव एवेति सिद्धं नः समीहितम् । नन्वभावप्रमेयवादिनामपि भूतल
ग्रहणसद्भावज्ञानकारणमेषितव्यम् । यदाह—गृहीत्वा वस्तुसद्भावं स्मृत्वा
च180 प्रतियोगिनमिति । तत्र न तावत् संसृष्टभूतलग्रहस्तद्धेतुर्विरोधात् । न
खल्वस्ति सम्भवः, घटसंसृष्टभूतलग्रहश्च तत्र घटाऽभावनिश्चयश्चेति ।
नापि घटाऽभाववद्भूतलग्रहः । आत्माश्रयप्रसङ्गात् । न खलु स एव तस्य
हेतुरिति साम्प्रतम् । तस्माददृश्ये प्रतियोगिनि घटादौ भूतलमात्रग्रहणं
घटाऽभावपरिच्छेदहेतुरित्यकामेनाऽपि घटाभावादन्यत् कैवल्यं भूतलस्य
स्वीकरणीयम् । तदेव चाऽभावव्यवहारनिबन्धनमिति किमन्तर्गङुना घटा
ऽभावेनेति ।

तदेतदयुक्तम् । वस्तुसद्भावग्रहणमात्रस्याऽभावज्ञानहेतुत्वाऽनभ्युपग
मात् । अपि तु तुल्योपलम्भयोग्यस्य प्रतियोगिनोऽनुपलम्भने सत्यस्य तत्का
रणत्वमिष्यते । तदाह—स्मृत्वा च प्रतियोगिनमिति । अनेनागृह्यमाणतामस्य
सूचयति । तत्त्वे स्मृत्यनुपपत्तेः । न चैकज्ञानसंसर्गिभूतलोपलम्भ एव घटा
नुपलम्भ इति साम्प्रतम् नोपलब्धचरघट181संसृष्टभूतलोपलम्भेऽपि घटाऽनु
पलम्भप्रसङ्गात् । तदाऽपि भूतलोपलम्भस्य भावात् । घटाऽनुपलम्भस्य च
तदव्यतिरेकात् । नन्वयमनुपलम्भः प्रतीतो वा स्यादभावज्ञाने हेतुरप्रतीतो
वा ? न तावत् प्रतीतोऽनवस्थाऽऽपातात् । सोऽपि ह्युपलम्भाऽभाव
रूपत्वादनुलम्भान्तरेण प्रमातव्यः, एवमनुपलम्भान्तरमपीत्यनवस्थानात् ।
अप्रतीतत्वे तु सत्तया हेतुः स्यात् । तथा च यदाऽयं प्रमाणोपलम्भचरचत्वर
भूतलप्रमित्साऽभावात् तस्मिन्नप्रतीतचरे चैत्राऽभावं त्वचिरप्राप्तचैत्र
विशिष्टचत्वरतलोपलम्भवान् पृच्छ्यते मैत्र! प्राक् किमासीदिह चैत्र इति
50 स तदा तत्प्रश्नसमुदितजिज्ञासः प्राक्तनीं दृश्यमानस्य चैत्रस्याऽसत्तां तदानी
मेवाऽवधार्योत्तरमाह, आयुष्मन्नासीदिह चैत्रः सम्प्राप्त इति ।

तन्नोपपद्यते । तदानीन्तनेनोपलम्भेन तदनुपलम्भाऽपवादात् । न च
प्राक्तनोऽनुपलम्भस्तस्य सम्प्रतितनीमभावधियमाधातुमर्हति । न खलु
निमीलितनयनयुगलः प्राच्या नयनसत्तया सम्प्रति रूपं पश्यति । तस्मादेक
ज्ञानसंसर्गवस्त्वन्तरोपलम्भ एवाऽभावज्ञानकारणमेषितव्यम् । तथा च
स्वसंवेदनसिद्धः स एवाऽभावव्यवहारसाधनाय पर्याप्त इति कृतमभावेन
प्रमेयेनेति ।

अत्रोच्यते । न तावद्विना घटाऽनुपलम्भम् भूतलोपलम्भमात्रमभाव
व्यवहारसाधनम् । न च भूतलोपलम्भ एव तदनुपलम्भ इति चोक्तम् ।
अतोऽनुपलम्भो वरं182 प्रतियोगिन एषितव्यः । न चाऽसावप्रतीतस्तदभाव
व्यवहारसाधनम्, प्रेक्षावद्व्यवहारस्याऽबुद्धिपूर्वकत्वाऽनुपपत्तेः । तदभाव
ज्ञानसाधनं तु भवेत् । अज्ञातस्याऽपि ज्ञानोपायत्वदर्शनाच्चक्षुरादिवत् ।

नन्वेवं सत्तामात्रेणोपायत्वमभ्युपेतं भवति । तच्चाऽनुपपन्नम् । असत्य
नुपलम्भे तदभावबुद्धिसमुत्पादप्रसङ्गादित्युक्तम् । न । अनुपलम्भाऽभाव
स्याऽसिद्धेः । नन्वत्र चत्वरतले किमयमासीच्चैत्र इति प्रश्नसमये तदुप
लम्भमानः स एव मैत्रः183 कथं तदुपलम्भवान् ? सत्यम्, गृह्णाति चैत्रम्, न तु
स्मरत्यस्य प्राक्तनीं तत्र सत्ताम्, चत्वरतलस्येव । न च स्मृतिरनुपलम्भ इति
तदभावोऽप्यनुपलम्भ एव । तेन यथा ग्रहणार्हस्याऽग्रहणं184 तदभाववीक्षा
साधनम्185, एवं सत्यपि सम्प्रति तस्य ग्रहणे प्राक्तनी चैत्रस्य सत्ता चत्वर
स्येव तत्र मध्यन्दिने स्मरणार्हा न स्मर्यत इति माध्यन्दिनस्मरणाऽभावः
सन्निति प्राक्तनाऽभावविषयं माध्यन्दिनं प्रत्ययं शक्त एव जनयितुम् । न
च प्रत्यक्षाऽनुपलब्धिरेवाऽभावज्ञानसाधनमिति साम्प्रतम् । योग्यप्रमाणा
ऽनुपलब्धेस्तत्साधनत्वात् । अतत्साधनत्वे त्वनुमानादिनिवृत्तेः । मकरगतस्य
सवितुर्मीनादिषु सत्तायाश्च चैत्यवन्दनादिधर्मतायाश्च दर्विहोमाऽपूर्ववत्त्वस्य
च ध्वन्यागमनमात्रोपपन्नश्रवणशब्दस्य सजातीयपरम्परारम्भणस्य निवार
णाऽभावात् । प्रमाणान्तराणामिवाऽप्रमाणस्याऽपि स्मरणस्य स्वविषये
योग्यत्वोपपत्ते । प्रत्ययान्तरसाकल्यलक्षणस्य च दृश्यत्वस्य विषयकारणक एव
प्रत्यय उपपत्तेः । तदभावे चाऽनुमानादिनिवृत्तेरनुमेयाद्यभावसाधनत्वात् ।
51 न ह्यनुमानाद्येकविषयाणां प्रमेयाणां क्वचिदभावस्तद्व्यवहारो वा विषया
ऽतिरिक्तप्रत्ययान्तरसाकल्ये सम्भवति । तस्मिन् सति सद्विरोधिभावप्रत्यय
व्यवहारोपपत्तेः न च विषयकारणेऽपि प्रत्ययान्तरसाकल्यसम्भवः । इन्द्रिया
र्थसन्निकर्षस्यैवाऽसत्यर्थेऽनुपपत्तेः । तस्मात्संस्काराऽभावेऽपि स्मरणाऽर्हत्वमुप
पन्नम् । न चोपलम्भाऽनुपलम्भयोर्विरोधः, असमसमयवृत्तिभावाऽभावसाधन
तया भिन्नविषयत्वात् ।

स्यादेतत् । सत्तामात्रेणाऽभावसाधने त्वनुपलम्भस्य दृश्यत्वमप्यस्य
तथेति तज्ज्ञानसिद्ध्यर्थ सूक्ष्मकीटकण्टकादिजिज्ञासा न स्यात् । मैवम् ।
दृश्यत्वसिद्ध्यर्थं हि सा । अजिज्ञासितस्य तत्त्वाऽनुपपत्तेः । न तु दृश्यत्व
ज्ञानार्थम् । भवतु वा दृश्यत्वज्ञानं हेतुः, भूतलज्ञानवत्, किमायातमनुप
लम्भस्य ? न ह्यालोको ज्ञायमानः कारणमिति चक्षुषाऽपि तथा भवि
तव्यम् । न च धूमोऽवगतोऽनुमानज्ञानकारणमिति मनोऽपि तत्कारणं
ज्ञातव्यम् । तस्मात्सत्तयाऽनुपलम्भोऽभावज्ञानकारणमिति नाऽनवस्था ।
नाऽपि प्रमेयाऽभावाऽतिरिक्तकैवल्याऽङ्गीकारः । चत्वरतलोपलम्भस्य चैत्रा
ऽनुपलम्भे सति तत्कारणत्वात् । तदयमभावव्यवहारो वस्तुसद्भावग्रहणतत्
प्रतियोगिततस्मरण186तद्बुभुत्साऽतिरिक्तनिमित्तजन्मा । यथा सत्स्वपि तन्तुषु
कदाचित्पटः प्रादुर्भवंस्तदतिरिक्ततत्संयोगभेदजन्मेति । दृश्ये प्रतियोगिनि
स्मर्यमाणे वस्तुसद्भावग्रहणे सत्यभावव्यवहारो ऽवश्यम्भावीति हेतुरसिद्ध इति
चेन्न । गृह्यमाणेऽपि प्रतियोगिन्यस्मर्यमाणे किमासीदिति प्रश्नाऽनन्तरं
प्राक्तनतदभावव्यवहारप्रवृत्तेः । भवतु तर्हि बुभुत्सिते प्रतियोगिनि बोधार्हे
वस्तुसद्भावज्ञानमभावव्यवहारसाधनम् । अस्ति च गृह्यमाणे चैत्रे किमा
सीदिति प्रश्नसमनन्तरं तत्र तदीयप्राचीनसद्भावसुस्मूर्षा । तदेतस्यां सत्यां
प्राक्कालवर्तिचत्वरतलस्मृतिरेवाऽवश्यं तदभावव्यवहारप्रवृत्तिनिमित्तमित्य
सिद्धता हेतोः । न । एतस्यामप्यवश्यम्भावनियमाऽभावात् । प्रतीतिस्मरणा
ऽनुभवयोः सतोरपि नितान्तबल्लभ्यतया सुस्मूर्षाऽनुबुभूषयोरविरामात्187 ।
तथा च प्रतियोगिनोऽनुभवे स्मरणे च तत्र तत्र तदभावव्यवहारप्रसक्तेः ।
असंस्मरणेऽननुभवे चेति विशेषणान्न दोष इति चेत् ? अङ्गीकृतं तर्हि
तदतिरिक्तं निमित्तमभावः । तथाप्युपलम्भाऽभावरूपत्वादस्य न प्रमेया
ऽभावसिद्धिरिति चेत् । अत्रोत्तरमनन्तरमेव वक्ष्यति स्वयमेवाऽऽचार्यः ।

नन्वभावो नाम विग्रहवान्न कश्चिदनुभूयत इत्युक्तम्, तत्किमयमभाव
व्यवहारो नास्ति, नास्ति निमित्तो वा ? न तावन्नास्ति निमित्तः । कादा
52

तस्मान्नाऽन्यप्रमितिनिबन्धने नाप्यप्रमितिनिबन्धने अनभिमतमभिमतं
नास्ति, अभिमतं नास्तीति प्रवृत्तिनिवृत्ती, अपि त्वभावाऽधिगमनिबन्धने ।
नास्तिज्ञानस्य को विषयो निरूपितः ? ननूक्तम्, किमपराद्धं भवतो विषया
ऽभावेन ? यत्तमतिलङ्घ्य प्रमाणाऽभावो विषय इत्युच्यते । ज्ञेयाऽभावो न

प्रकृतमुपसंहरति—तस्मान्नाऽन्यप्रमितिनिबन्धने नाऽप्यप्रमितिनिबन्धनेऽ
नभिमतं नास्ति, अभिमतं नास्तीति प्रवृत्तिनिवृत्ती, अपि तु पारिशेष्याद
भावाऽवगमनिबन्धने । न केवलं व्यवहाराऽन्यथानुपपत्तेरभावसिद्धिः, अपि
तु घटोऽस्तीति ज्ञानवत्तदभावज्ञानमप्यवगम्यते । न च ज्ञानं निरालम्बन
मिति निवेदयिष्यते । तदस्याऽऽलम्बनं नाऽभावादन्यदस्तीत्याशयवान्
पृच्छति—नास्तिज्ञानस्य को विषयो निरूपितः ? अपर आह—ननूक्तम्,
नेदमिह प्रतीयत इत्यर्थः ।

तत्र न तावददृश्ये189 प्रतियोगिनि वस्तुसद्भावज्ञानम्, प्रतियो
गिनोऽप्यप्रमितिः सम्भवतीत्युक्तम् । अतस्तद्व्यतिरिक्ताऽनुपलम्भाऽभावो
वक्तव्यः । तथा च किमपराद्धमत्रभवती विषयाऽभावेन ? यत्तं प्रमीयमाणम
तिलङ्घ्य प्रमाणाऽभावो विषय उच्यते ।

शङ्कते—प्रातिस्विकभेदाऽनुपलब्धेर्ज्ञेयाऽभावो न प्रमेयः । निराचष्टे—
भवतु यद्यस्ति ज्ञानज्ञेयाऽभावयोर्विशेषः । न हि ज्ञानाऽभावोऽप्याजानतो
भेदवान् । तद्भेदस्याऽपि प्रतियोगिभेदाऽधीननिरूपणत्वात् । तथा च चैत्रो
नास्तीति प्रतीतिस्तदभावाऽवभासलक्षणकार्यसमधिगमनीया, न कुकवि
कृतिरिव क्लेशेन कथंचित्प्रमाणाऽभावविषयतया व्यख्यातुमुचिता । अथापि
वैजात्यात् उच्यते, न च तत्त्वतो नास्तीति बुद्धिव्यवहारौ स्तः, किन्तु
53

प्रमेयः । भवतु यद्यस्ति तद्विशेषो हेतुः । ज्ञानाऽभावे ज्ञानभ्रमो व्यवहारा
ऽभावे व्यवहारभ्रमः । आलोकाऽदर्शनेऽन्धकारभ्रमवत् ।

न । सुषुप्त्याद्यवस्थासु प्रसङ्गात् । अप्रमिते च भ्रमाऽयोगात्सुषुप्त्या
दिवत् ।

अत्रैव निदर्शनमाह—आलोकाऽदर्शनेऽन्धकारभ्रमवत् । न किलाऽन्ध
कारो नाम तत्त्वतो ऽस्ति, तत्प्रत्ययो वा । तथा हि तद् द्रव्यादीनाम
न्यतम190मेव भवेत् । तैरेव विश्वस्य सङ्ग्रहात् । तत्र द्रव्यत्वे तमःपृथि
व्यादीनामन्यतममन्यद्वा ? न तावदन्यतमम् । क्षितिसलिलात्मसु चतुर्दश
गुणेषु, तेजसि चैकादशगुणे, मातरिश्वनि च नवगुणे, मनसि चाऽष्टगुणे,
नभसि च षङ्गुणे, दिक्कालयोश्च पञ्चगुणयोरविनाशिनोरनन्तर्भावात् ।
अन्तर्भावे वा तावद्गुणत्वप्रसङ्गान्नित्यत्वापत्तेश्च । नाऽपि द्रव्यान्तरम्
निर्गुणस्य तत्त्वाऽनुपपत्तेः । नीलोत्पलपलाशश्यामलमुपलभ्यमानं महच्च
तमो न निर्गुणम् । अतो द्रव्यान्तरमिति चेत् ? न । कृष्णरूपस्य191 गन्धाद्ये
कार्यसमवायिनस्तद्व्याप्तस्य तदभावेऽभावात् । तथा च निखिलगुणविरहिणो
न द्रव्यत्वम् । गुणकर्मसामान्यभावोऽप्यनाश्रयस्य न सम्भवति ।
न च पृथिव्यादिद्रव्यमस्याश्रयः । तदाश्रयत्वे तद्गुणानां तत्सहचरिता
नामुपलब्धिप्रसङ्गात् । न चास्य तमस उपलब्धिरुपपद्यते ।
उपलम्भकाऽभावात्192 । न चेन्द्रियाणामेतत्तमो लोचनं गोचरयति ।
तदभावे तदनुपलब्धिप्रसङ्गात् । अस्ति च निमिलितलोचनस्याऽपि
तमः पश्यामीत्यभिमानः । घ्राणादीनां गोचरस्तम इति स्थवीयः । मनो
ऽपि चाऽऽन्तरगोचरनियतं बहिरसतीन्द्रियलिङ्गादौ दवीय एव । न च
कारणाऽभावे कार्यमुत्पत्तुमर्हति । तस्याऽऽकस्मिकत्वेन कादाचित्कत्वा
ऽनुपपत्तेः । तस्मान्न तमो नाम किञ्चिदस्ति वस्तु । नापि तज्ज्ञानम् ।
अथ च तमस्तमालनीलमुपलभामह इत्यभिमानो लौकिकानामालोकाऽदर्शने ।
सोऽयं विप्लवः । एवमभावदर्शनं तद्व्यवहारश्च विप्लव एवेति भावः ।

तदेतन्निराकरोति—न । सुषुप्त्याद्यवस्थासु प्रसङ्गात् । यदि हि ज्ञान
व्यवहारयोरभावे तद्विभ्रमः, सुषुप्त्याद्यवस्थास्वपि तथा प्रसङ्गः । न हि
तदा ज्ञानं, नाऽपि व्यवहारः । समस्तविज्ञानोपसंहृतिलक्षणात्वात्सुषुप्त्या
द्यवस्थायाः । हेत्वन्तरमाह—अप्रमिते च भ्रान्त्ययोगात् सुषुप्त्यादिवत् ।
54

तमोदर्शनं तु भूच्छायादर्शनम् ।

दृष्टान्तस्तु साध्यविकल इत्याह—अत एव तमोदर्शनं तु भूच्छाया
दर्शनम् । अयमत्राऽभिसन्धिः । प्रमीयते तावत्तमस्तमालमालाश्यामम् । न
चाऽप्रमितावेव प्रमितिविभ्रमसम्भवः । न चास्य बाधकमस्ति प्रमाणम् ।
न च तदभावे प्रमीयमाणमपह्नवमर्हति । अतिप्रसङ्गात् । न च तमसः
प्रमाणाऽनुपलब्धेः प्रमा प्रथमानाप्यपह्नोतुमुचिता । रूपाद्युपलब्धेरपि
तत्प्रसङ्गात् । न हि तत्प्रमाणमिन्द्रियाद्युपलभ्यते । रूपाद्युपलब्धिलिङ्गक
मनुमानमस्योपलब्धिरिति चेत् ? न । इहापि समानत्वात् । ननु चक्षुरादि
गोचरत्वमस्येत्युक्तम् । तर्हि वरमस्तु तमसि समस्तजनसाक्षात्काराऽऽस्पदे
प्रमितिकार्यदर्शनात् प्रमाणान्तरमनुपलब्धपूर्वमपि, न पुनस्तस्याऽन्यतो
ऽनुपलम्भात् स्पष्टदृष्टकार्यविपर्ययो युज्यते । अस्तु वा चक्षुरेवाऽस्य
कारणम् । न च निमीलिताक्षस्य पटलवतो वा तन्नास्ति, अपि तु पिहितम् ।
कथं तर्हि पिहितं193 घटादाविव बाह्ये तमसि प्रवर्त्तेतेति चेत् ? मा
प्रवर्त्तिष्ट । किन्नश्छिन्नम् ? परिच्छेत्स्यति हि तच्छायां पक्ष्मणोः पटलस्य
वाऽत्यासन्नामपि पिधातृणी पटलपक्ष्मणी पिदधतीं तामेवेक्षते चक्षुः, न
तु पटलपक्ष्मणी । आलोकाप्यायितं तत्पृथिव्यादिग्रहे प्रभवति, न तु तच्छा
यायां तद्विरोधिन्याम्, केवलस्यैव तत्र सामर्थ्यात् । कार्यदर्शनोन्नेयत्वात्तस्य
सूक्ष्ममपि चेषीकतूलादि चक्षुराच्छादकमासन्नमनुभूयमानमतिमहदनवधि
चकास्ति तथेयमपि । न चाऽन्धानामितरगात्राऽवयववद् गोलकाधिष्ठाने
तत्कार्योपलम्भसम्भवः । तद्भावे वा वरमुपलम्भकान्तरकल्पनेत्युक्तम् ।

कतमत्पुनर्द्रव्यादीनां तमः ? ननु द्रव्यमेव, कालिमगुणशालित्वात्
स्पन्दवत्त्वाच्च । तथा हि । कालिमैवाऽस्य रूपमुपलभ्यते । अप्तेजसोरिव
श्वेतिमा । एवं संङ्ख्या ऽप्येकत्वादिका परिमाणम्, तच्चतुर्विधम् । पृथिव्या
द्यणूनामिव तमोऽणूनामप्यनुमानात् । पृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वाऽपरत्व
संस्काराश्च पञ्चविधमपि कर्माऽध्यक्षमीक्षते । यथाहाऽत्रभवान्वार्तिककारः ।

न च पृथिव्यादीनामन्यतमम् । न तावत्कृष्णरूपस्य तमसस्तोयादि
भावसम्भवः । तीयतेजसोः सितत्वादेवं पवनादीनां चाऽरूपत्वात् । न च
परोपधानात् कालिन्दीसलिलस्येव तमसः कालिमेति साम्प्रतम् । अनुपहि
तस्य कदाचिदपि स्वाभाविकरूपान्तरशालिनोऽनुपलब्धेः, क्षेत्रसमुद्धृ
तस्येव कालिन्दीवारिणः स्वभावस्वच्छधवलस्य ।

नापि पार्थिवं तमः । तद्गुणानां गन्धादीनामभावात् । ननु तथैव
गन्धादिव्याप्तं कृष्णमपि रूपं तन्निवृत्तावसदित्युक्तम् । तत्किं पवनेऽनुष्ण
शीतस्पर्शोऽसन्नेव ? गन्धादिव्याप्तस्य तस्य पृथिव्यामुपलब्धेः । पवने च
तेषामभावात् । पाकजस्य स्पर्शस्य गन्धादिव्याप्तत्वम् । अयं त्वपाकजः
स्पर्शो वायवीय इति चेन्न । इहापि साम्यात् । न हि तमसोऽपि कालिमा
पाकजः । प्रत्यक्षं चोभयत्राऽपि समानम् । तमःपरमाणवश्च पार्थिवादि
परमाणव इव द्व्यणुकादिक्रमेण महान्तं तमोऽवयविनं पार्थिवमिवारम्भन्ते ।
तच्च रूपविशेषे सत्यनेकद्रव्यत्वान्महत्त्वाद्वा चाक्षुषमिति न तदुत्पत्त्यन
वकॢप्तिः । न च तस्य दिवाऽऽरम्भसम्भवः शाश्वतिकविरोधे सति तेजसि ।
न जातु स्पर्शवद्वेगवन्मुद्गरादिघाते परिपन्थिनि कुम्भारम्भाय भवन्ति
मृदवयवाः बिभ्रति वा कुम्भमारब्धमिति । अत एव हि दिवापि निरस्त
तेजसि गिरिगुहायामारभन्ते एव ।

स्यादेतत् । न तामसः परमाणवो ऽवयविनमारभन्ते । स्पर्शविरहा
दात्ममनो व्योम194वत् । न चाऽऽरम्भे रूपवत्त्वं प्रयोजकम् । अरूपाणामपि
पवनपरमाणूनां स्पर्शवद्द्रव्यारम्भदर्शनादस्पर्शानां चाऽऽत्ममनसां तदभावात् ।
तत्किमत्र भवतां तमःपरमाणवः सन्ति न वा ? सन्ति चेत्कथन्तदवयवि
नामभावः ? तद्भावलक्षणत्वात् परमाणुभावस्य । असत्त्वे वा तमःपरमाणूनां
कथं न हेतोराश्रयासिद्धिः ? हेतोरस्पर्शस्याऽसद्रूपत्वादसदाश्रयत्वमदोष इति
चेन्न । तुच्छस्याऽहेतुत्वात्कल्पनारोपिततद्भावस्य च वस्तुनोऽसाधकत्वात्195 ।
56 न जातु समारोपितधूमभावा मिहिका196 कृशानुसाधनं भवति । प्रामाणिकस्य
त्वभावस्य भावाऽधिकरणमन्तरेणाऽयोगात् । तमःपरमाणुष्वसत्स्वाश्रया
ऽसिद्धतया भवत्यसिद्धिः, न तु स्वतोऽप्रसिद्धस्य सत्यामपि परप्रसिद्धौ
साधनाङ्गत्वम्, स्वयमप्रतीतस्य परप्रत्यायनाऽनर्हत्वात् । यथोक्तम् ।

अपि चाऽस्पर्शस्य द्रव्याऽनारम्भकत्वेन न स्वाभाविकः संबन्धो मनसः
शक्यो निश्चेतुं, वैय197र्थ्यस्योपाधेर्विद्यमानत्वात् । धर्माऽधर्मनिमित्तत्वाद्विश्व
कार्यनिर्माणस्य । साक्षात्पारम्पर्येण च सर्वं कार्यजातं भोगसाधनं सत्तन्निर्माणं
स्यात् । न च मनोऽवयविनः शरीरतया विषयतया वा भोगसाधनता
सम्भवति । इन्द्रियाऽनधिष्ठानतया देहभावाऽभावात् । अपार्थिवस्य च
तद्भावाऽनभ्युपगमात् । विषयभावस्त्वननुभूयमानतयाऽनुपपन्नः । इन्द्रिय
भावस्त्वणुत एव मनसः । तमसस्तु रूपवतो विषयभावेन भवति भोगसाध
नत्वमिति न वैयर्थ्यम् । परममहतां पुनरसमवायिकारणसंयोगविरहादधिक
परिमाणकार्यद्रव्याऽनुपपत्तेश्च कारणसमानन्यूनपरिमाणकार्याऽदर्शनाच्चाऽधि
क्याऽयोगाच्च परममहत्त्वव्याधाताच्च न स्वसमवायिद्रव्यारम्भकत्वमिति सो
ऽयमुपाधिः । न चौपाधिकः सम्बन्धोऽनुमानाङ्गम् । मा भूदुपाध्यायदर्शना
दसकृदवगतसहभावस्याऽनुमानं शिष्यस्य । न चाऽनन्यथासिद्धे नीलाऽन्ध
काराऽनुभवे परिपन्थिनि स्फुरति प्रत्यक्षे बाधितविषयमनुमानमुदेतुमुत्सहते ।
मा भूदनुष्णत्वं तेजसो द्रव्यत्वात्पृथिव्यादिवदित्यनुमानम् । द्रव्यान्तरस्य च
द्रव्यान्तराश्रयत्वं दृष्टम् । तद्यथा आकरजस्य तेजसः सुवर्णादेः पार्थिव
द्रव्योपष्टम्भः, अन्यथा पतनादि न भवेद् गुरुत्वाऽभावात् । यथा चाऽभिजात
महानीलादिमणिसमाश्रयं तेजः न च तद्वदेतद् । भ्रमणत198स्तेज इति साम्प्र
तम् । तेजसस्तदाश्रयस्याऽन्ततः खद्योतादिगतस्यापि कयाचिन्मात्रया रूप
प्रकाशनव्याप्तत्वात्तमसश्च तद्वैपरीत्यात् । तस्मात्तमो द्रव्यान्तरमपि पृथि
व्याद्यनुविधास्यति, तेजसश्च विनङ्क्ष्यति । तदपगमे च पृथिव्यादिभ्यः पुनः
प्रभविष्यति । चतुष्कादपवरकप्रविष्टस्य कतिपयाऽऽलोकाऽवयवसम्भेदविरलेऽपि
तमसि सान्द्रताऽवगमो भ्रमः । इन्द्रियोपहतेः । कालपरिवासवशात् । उपहति
विगमे तु यथावत्पश्यत्यपवरकवर्तिनः पदार्थान्, अल्पां च तत्र च्छायाम् ।
57

आलोकाऽभावदशनं चेत्यसमानम् ।

अलं वा नैयायिकैर्विवादेन । आलोकाऽभाव एव तमः । तथाऽपि
सिद्धत्येव नः समीहितमित्याह—आलोकाऽभावदर्शनं चेति । तस्मादसमानं
दार्ष्टान्तिकेनेति । तद्यदि प्रमाणग्राह्यता प्रमाणसंबन्धः, यदि वा तदर्हता,
उभय्यप्यसावभावे सदाऽस्तीति तस्यापि सत्त्वप्रसङ्गः । अथ स्वरूपवर्त
मानता200, न साऽभावेऽस्ति । न । अतुच्छत्वोपपादनात् । न चैवमपि
प्रतिभावं201 भेदवती सत्सदिति बुद्धिव्यपदेशयोरभिन्नाऽर्थावगाहिनोर्गोचरो
भवितुमर्हति । अभेदे वाऽभिधानान्तरेण सामान्यमेव तत् । पूर्वाऽभिमर्श
मन्तरेण सामान्यमप्रामाणकमिति चेत् ? न । विकल्पाऽसहत्वात् । कः
खल्वयं पूर्वाऽभिमर्शोऽभिमत आयुष्मतः, यावदुपलब्धरूपपरामर्शः, आहो
स्वित् कतिपयानामपि रूपाणाम् ? तत्र प्रथमस्य न क्वचिदपि सम्भवः ।
न खलूपलब्धचरशिलाभ्रकस्या202पि वर्षासु शरदि पुनः पश्यतस्तादृशः
पूर्वाऽवमर्शोऽस्ति । तस्याऽपि तदभावादन्यत्वप्रसङ्गः । कतिपयपरामर्शोऽत्रापि
समानः । अस्ति खलु कतिपयानां रूपाणामनुगमस्त्रसरेणुकरेण्वोर्विविध
भेदसमवायेऽपि वा द्रव्यत्वादिना । तस्माद्यथा सद्बुद्धिव्यपदेशयोरनन्य
यासिद्धेर्गुणवत्त्वस्य च प्रतिगुणवद्भेदेन तदुपपादनाऽसामर्थ्यात् एवं द्रव्य
गुणकर्मसामान्यानामपि अत्यन्तभिन्नानामपि सदित्यभिन्नबुद्धिव्यपदेश
भाजामनुस्यूतमस्ति तत्सत्त्वम् । यस्य च त्रैकाल्याऽसम्बन्धादत्यन्ताऽसन्तः
शशविषाणादयः, यस्य चाऽयोगव्यवच्छेदादत्यन्तसन्तः परमाण्वाकाशादयः,
यस्य चात्यन्ताऽयोगव्यच्छेदात्कदाचिदेव सन्तः पटादयः, यस्य च सम्बन्धाद्
द्रव्यगुणकर्मसामान्यानि स्वाऽभावव्यवच्छेदेन स्वाऽनुभवाद् भासन्ते, सामा
58

अस्तु वा प्रमाणग्रा203ह्यता, वर्त्तमानता तु सत्त्वमुच्यते ।

अशाब्दश्चेन्नियोगो नाभून्नास्ति न भविष्यतीति बोधयति न नियुक्तो
न नियुज्यते न नियोक्ष्यते वा स्वर्गकाम इति वाक्यार्थः स्यादिति
सुनिरूपितोऽधिकारः । अथ न शाब्दो भूतादिप्रतिक्षेपः किं तु तस्यौदा
सीन्यान्मानान्तरतस्तथाऽवसायः । न तर्ह्यनन्यगोचरः । मानान्तरेण
तथात्वस्याऽवसायात् शब्दप्रमितस्य विशेषस्ततः । प्रत्यक्षस्येव गिरेरग्निमत्ता

अभ्युपेत्योच्यते । अस्तु वा प्रमाणग्राह्यता सत्त्वं, तथाऽपि वर्तमानता
तु सा । कस्मात् ? अतीताऽनागतयोः प्रमाणग्राह्ययोरप्यसत्प्रतीतिव्यवहारा
स्पदत्वात् । वर्तमानतैव हि सत्त्वमुच्यते । तथा च वस्तुतः कालाऽनवच्छिन्नो
नियोगः प्रमाणग्राह्योऽप्यसन्नेव सत्त्वे च न204 मानान्तराऽगोचर इति सिद्धम् ।

अपि च—

अपि चास्य त्रैकाल्याऽनवच्छेदः शब्देन वा प्रतिपाद्यते, मानान्तरेण
वा ? यदि शब्देनाऽत्यन्ताऽसत्त्वम् । मानान्तरेण तु त्रैकाल्यव्यवच्छेदे
मानान्तरगोचरत्वप्रसङ्गाद्विवक्षितार्थभावनमित्याह—अशाब्दश्चेन्नियोगो नाऽ
भून्नास्ति न भविष्यतीति बोधयति तथा सति न नियुक्तो न नियुज्यते न
नियोक्ष्यते स्वर्गकाम इति वाक्यार्थः स्यादिति सुनिरूपितोऽधिकारः । अथ
न शाब्दो भूतादिप्रतिषेधः, तस्य शब्दस्य तेषु भूतादिषु निषेध्येष्वौदा
सीन्यात्, किन्तु मानान्तरतस्तथाऽवसायः, त्रैकाल्यव्यवच्छेदेनाऽवसायः ।
न तर्ह्यनन्यगोचरः । कुतः ? मानान्तरेण तथात्वस्य त्रैकाल्या
वच्छेदस्याऽवसायात् ।

शङ्कते—शब्दप्रमितस्य नियोगस्य विशेषस्त्रैकाल्यविवेकस्ततो मानान्त
रात् । न पुनर्मानान्तरं नियोगे प्रवर्तत इति । अत्रैव निदर्शनमाह—प्रत्यक्ष
स्येव गिरेरग्निमत्ताविशेषोऽनुमानात्, न तु तदग्निमत्तागोचरं गिरिमपि
गोचरयितुमर्हति । निराकरोति—न । विशिष्टाऽपरिच्छेदे विशेषस्या
ऽविषयत्वात् । न ह्यस्ति सम्भवो यद्विशिष्टं पर्वतादि न परिच्छिद्यते,
तद्विशेषश्चाऽग्निमत्त्वं गम्यत इति । न चाऽप्रत्यक्षीकृतपर्वतस्तद्विशेषमनु
मातुमर्हतीति साम्प्रतम् । अनुमानसमये प्रत्यक्षज्ञानस्याऽतीतत्वेन गिरेर
परिच्छेदात्स्मृत्यनुपपत्तेश्च । तदा युगपद् ज्ञानोत्पत्तेरनुपपत्तेरन्तःकरणस्य
प्रत्ययपर्याये सामर्थ्यात् । अन्यथा समानगोचरबुद्धिधाराऽऽनुपपत्तेः । सकृदेव
यावत्कर्तव्यकरणात् । समर्थस्य क्षेपाऽयोगात् । प्रत्यक्षाऽनुमानयोश्च धर्मि
धर्मरूपमात्रगोचरतया सहस्थितावपि विशिष्टत्वा205ऽनवभासनात् । अपि
चास्याऽन्यतोऽपि तथात्वाऽधिगमेऽनियोग एव स्वर्गकामः । तस्याऽपि
प्रमाणत्वात् । कालत्रयविरहात् । तत्त्वे वा206 भूतादिविवेकाऽभिधानम
प्रमाणिकं प्रलापः । चोदयति—ननूपाधयो विशेषणानि वस्तुतो भूतादयः
कर्णस्येव कुण्डलादयः । न पुनः स्वभावः । ततः किम् ? इत्यत आह—
न चोपाधिनिवृत्तौ सत्यामुपाधिमतोऽपि निवृत्तिरप्रतीतिर्वा । न खलु
कुण्डलनिवृत्तौ कर्णो निवर्तते, न प्रतीयते वा । परिहरति—भवत्वन्योपाधिषु
कुण्डलादिष्वेवम्, इह त्वेतल्लक्षणं त्रैकाल्यविवेकलक्षणमेवाऽत्यन्ताऽस
त्त्वम् । न खलु शशविषाणादीनामत्यन्ताऽसत्त्वमन्यत् । अतस्त्रैकाल्य
विवेकात् । न केवलमयमन्येऽपि सन्ति ते उपाधयो ये निवर्तमाना वस्तुसत्तां
निवर्तयन्तीत्याह—नित्याऽनित्यत्वोपाधिनिवृत्तौ नोपाधिमत्सम्भवः । अपि
च शब्दतस्त्रैकाल्याऽनवमर्शे प्रत्यक्षं त्वापातजन्मविशेषणविशेष्यभावा
ऽनवमर्शात् कालभेदोपाधिविविक्तरूपमात्रग्राहीति न ततः प्रत्यक्षाद्विषय
भेदः शाब्दस्य ज्ञानस्य भवेत् ।

शङ्कते—अवर्तमानस्याऽरूपत्वाद्वर्तमानविषयं तत् । निराचष्टे—सत्यं
वस्तुतो न प्रमितितः । उक्तमर्थं सङ्क्षिपति—तत्र नियोगे वस्तुतो वर्तमाना
दिविवेके निरात्मकत्वमत्यन्ताऽप्रमितितो न विषयभेदात् प्रमाणान्तरा
ऽनपेक्षत्वं शब्दस्य, सैषोभयतस्पाशा रज्जुः ।

चोदयति—ननु प्रमीयते यजेतेति कार्यो ऽर्थो न स भविष्यन्, भविष्य
त्यर्थे प्रमाणाऽभावादेकान्ताऽनवधारणात्तत्त्वाऽनिश्चयात् । मा भूद् भविष्यन्,
वर्तमानोऽतीतो वा स्यादित्यत आह—कार्यत्वादेव नेतरकालाऽनुपाती ।
गगनकुसुमायमानस्तर्हीत्यत आह—न च नास्ति । कुतः ? प्रतीतेः । न
ह्येकान्ताऽसतः प्रतीतिविषयभावः सम्भवतीति । परिहरति—उक्तोत्तर
मेतत् । उक्तप्रायमस्योत्तरम् । तद्दर्शयति—सात्मकत्वे न वस्तुतः काल
भेदविवेकः प्रमितितश्चेन्न विषयभेदः, प्रत्यक्षाद् घटादिशब्दाच्चेति ।
तस्मान्मानान्तराऽगोचरत्वमिच्छतो नियोगस्य त्रैकाल्यसम्भेदविरहमन्तरेण
तदनुपपत्तेर्नैरात्म्यमापतेत् ।

कथं तर्हि प्रतीतिरत्यन्ताऽसतः ? उत्तरम्—अत एवाऽसद्गोचरत्वा
देव प्रतिभामात्रंविकल्पमात्रं वा शाब्दं ज्ञानमिति विपश्चितः । असत्प्रतीति
रेव प्रतिभेति वा विकल्प इति वा मतभेदेन व्यपदेशभेदवती । एतदुक्तं
भवति, नाऽत्यन्ताऽसत्प्रतीतेरगोचरो ऽपि तु प्रमितेः । नन्वसद्विषया प्रतीतिः
कथं व्यवहाराऽङ्गम् ? न खलु खद्योतं दहन इति मन्यमानस्तेन दहति
पचति वेति । अत आह—प्रतिभानिबन्धनश्च व्यवहारः । नाऽस्त्ययं नियमः,
असदर्थविज्ञानं न व्यवहाराङ्गमिति । संशयविपर्ययौ हि तथा । ताभ्यां
व्यवहाराऽनुपलब्धेः । प्रतिभा पुनर्व्यवहारहेतुः । तद्भावाऽभावाऽनुविधानाद्
द्रव्यव्यवहारभावाऽभावयोरित्यर्थः । यद्येवं न तर्हि व्यवहारसाधनत्वं प्रमाणा
नाम्, प्रतिभात एव तत्सिद्धेरित्यत आह—प्रतिभाऽनुगृहीतानि च प्रमाणानि
व्यवहाराङ्गम् । एतच्चोपरिष्टात् स्पष्टयिष्यतीति । इतिः समाप्तौ ।

अपि च—

यत्खलु न भूतं न वर्तमानं भावि न वेत्यनवधारितैकान्तं तदाशङ्का
ज्ञानगोचरः । तद्यथा वर्षमनतिपतितमभूतमप्रवर्तमानमतिनीलबहल जलदोद
याद्बहुलदर्शनसामर्थ्येन प्रत्ययपथमनुपतत्क्वचिद् व्यभिचारदर्शनादनिश्चीय
मानैकान्तम् । ततः किम् ? इत्याह—इमां चाऽवस्थां वेदार्थः प्रज्ञाशालिभि
रुपनीतो ऽतिव्याख्यया । निश्चयफलं हि प्रमाणम् । अयं च207 स्वार्थे शङ्काम
निश्चयात्मिकां विदधानोऽप्रमाणं स्यादित्यर्थः ।

तदनेन वेदार्थ इत्थमाशङ्केति विवृतम् । नियोगस्य न कार्यतेति
विवृणोति—अपि च विषयः कार्यो न नियोगः । आज्ञादिषु हि नियोगेषु
स्वाम्यादिनियोक्तृकेषु विषयः कार्योऽवगम्यते नियोज्येन । च चाऽऽज्ञादयो
नियोगा इत्यर्थः । ततः किम् ? इत्याह—कार्यश्च वेदप्रमेयो लोकाऽनु
सारात् । ननु द्रव्यादयोऽपि तत्पदेभ्योऽवगम्यन्त इति कथं तस्यैव वेदप्रमे
यता ? इत्यत आह—इतरपदार्थानां तदन्वयित्वात् । कार्यान्वयित्वात् । एत
दुक्तं भवति । सर्वमेव पदजातं कार्यपरम्, तत्रैव व्युत्पत्तेः, तत्र किञ्चिद
भिधायकतया, यथा लिङादि । किञ्चित्तु तदर्थस्वार्थाऽभिधायकतया यथा
दध्नेत्यादि । भवत्वेवम्, प्रकृते तु किमायातम् ? इत्यत आह—तथा च तस्यैव
कार्यस्यैव वेदार्थस्य कालविवेको मानान्तराऽगोचरतयाऽऽम्नायस्य साऽपेक्षत्व
सिद्धयेऽभिधानीयो न तु नियोगस्य, तस्याऽकार्यत्वेन वेदार्थत्वाऽभावात् ।
न चासौ कालरहितः । तस्य कारकव्यापारविषयतया208 त्रैकाल्यपरामर्श
सम्भवादिति भावः ।

चोदयति—ननु नियोगे एव कार्यत्वप्रत्ययो लौकिकानाम् । कुतः ?
एवं हि व्यपदिशन्ति, आचार्यनियोगः कर्तव्यः, राजशासनमनुष्ठेयमिति ।
परिहरति—नैतत् । कुतः ? नियोगश्चेन्नियोज्यस्य कार्यः, तथा च सति
नियोज्यस्य नियोक्तृत्वप्रसङ्गात् । कस्मात् ? नियोगस्य हि कर्त्ता नियोक्ता ।
यथा स्वाम्यादिराज्ञादेः । अपि च यागे विषये नियोगात्कर्तव्यता तस्य
नियोगस्य । कुतः कर्तव्यता ? यद्युच्येत, नियोगादिति, तत्राह—न ह्येष तत्र
नियोगे नियुज्यते । नियोगान्तराऽभावात् । स्वात्मनि च विषयविषयिभावा
ऽनुपपत्तेः । भेदाऽधिष्ठानत्वात्तस्य ।

शङ्कते—स्वरूपेणैव स नियोगः209 कार्यः । न तत्राऽन्याऽपेक्षानियोगा
न्तरापेक्षा विषयवत् । यथा हि विषयो विषयिनियोगकर्तव्यताक्षेपात्कर्तव्यः,
यथाह—यत्तु तत्सिद्ध्यर्थमुपादीयते तद्विधेयमिति तन्त्रे व्यवहार इति, नैवं
नियोगस्य कर्तव्यता, स्वभावत एव तस्य तत्त्वादित्यर्थः । परिहरति—
भवतु, किन्तु यजेतेति याजयेदित्यर्थः स्यात् ।

अयमभिसन्धिः । न तावदपूर्वं भावार्थविषयं कार्यतया ऽवगम्यमान
स्वात्मनि नियोज्यं प्रेरयन्नियोगो लिङाद्यर्थ इत्युपपादितमधस्तात् । तथा
चाऽऽज्ञादय एवाऽवशिष्यन्ते इति यजेतेति लिङा कार्य नियोगमभिदधता
यागविषयाऽऽज्ञादिरर्थः कर्तव्य इत्युक्त स्यात् । तस्य चाऽपौरुषेये वेदे ऽपि
सम्भवः । न चाऽऽज्ञादयो विषयाऽनुष्ठानमन्तरेणाऽज्ञापयित्रा कर्तुमशक्याः ।
न खलु राजा विष्टिं नियुञ्जानः शिबिकावहने बहति स्वयं शिबिकाम् ।
ततश्च स्वर्गकामो यागनियोगकरणमात्रेण कृतशास्त्रार्थः स्यादिति साधु
सुकरं सम्पादितमत्रभवता ।

अतश्च न नियोगः कार्य इत्याह—नियोगार्थे च कार्ये स्वर्गयागयोः
परस्पराऽसम्बन्धः । कुतः ? तदन्वयात् । कार्यरूपनियोगान्वयादुभयोः ।

चोदयति—एकविनियोगसम्बन्धिनोः स्वर्गयागयोररुणैकहायनीवन्नियतः
परस्परसम्बन्धः स्यात् । एतदुक्तं भवति । न विनियोगोपमर्द्दी नियोगः ।
तद्विषयतया तदविरोधेनाऽवस्थानात् । परिहरति सत्यम्, नाऽन्यकामो
यागनियोगे । स्वर्गकामनियोगो न यागादन्यत्र । साध्यसाधनभावस्त्वयुक्तः ।
स्वर्गयागयोरेकनियोगसम्बन्धिनोरपि स्वर्गकामयागयोरेव सम्बन्धो ऽवगम्यते,
न पुनः स्वर्गयागयोः । अनवगम्यमानश्च विनियोगो न नियोगविषय
इत्यर्थः ।

चोदयति—ननु न नियोगो विषयनियोज्यसम्बन्धमकुर्वन् स्वयं कर्तव्यता
ऽवगमायाऽलम् । कुतः ? तदसम्बन्धे रूपाऽभावात् । नियोगत्वोपाधिक210
रूपं दर्शयति—कंचिन्नियोज्यं स्वर्गकामादि क्वचिद्विषये यागादौ नियुङ्क्ते
इति हि नियोगरूपं विषयनियोज्याभ्यामस्य निरूप्यमाणत्वात् । ताभ्यां
निरूप्यमाणत्वं दर्शयितुं स्वरूपमप्याह—कार्यताऽऽकारेणाऽप्युभयनिरूप्यत्व
मस्येदं कर्तव्यमिति । न वा तया ऽपि नियोज्यद्वारा स्वर्गस्य यागसम्बन्धो
गुणप्रधानभावादृते सम्भवतीति नेष्ट परनिष्पत्तय इति स्वर्गस्याऽपरार्थ
त्वाद्यागस्याऽनिष्ठत्वेन तादर्थ्यं स्वर्गार्थत्वम् । तस्मात्सिद्धः स्वर्गयागयोः
साध्यसाधनसम्बन्धः । नन्वयं तादर्थ्ये सति, तदेव कुतः ? इत्यत आह—
इष्टसंयुक्ते वाक्ये स्वयमनिष्टस्य तदिष्टार्थाऽन्वयप्रतीतेः । दूषयति—
करोतु नियोज्यविषयसम्बन्धं नियोगः, विषयनियोज्यविशेषणसङ्गतिस्तु
कुतः ? ययोरेकनियोगसम्बन्धस्तयोर्भवतु परस्पराऽन्वयनियमः स्वर्गकाम
यागयोः, स्वर्गयागयोस्तु किमायातम् ? न हि स्वर्गो याग इव नियोगेन
सम्बद्धः, अपि तु नियोज्यविशेषणमित्यर्थः ।

चोदयति—विशिष्टसम्बन्धाच्चेत् । यद्यपि न साक्षात्स्वर्गो नियोगेन
संबद्धः, तद्विशिष्टस्तु नियोज्यो नियोगसंबद्ध इति स्वर्गोऽपि तन्मुखेन
नियोगसंबद्ध इत्येकनियोगसम्बन्धाद्यागेनापि संबध्यते । तथा च साध्य
साधनभावसिद्धिरनयोरित्यर्थः । दूषयति—जीवनादेरपि निमित्तस्य नियोज्य
सम्बन्धद्वारेण नियोगसम्बन्धे यागादिसम्बन्धप्रसङ्गः । चोदकः पृच्छति,
किमतः ? उत्तरम्—अङ्गत्वं वा निमित्तस्य नियोगविषये यागादौ प्राधान्यं
वा । तत्राऽङ्गत्वे विकृतौ समिदादिवदतिदेशप्रसङ्गो निमित्तस्य । प्राधान्यं
तु यागं प्रति साध्यत्वलक्षणं जीवनादेर्निमित्तस्य सिद्धस्य न सम्भवत्येव ।

अभ्युपेत्योच्यते । प्राधान्ये काम्यनैमित्तिकाऽधिकारयोरविशेषः । कुतः ?
उभयोः कार्यनिष्ठत्वात् । ततश्च न नैमित्तिकः प्रयोगनिष्ठः211 स्यात् । मा
भूत्, का नः पीडा ? इत्यत आह—तथा चोभयत्र काम्ये नैमित्तिके च सर्वाऽङ्गो
पसंहारो न वा ? चोदक आह—नियेज्यभेदसमर्पणेन कृतार्थस्यैव जीवनादेर्न
विषयसम्बन्धः स्यात् । न ह्यस्य विषयसंबन्धमन्तरेण वैयर्थ्यम्, नियोज्याव
च्छेदकतयाऽर्थवत्त्वादित्यर्थः । यदि नियोज्यभेदसमर्पणेन चरितार्थं जीवनं
न संबन्धान्तरमर्हति, हन्त भोर्निमित्तनैमित्तिकभावमपि न भजेतेत्यत
आह—नियोज्यभेदसमर्पणपरस्यैव जीवनादेः । आर्थस्तु निमित्तनैमित्तिक
भावः । आर्थतां दर्शयति—तस्मिन् सति तत्राऽधिकारात् । दूषयति—
स्वर्गकामो यजेतेत्यपि तर्ह्येवं स्यात् । नियोज्यविशेषणं कामो निमित्तत्वेन
संबध्यते, न साध्यतयेत्यर्थः । चोदक आह—न भविष्यति कामस्य
निमित्तभावः । सिद्धस्य निमित्तता भवति, कामस्य तु साध्यस्यैव नियोज्य
विशेषणत्वात् । साध्यतैवाऽस्य कुतः ?212 इत्यत आह—काम्यत्वात् । यो हि
यदिच्छति तत्तस्य साध्यम् । इच्छाप्रयत्नयोर्वैयधिकारण्याऽभावादिति भावः ।
दूषयति—तथा ऽपि न विषयसंबन्धे कामस्य प्रमाणमस्ति ।

ननु साध्यं साधनाऽपेक्षीति सन्निधानाद्विषयः साधनतयाऽनेन
सम्भन्त्स्यत इत्यत आह—अन्यसाध्यस्याऽपि विशेषणत्वोपपत्तेः । अयमभि
सन्धिः । समानपदोपादानतया नियोगेनैव स्वविषयो भावार्थः कारणतया
स्वीकृतो नाऽन्यत्र तद्भावमनुभवितृमर्हति । साध्यद्वयसमवायस्यैकत्राऽसम्भवाद्
वाक्यभेदप्रसङ्गात् । न च स्वर्गनियोगयोः साध्यत्वमन्यथा नोपपद्यते, येन
साध्यविवृद्धिः कल्प्येत । अन्यसाध्यस्यापि स्वर्गस्य नियोज्याऽवच्छेदकतया
नियोगसाध्यत्वप्रतिपत्तेरुपपत्तेरिति । अपि चाऽभ्युपेत्य साध्यत्वं कामस्येद
मुदितम्, परमार्थतस्तु साध्यताऽपि न प्रतीयत इत्याह—इच्छामात्रदृष्टेश्च ।
प्रयत्नव्याप्यता हि साध्यता, न पुनरुद्देश्यतामात्रम्,213 नाऽपि तदविनाभा
विनी सा । न खलु कारणान्यवश्यं कार्यवन्ति व्यभिचारादिति भावः ।

चोदयति—ननु कामिनोऽधिकाराऽवगतिर्नियोगाऽवगतिः, प्रधानं
कार्य प्रत्यात्मनस्तैरश्चीन्यविज्ञानमिति यावत्, कामोपाये स्वर्गाद्युपाये
एव धात्वविषयिणः कार्यस्य नियोगस्य काम्योत्पादाऽनुकूलत्वे सत्यवकल्पले ।
यस्मान्नाऽन्यथा काम्यऽनुपायत्वे तत्कर्म्म कामिना नियोज्यते साधनं कृतं
स्यात्किन्तु पुरुषमात्रेण । फलानुकूलनियोगाऽवगमे हि विवृद्धे साध्ये
एकस्मिन्नियोगफलरूपसाधनतयाऽबगम्य कर्म्म प्रयुज्येत । तदवश्यमेवं
विधनियोगप्रतीतिसामर्थ्याद्भावार्थस्य कामोपायत्वमभ्युपेयमित्यर्थः ।

उत्तरम्—कामिना कृतं नियोज्येन कृतं स्यात् । कामोपायस्तर्हि
कर्मेत्यत आह—न तु कामः प्रवृत्तिहेतुः । यदि हि प्रवृत्तिहेतुः कामो भवेत्ततो
नाऽनुपाये प्रवर्त्तते कामीति प्रवृत्तिविषयस्य तदुपायत्वं स्यात्, न त्वस्य
प्रवृतिहेतुतेत्यर्थः । किमयमहेतुरेव कामः ? तथा च व्यर्थमस्य श्रवणमित्यत
आह—अधिकारहेतुस्तु । नियोगाऽवगमनहेतुस्तु नियोज्यावच्छेदकतया ।
कुतस्तर्हि प्रवृत्तिः ? इत्यत आह—अधिकारहेतुका च प्रवृतिरिष्यते, न
फलहेतुका । कुतः ? प्रागधिकारात्तत्फलाऽज्ञानात् । नियोगाऽबगमस्य पुनः
66

ननु कामिनोऽधिकारः । कामाऽनुपाये च न कामनिमित्तः । अधिकारो
न निर्निमित्तो न वाऽन्यनिमित्तः । कामनिमित्तः । सत्यस्मिन्नधिक्रिय
माणत्वात् ।

नन्वनुपायेऽधिक्रियमाणस्य न फलार्थिता निमित्तम् । उपाये
ह्यपेयार्थिता नियोगनिमित्तम् । सिद्धे तर्ह्युपायोपेयभावे नियोगः । न
नियोगात्तत्सिद्धिः । सिद्ध एवाऽसौ नियोगात्प्रतीयते । न । सापेक्षत्वात् ।
तथा हि—यदि विशिष्टपुरुषनियोगः शब्दार्थः कथं स नियोगाद् गम्यते ?
अथ फलविशेषनिमित्तको नियोगः, नासौ प्रागसिद्धे तद्भावे इति प्राक्सिद्ध-

पुनश्चोदयति—ननु कामिनोऽधिकारः स्वर्गकामादिपदसम्बन्धा
दवगम्यते । तथा च कामो निमितमधिकारस्येत्यर्थः । भवतु, किं ततः ?
इत्याह—कामाऽनुपाये च न कामनिमित्तो नियोगः । नापि निर्निमित्त
इत्याह—अधिकारः कार्यरूप इति । न निर्निमित्तः । स्वरूपहानिप्रसङ्गात्214 ।
न वाऽन्यनिमित्तः । कामपदवैयर्थ्यादिति भावः । उत्तरम्—कामनिमित्तः ।
कुतः ? सत्यस्मिन् कामेऽधिक्रियमाणत्वात् ।

चोदकः स्वाभिप्रायं कथयति—नन्वनुपायेऽधिक्रियमाणस्य फलार्थिता
न हि नियोगावगमस्य निमित्तम् । कुतः ? उपाये ह्यपेयार्थिता नियोगा
ऽवगमनिमित्तम् । दूषयति—यद्युपेयार्थिताऽनुपाये नियोगाऽवगमननिमित्तम्,
सिद्धे तर्ह्यपायोपेयभावे नियोगः । ओमिति ब्रुवन्तं प्रत्याह—न नियोगात्त
त्सिद्धिः । ततश्च सेष्यते इति भावः । चोदक आह—सिद्ध एवासौ नियोगा
त्प्रतीयते । अयमर्थः । न तदवगमपुरःसरं नियोगविज्ञानमपि तु नियोज्यस्य
स्वर्गकामस्य यागे नियोगाऽवगमोऽपर्यवस्यन् स्वर्गयागयोः साध्यसाधन
भावमाक्षिपति । तेन सिद्ध एवोपायोपेयभावः । कारणान्तरान्नियोगेन
ज्ञाप्यत इति । तद् दूषयति—न । सापेक्षत्वप्रसङ्गात् । तद् दर्शयति—तथा
हि । यदि विशिष्टपुरुषनियोगः शब्दार्थः । यो हि पुरुषः स्वर्ग उपायेन
मे215 साध्य इत्यवगच्छति तदीयो नियोगः शब्दार्थः । तर्हि नियोगात्प्रागयं
विशेषः पुरुषस्याऽवगन्तव्य इति कथं स विशेषो नियोगाद् गम्यते ? अथ
फलविशेषनिमित्तको नियोगः, यागसाध्यता स्वर्गस्य विशेषः, तन्निमित्तको
नियोगः शब्दार्थः । निराकरोति—नासौ प्रागसिद्धेऽनवगते तद्भावे याग
67

तद्भावाऽपेक्षः शब्देनोच्यत इति प्रमाणान्तराऽपेक्षत्वप्रसङ्गः ।

उपेयस्यैव चाऽधिकारनिमित्तत्वे जीवनादिष्वधिकाराऽभावः ।

निमित्तत्वप्रतीतिहेतुशब्दाऽभावाच्चाऽयुक्तमेवैतत् । नियोज्यविशेषण
मेव तु तस्मिन्सति नियोगादर्थान्निमित्तमुच्यते । यदि च स्वर्गकामादयो

इदमत्राऽऽकूतम् । न तावत्साध्यस्वर्गाऽविशिष्टस्य यागविषय
कार्याऽवगतिर्यागस्य साध्यं स्वर्गं प्रति साधनतामाक्षेप्तुमर्हति, नियोगप्रा
धान्यविरोधेन प्रत्युत प्रतिक्षेपार्हत्वात् । प्रधानभूतनियोगसिद्ध्यनुकूलनियोज्य
सिद्ध्यर्थमनुप्रवेशात् । चिकीर्षितस्याऽपि फलस्य साध्यता न नियोगरूपकार्य
प्राधान्यविरोधिनी, तदधीनप्रतीतित्वात्, किन्तु नियोगकार्ये प्राधान्या
ऽनुकूलतया तादर्थ्येनैवाऽवतिष्ठते । गर्भदासोपकारवत्, इति चेन्न ।
चिकीर्षिताऽचिकीर्षितसमवाये चिकीर्षितार्थेन चेतनव्यापारेण तदितरस्य
तादर्थ्येन व्यापारात् । अप्राधान्यापादनेन तदनुकूलताऽनुपपत्तेः । तादर्थ्येन
निवेशात्तदानुकूल्यमिति चेन्न । स्वभावविरोधेन तदनुपपत्तेः । न हि जातु
सन्तापदूनस्योपकर्तुमुपनिधीयमानो दहनस्तदनुकूलतामाचरति । न चाऽसुख
मसुखसाधनं वाऽपूर्व चिकीर्षागोचर इत्यावेदितम् ।

यत्तु गर्भदासवदित्युक्तम्, तदयुक्तम् । द्वौ हि तत्र प्रयत्नौ चेतनद्वय
समवायिनौ । तत्र स्वामिनः प्रयत्नः स्वार्थमुद्दिश्य गर्भदासोपकाराय
प्रवर्त्तते । गर्भदासोऽपि च स्वयोगक्षेमसमवहितस्वान्तवृत्तिरेव प्रवर्त्तते
स्वाम्यर्थे । गर्भदासस्थानीयश्चायं नियोज्यः कामी नियोगं कृत्या व्याप्नुयात् ।
तथा च कामोद्देशेनाऽस्य कृतिः प्रवृत्ता गर्भदासस्येव स्वार्थोद्देशेन स्वाम्यर्थ
मिव नियोगं व्याप्नुयात्, न पुनः प्राधान्येन । न च स्वामीव चेतनान्तर
मत्राऽस्ति, यत्कृतिं प्रति प्राधान्यं नियोगस्य भवेत् । तस्मात्कामो216पायता
भावार्थस्य न नियोगाऽऽक्षेपलभ्येति साम्प्रतम् ।

यदि मन्येत, नियोगनिमित्तत्वमनुपेयस्य कामस्य न सम्भवतीति यागं
प्रत्युपेय एवेत्यत्राह—उपेयस्यैव चाऽधिकारनिमित्तत्वे जीवनादिष्वधिकाराऽ
भावप्रसङ्गः । अपि चाऽधिकारनिमित्ततां कामस्याऽभ्युपेत्येदमुक्तम् ।
परमार्थतस्तु निमित्तत्वप्रतिपत्तिहेतुलिङादिशब्दाऽभावादयुक्तमेवैतन्निमित्तत्वं
कामस्य ।

चोदयति—मा भून्निमित्तप्रतिपत्तिहेतुः शब्दो नियोज्यविशेषणमेव ।
68

निमित्तपरा न तर्हि नियोज्यपराः । तत्राऽधिकाराऽप्रतीतेः प्रयोगाऽभावः ।

अथाऽर्थादधिकारसिद्धिः ? मुधा कर्तृविशेषणपक्षनिरासः ।

यथैव हि कामितयाऽधिकारोऽवगम्यसान उपायभूते धात्वर्थे तथा
कामितया कर्तृत्वं नाऽनुपायो यस्य च कामोपायस्तस्येदं कर्मेति अर्थात्
कर्तृनियमविधेरधिकारसिद्धिः । अधिकारविधेरिव कर्तृनिय सिद्धिः ।

एवमपि कुतः सिद्धिरधिकारिण ? इत्यत आह—यथैव भवन्मते
कामितया ऽधिकारोऽवगम्यमान उपाय220भूते धात्वर्थे, तथाऽस्माकमपि तथा
कर्त्तृत्वं नाऽनुपाये । यो हि यदिच्छति स तत्करोतीति न्यायस्याऽत्रापि
सम्भवात् । नन्वेवमपि कुतोऽधिकारविशेषप्रतिलम्भ ? इत्यत आह—यस्य
च कामोपायस्तस्येदं कर्मेत्यर्थात् कर्तृनियमविधेरधिकारसिद्धिरस्माकम्,
69

इष्टसंयुक्ते च वाक्ये इष्टार्थेऽन्वयो न नियोगार्थेऽन्वयः । उभयार्थेऽन्वये
वाक्यभेदात् ।

ननु न विनियोगोपमर्दी नियोगः । विरोधाऽभावात् । यथाविनियोगं
तत्प्रत्ययात् । तत्र परस्पराऽन्विताः पदार्था नियोगविषयतामापद्यन्ते । न
चाऽन्वयो गुणप्रधानभावमन्तरेण । तत्रेष्टत्वात्स्वर्गः प्रधानं कर्म गुणत इति
कर्मोपसर्जने स्वर्गकामः पुरुषो नियुज्यते इति न नियोगप्रधानता हास्यते ।
कर्मफलसम्बन्धश्चोपपत्स्यते ।

न च कामे स्वतः प्रवृत्तो नियोज्यपुरुषः । उपायरहितेऽर्थिनोऽप्य
प्रवृत्तेः । न च प्राङ्नियोगादुपायोपेयज्ञानम् । न खलु विनियोगनिबन्धना

सम्प्रति जरत्प्राभाकरमतमुपन्यस्यति—ननु न विनियोगोपमर्द्दी
नियोगः कुतः ? विरोधाऽभावात् । तमेवाह—यथाविनियोगं तत्प्रत्ययात् ।
तत्र परम्पराऽन्विताः पदार्था नियोगविषयतामापद्यन्ते । न चाऽन्वयो
गुणप्रधानभावमन्तरेण, तत्रेष्टत्वात् स्वर्गः प्रधानम्, कर्म गुणतः, गुणः ।
सार्वविभक्तिकस्तसिः इति कर्मोपसर्जनं यस्याऽस्मिन्स्वर्गे यागसाध्ये स्वर्गकामः
पुरुषो नियुज्यत इति न नियोगप्रधानता तस्य हास्यते, कर्म्मफलसम्बन्धश्चो
पपत्स्यते । सुगमम् ।

ननु यागोपसर्जने कामे न पुरुषो नियोज्यः । इच्छात एवास्य
प्रवृत्तत्वात् । अप्रवृत्तप्रवर्त्तनाव्याप्यस्य च तद्भावादित्यत आह—न च कामे
स्वतः प्रवृत्तौ न नियोज्यः पुरुषः । कुतः ? उपायरहितेऽर्थिनोऽप्यप्रवृत्तेः ।
सत्यामपि कामनायां प्रवृत्तिरशक्या । कामयन्त एव हि सर्वज्ञतां पुमांसो
न पुनरियमनुपाया शक्यप्राप्तिरिति नास्यां प्रवर्त्तन्ते । एवमुपायज्ञानस्य
पुरस्तात् काम्या अपि स्वर्गादयो न प्रवृत्तिगोचरा इति नियोगस्तदुपायम
वगमयंस्तत्र प्रवर्तयति तदर्थिनमित्यर्थः । न च प्राङ्नियोगादुपायोपेयज्ञानम्,
तस्मादेव तदवगतेरित्यर्थः ।

तदेतत्स्वतन्त्रसिद्धान्ताऽविरोधेन दूषयति—न खलु विनियोग
निबन्धना स्वर्गयागसङ्गतिरुपायोपेयलक्षणेष्यते भवद्भिः । कुतः ? तार्तीयी
हि सा विनियोगनिबन्धना सङ्गतिर्नैयोगिकी त्वेषा बादर्यधिकरणस्य तृतीये
ऽध्याये साक्षात्सङ्गतिमनिच्छतष्टीकाकारस्य संमतेति राद्धान्तव्याकोपः ।
अपि च सोपायफलविषयं नियोगमभ्युपगच्छत इदमपरमनिष्टमापद्यत
इत्याह—भावार्थश्च केवलो नियोगविषय इति प्रत्युद्धृतमेव स्यात् । अपि
च यदा फलं नियोगविषयस्तदा निरधिकारता च स्यात् । कुतः ? विषय
स्याऽनधिकारहेतुत्वात् । अथाऽधिकारहेतुरेव विषयः कस्मान्न भवती ?
त्यत आह—विश्वजिदादौ तदकल्पनप्राप्तेः । विषयस्याऽधिकारहेतोर्विद्य
मानत्वात् ।

ननु प्रयोजनमेतत्, प्रमाणं तु वक्तव्यम्, तदिदमुच्यते—विधेयत्व
लक्षणत्वयोर्विरोधात् । नियोगविषयः खलु विधेयः, अधिकारहेतुश्च लक्षणम्,
तेन हि लक्षितः पुरुषस्तदलक्षितेभ्यो222 व्यवच्छिन्नोऽधिकारभागी चेति ।
अथैतयोरेव कुतो विरोधः ? इत्यत आह—प्राप्त्यप्राप्तिभ्यां लक्षणस्य
प्राप्तत्वात्प्रसिद्धत्वात् । अप्रसिद्धस्य तदनुपपत्तेः । अप्राप्तस्य च विधेयत्वेन
विधिविषयत्वात्प्राप्तौ तदनुपपत्तेरित्यर्थः । अपि च विनियोगविषयश्चेन्नि
योगः, तथा सति तद्विषयान्नियोगनिरूपणात्प्राग्विनियोगो निरूपणीयो तथा
भावार्थः । नो खल्वनवगत एव भावार्थो नियोगनिरूपणाय प्रभवति । यथा
च यागस्वर्गकामसम्बन्धलक्षणो विनियोगो नियोगात्प्राङ्निरूपितो विषय इति
स निरूपणीयः । नियोगाऽवगमाच्च प्राक् स्वर्गकामः क्रियया संबध्यमानः
कर्तृतयैव संबध्यते, पश्चात्तु नियोगप्रतीतौ नियोज्यायेति कर्तुरधिकारात्
पुनरपि राद्धान्तव्याकोप एवेत्याह—कर्तृतया चाऽन्वया223त्प्राङ्नियोगान्नि
योज्यत्वाऽभावात् । इदं चाऽपरमनिष्टमापद्यत इत्याह—यागावच्छिन्नविषयक
कर्तव्यताऽवगतेः । कर्तव्यतया च स्वविरुद्धस्वभावव्यवच्छेदादवश्यकर्त्तव्यता
प्रसङ्गश्च सोपायस्य स्वर्गादेः ।

नन्वयं कामोपहितमर्यादः स्वर्गादिः, कामश्च नाऽवश्यंभावीति
कथमवश्यकर्त्तव्यते?त्यत आह—कामस्याऽतन्त्रत्वात् । नियोगादवश्यकर्त्त
व्यता, तया च स्वविरुद्धस्वाऽभावव्यवच्छेदादवश्यकर्तव्यता फलस्य प्रतीय
माना न कामयना संबन्धमर्हति नित्याऽनित्यसंयोगविरोधादिति प्रधान
नियोगाऽनुरोधेनाऽतन्त्रता कामनायाः सम्भवतु, न प्रमादपाठ इत्यर्थः ।
अथ तु तन्त्रताऽऽस्थेया ? तत्राह—तन्त्रत्वेऽपीच्छाऽप्यवश्यकार्या स्यात् ।
तद्विषयत्वान्नियोगस्य फलादिवत् । उपसंहरति—तस्मात्परस्परमनन्वितयो
र्यागस्वर्गकामयोर्नियोगाऽन्वयः । तदन्वये च न परस्परं तन्त्रम्, फलस्याऽपि
साध्यतया द्वयोर्वाक्यभेदात् । एकनियोगसंबन्धादपि साध्यसाधनभावः
प्रत्युक्तः । गर्भदासन्यायस्यात्राऽसम्भवा224दिति भावः ।

ननु मा नाम भून्नियोज्यविशेषणतया साध्यत्वेन स्वर्गस्य यागसङ्गतिः,
अधिकारप्रतीतिसामर्थ्यात्तु कर्मणि स्वर्गसाधनत्वमस्य सङ्गंस्यत इति
चोदयति—ननु नियोगाल्लिङादेरस्य पुरुषस्येदमुपकारकं कर्मेति सिद्धमव
गम्यते, गम्यताम्, किमेतावता ? इत्याह—कथं च तस्याऽधिकारिणः कर्म
स्याद्, यदि नोपकारकं कर्म । कर्मजनितमुपकारं भजमानो हि चेतनः कर्मणि
स्वामितां प्रतिपद्यते नाऽन्यथेत्यर्थः । तथाऽपि स्वर्गलक्षणस्योपकारस्य
किमायातमि ? त्यत आह—क इवाऽस्योपकारोऽन्यत्र काम्यादुपकारात् ।

ननु जगति किमयमेवोपकार ? इत्यत आह—उपकारान्तरे कल्प्यमाने
ऽर्थिपदमविवक्षितार्थ स्यात् । तथा च श्रुतहानिरश्रुतकल्पना चेति दोषद्वय
मापतितमित्यर्थः । दूषयति—यदि लिङादेरस्य पुरुषस्येदमुपकारकं कर्मेति
सिद्धमवगम्यते, उपकार्योपकारकत्वे तर्हि नियोगार्थो लिङर्थः । चोदकः
पृच्छति—किमतः ? उत्तरम्—उपदेशकत्वं प्रसिद्धं हीयते । कुतः ?
स्थितवस्त्वनुवादात् । ततः सापेक्षत्वं चाऽप्रामाण्यनिमित्तं मूर्द्धाभिषिक्तं
प्रसज्येत । उपसंहरति—तस्मादस्येदं कर्त्तव्यमिति नियोगार्थो, न पुनरस्ये
72

ऽनुष्ठानप्रतीतेः, अव्यभिचाराच्च । नैमित्तिकनिषेधाऽधिकारयोरुपकाराऽना
श्रयणात् । न च नियोज्यार्थ एव कर्मणि नियोगः । अत एव लौकिके चाऽध्ये
षणादावभावात् । ननु विशेषणं स्वर्गो नोपलक्षणम् । भवतु नियोगेऽस्या
ऽन्वयः । न तु नियोग एव यागसम्बन्धं विदधाति । तथा नाम ईदृशः पुरुषो
नियुज्यत इति । यस्याऽग्निर्गृहान्दहेदिति यथा । नन्विष्टसिद्ध्युपाधौ

ननु ज्वरितः पथ्यमश्नीयादित्यादौ नियोज्यार्थे कर्मणि नियोगो
लोके दृश्यते, तदुपायत्वाच्च वेदेऽपि नियोगविषयस्य कर्मणो नियोज्यार्थ
कर्मतीचितेत्यत आह—न च नियोज्यार्थ एव कर्म्मणि नियोगः । कस्मात् ?
अत एव नैमित्तिकनिषेधाऽधिकारयोर्व्यभिचारत एव । ननु लोके प्रतीति
सामर्थ्यान्नैमित्तिकनिषेधाधिकारयोरुपकारं कल्पयिष्याम इत्यत आह—
लोके चाऽध्येषणादावभावान्नियोज्यार्थतायाः कर्म्मणः । पुनरपि स्वर्गे
साध्यतायामुपलक्षणवैलक्षण्येन नियोज्यविशेषणतां प्रमाणयति—ननु विशेषणं
स्वर्गो नोपलक्षणम्, येनात्मानं न कार्ये निवेशयेदिति चेत् । कथं225 न साध्य
तयाऽन्वियात् ? अथ नेति चेत् ? कथमस्य न यागः साधन ? मित्यतः
परस्परसङ्गतिः स्वर्गयागयोरित्यर्थः । परिहरति भवतु नियोगे स्वर्गाऽन्वयो,
यथाऽऽरुण्यस्य, यागस्य तु कथं ? ननु नियोग एव स्वर्गसम्बन्धः स्वर्गस्य
स्वविषयेण योगेन सम्बन्धं विदधाति । तथा च स्वर्गयागयोः सम्बन्धः226
साध्यसाधनभाव इति । परिहरति—तथा च स्वर्गकामयागयोः सम्बन्धो
नाम नियोगात् न तु स्वर्गयागयोः । न ह्येतावता नियोगसङ्गतिस्तयोर्न
कल्प्यत इति तत्स्वरूपं दर्शयति—ईदृशः स्वर्गकामः पुरुषोऽस्मिन्यागे
नियुज्यत इति । ईदृशत्वे दृष्टान्तमाह—यस्याऽग्निर्गृहान् दहेत् स यजेतेति ।
यथा आहिताग्नेर्गृहदाहवत इष्टौ नियोगो नेष्टेर्गृहदाहं प्रति साधनताम
वगमयति, तथा स्वर्गकामस्याऽपि यागनियोगो न यागस्य तद्विशेषणं प्रति
साधनभावमवगमयितुमर्हतीत्यर्थः ।

चोदयति—नन्विष्टसिद्ध्युपाधौ भावार्थे नियोगात्फलसिद्धिः स्यात् ।
इदमभिसंहितम् । यद्यपि धातुः कर्म्मरूपमात्रं गोचरयति, पाकच्छेदादि
पदेभ्यस्तन्मात्राऽवगमात् । आख्यातोपसंधानात्तु तदर्थः पूर्वाऽपरीभूतप्रचय
रूपः प्रतीयते । न चैकमुपसङ्ग्राहकमन्तरेण तद्भाव इति फलमस्योप
संग्राहकम् । तदिदमाख्यातमाप्रारम्भादाफलोत्पत्तेः पूर्वाऽपरीभूतं समान
जातीयक्रियासन्तानं वा समानजातीयक्रियासमुदायं वाऽन्योत्पादाऽनुकूलतया
भावात्मानमवच्छिनत्ति, पचतीत्यभिदधाति । तथा च यजेतेत्यभिमतफला
वधिनि देवदत्तस्मरणद्रव्याऽवमर्शनतद्विषयस्वत्वत्यागात्मनि यागकर्मणि
नियोगात्फलभेदाऽपेक्षायामधिकृतविशेषणस्याऽपि स्वर्गस्य यागसाध्यतया
समन्वय इति ।

परिहरति—स्याद्यदीदृशो भावार्थः । न त्वयमेवमित्युक्तं भावना
विवेके । तादृशं चेत् कर्म्म नियोगविषयस्तर्हि तन्नियोगात्प्रागवगन्तव्यम् ।
न खल्वनबगतगोचरो नियोज्यस्तद्गोचरं नियोगमवगन्तुमुत्सहते । न च
स्वर्गाऽवधिको यागः प्राङ्नियोगाऽवगमान्मानान्तरेण पाक इवौदनाऽबधिः
शक्याऽबगमः । न च नियोगात्तदवगमः । परस्पराश्रयदोषप्रसक्तेः । सति
नियोगाऽवगमे तन्निरूपणम्, तस्मिंस्तु सति तदबगम इति । यद्यपि यागरूपं
प्रमाणान्तरसिद्धम्, तथाऽपि भावात्मना न तत्सिद्धम् । तेन च तद्विषयो, न
पुना रूपमात्रेण । तन्मात्रेण वा विषयत्वसमर्थने नास्य स्वर्गसम्बन्धः स्यादिति
भावः । नैमित्तिके च फलकल्पनाप्रसङ्गः । इष्टोपाधेर्भावार्थस्य काम्यवत्त
त्राऽप्यविशेषात् । न चाऽपूर्वमिच्छागोचर इत्यसकृदावेदितम् । यथा
चाऽस्मिन् दर्शने प्रकारान्तरेणापि न कर्म्मफलसम्बन्धस्तथाक्तं भावनाविवेके ।

ननु भवत्वसम्बन्धः, का नः पीडेत्यत आह—तेन स्वर्गयागयोर
सम्बन्धाद् न पुरुषार्थसाधनं ज्ञानम् । ततः किमित्याह—पुरुषार्थसाधनं च
जिज्ञासन्ते प्रेक्षाबन्तः ।

तदनेन प्रबन्धेन स्वर्गयागयोः परस्पराऽसङ्गतिप्रसङ्गाद् नियोगस्य
कार्यता प्रतिषिद्धा । पुनस्तामेव प्रकारान्तरेण निषेधति—लोकाच्च शब्दार्था
74

नियोगप्रधानता । तत्सिद्धावनियोगात् । नापि प्रतिपत्ता प्रत्येति ताम् ।
विषयसिद्धावप्यननुष्ठानात् । न हि गामानयेति नियोगसिद्धिर्विवक्षिता वक्तु
रपि तु विषयसिद्धिः ।

अन्यल्लोके शब्दवृत्तमन्यद्वेदे । विवक्षापरो हि समन्वयो लोके
शाब्दानाम्, नियोगपरो वेदे । अयमपरो गण्डस्योपरि स्फोटः । यदि खलु
विवक्षापरेऽन्वये शब्दसामर्थ्यं लोकतोऽवगम्यते नाऽन्यपरत्वम् । अनन्यप्रमाण
कत्वाच्छब्दसामर्थ्यस्य । वक्तुरभावादिति चेत् । अयमेव विवक्षापरोऽन्व
यस्तमनुमापयेदिति प्राप्तं पौरुषेयत्वम् । प्रतिपत्त्यभावो वा भवन्ती वा
प्रतिपत्तिर्न्न शब्दनिमित्ता सामयिकी स्यात्, सामान्यतोदृष्टजा वा ।
तस्माल्लाक्षणिकप्रयोगज एव तत्रभवतो विभ्रमो नियोगः कार्य्य इति । अपि

चोदयति—अन्यल्लोके शब्दवृत्तमन्यद्वेदे । तदेव स्फोटयति—
विवक्षापरो हि समन्वयो लोके शब्दानां पदार्थानाम्, नियोगपरो वेदे । तेन
तत्र नियोगस्यैव कार्यतेत्यर्थः । दूषयति—अयमपरो गण्डस्योपरि स्फोटः ।
तमाह—यदि खलु विवपक्षापरेऽन्वये शब्दसामर्थ्यं लोकतोऽबगम्यते ततो
न विवक्षितादन्यपरत्वं वेदस्य । कस्मात् ? अनन्यप्रमाणकत्वाल्लोकप्रमाण
कत्वाच्छब्दसामर्थ्यस्य नोपायान्तरं तदवगमाय वेदे सम्भवतीति । शङ्कते—
वक्तुरभावान्न विवक्षासम्भवो वेद इति चेत् ? निराकरोति—अयमेव
विवक्षापरोऽन्वयस्तमनुमापयेदिति प्राप्तं पौरुषेयत्वम् । सोऽयमस्मिन् पक्षे
लोकविरोधलक्षणस्य गण्डस्योपरि पौरुषेयत्वप्रसङ्गलक्षणः स्फोटः । अथ
दृढतरमपौरुषेयत्वं ततः प्रतिपत्त्यभावो वा स्फोटः । तदुपायाऽभावात् ।
अथ स्वाऽनुभवसिद्धा वेदवाक्यश्रवणसमनन्तरा प्रतीतिर्नाऽपह्नवमर्हति,
तत्राह—भवन्ती वा प्रतिपत्तिर्न शब्दनिमित्ता सामयिको । स्वतः सिद्धेष्वेव
वेदवाक्येषु पुरुषकृतसङ्केतनिबन्धना तदुच्चारणादर्थप्रतीतिरित्यर्थः । यदि
तु सम्बन्धुरस्मरणान्न सङ्केतक्रियासम्भवः, ततः सामन्यतोदृष्टरूपजा
वा । गवादिपदयुक्तं हि वाक्यमर्थविशेषप्रत्ययनिमित्तमुपलब्धम्, वैदिकं च
तथेति तदपि प्रत्यायकमिति सामन्यतोदृष्टादर्थप्रत्ययो वैदिकादपि वाक्या
दित्यर्थः ।

यत्त नियोगकर्त्तव्यतायामाचार्यनियोगः कर्तव्यः, राजशासनमनुष्ठेय
मिति लौकिको व्यपदेशः प्रमाणमुपन्यस्तम्, तदपहसन्नन्यथासिद्ध्यति—
तस्माल्लाक्षणिकप्रयोगप्रभव एष तत्रभवतो विभ्रमो नियोगः कार्य इति ।
नियोगशब्देन स्वाभिधेयविषयभावार्थलक्षणादिति पूर्वार्द्ध व्याख्याय कारि
कायाः पश्चार्द्ध व्याचष्टे । अपि च न लोके नियोगमात्रं प्रवृत्तिहेतुः ।
कुतः ? सर्वस्य नियोगादप्रवृत्तेः । अनुविधेयनियोगाच्च तत्प्रवृत्तिभावात् ।
तस्मादनुविधेयत्वं नियोक्तुरन्यनियोगात्प्रवृत्तिहेतुः । अनुविधानकारणं
चार्थाऽनर्थप्राप्तिपरिहारादि प्रमाणान्तरसिद्धम् । वेदेऽप्यनुविधेयोऽस्तु
लोकवदिति चेत् । अतः आह—न च वेदेऽपौरुषेयेऽपि नियोक्ताऽपि दृश्यते ।
कुतः पुनरयमनुविधेयः ? धर्मस्याऽत्यन्ताऽसिद्धेरित्यर्थः ।

चोदयति—ननु शब्दो नियोक्ताऽनुविधेयः । शब्दनियोक्तृत्वं न्यरासि
प्रथममेव प्रमाणत्वादित्यादिना । अभ्युपगम्याप्याह—भवतु नाम नियोक्ता,
न त्वनुविधेयः । अनुविधानहेत्वभावात् । नन्वर्थाऽनर्थप्राप्तिपरिहारावनु
विधानकारणं भविष्यतीत्यत आह—न ह्यर्थानर्थप्राप्तिपरिहारयोः शब्दा
ऽनुविधाने प्रमाणमस्ति । शङ्कते—शब्दाऽनुविधाने सत्यनुविधातुः पुरुषस्य
हितप्राप्तिरहितनिवृत्तिर्वा भवतीत्यत्र नियोगः प्रमाणमिति चेत् । निरा
करोति—न । तस्य नियोगस्य प्रमेयत्वात् । न खलु प्रमेयं तत्त्वेन प्रमाणं
भवतीति । पुनः शङ्कते—यदि प्रमेयतया नियोगो न प्रमाणम्, नियोगज्ञानं
तर्हि प्रमाणमस्तु । निराकरोति—न । तस्य नियोगविषयत्वात् । तस्य च
नियोगस्य ताभ्यामर्थाऽनर्थप्राप्तिपरिहाराभ्यामन्यत्वात् ।

यदि मन्येत, मा नाम भून्नियोगः । प्रमेयतयाऽर्थानर्थप्राप्तिपरिहारयोः
प्रमाणं शब्दावगतेस्त्वयं चेतनप्रवृत्तिं विनाऽनुपपद्यमानस्तस्याश्चार्था
ऽनर्थप्राप्तिपरिहारमन्तरेणाऽसम्भवात् प्रवृत्तिमर्थानर्थप्राप्तिपरिहारप्रयोजन
माक्षेप्स्यते च तदपेक्षया प्रमेयमपि प्रमाणताम्, कारकशब्दानामापेक्षिकप्रवृत्ति
त्वादित्यत आह—न चाऽर्थादाक्षेपः । कुतः ? हिताऽहितप्राप्तिपरिहाररहित
76

अनाप्तनियोगदर्शनात् । क्षेम्योऽयं पन्थाः, गच्छतु भवाननेनैवेति यथा ।
पदार्थाऽन्वयनिष्ठो नियोगो लोके तस्य च प्रमाणान्तरविषयत्वात्तदपेक्षत्वा
त्तन्निबन्धना प्रवृत्तिर्लोके, नियोगनिष्ठस्तु वेदे, अतो नाऽन्याऽपेक्षा । उक्तोत्तर
मेतत् । अपि च न नियोगमात्रं प्रवृत्तिहेतुः । मिथ्या तर्हि नियोगज्ञानम् ।
न च तद्युक्तम् । कारणद्वयाऽभावात् । न वयं नियोगमवजानीमहे येन
मिथ्यात्वं स्यात् । सत्यपि तस्मिन्पुरुषः प्रवर्तते लोक इव यस्य कस्य चिन्नि
योगात् । न हि तत्र नियोगो नास्ति । अतत्परत्वे तात्पर्यमप्रमाणकमित्युक्तम् ।
ननु कर्तव्यताऽवगमात् प्रवृत्तिः । अवगच्छति च नियुक्त इदं मम कर्तव्य-

यत्तु प्रवर्त्तनैकरसत्वमभिमतं नियोगस्य, तदपि न मृष्यामह इत्याह—
अपि च लौकिको भवतु, अलौकिको वा, सर्वथा नियोग इत्येव न नियोगमात्रं
प्रवृत्तिहेतुः । चोदयति—न चेत्प्रवर्त्तयति, मिथ्या तर्हि नियोगज्ञानम् । न
चैतदुचितम्, कारणद्वयाऽभावात् । परिहरति—न वयं नियोगमवजानीमहे,
येन मिथ्यात्वं वेदस्य स्यात् । सत्यपि तस्मिन्पुरुषप्रवृत्तिर्लोक इव यस्य कस्य
चिन्नियोगात् । न हि तत्र नियोगो नास्ति । अथ न तन्नियोगपरं लौकि
कमपि तु विनियोगपरमित्यत आह—अतत्परत्वे नियोगपरत्वे लौकिकस्य
लोकाऽधीनाऽवधारणार्थस्य228 वैदिकस्य तात्पर्यं नियोगपरत्वमप्रामाणिक
मित्युक्तम् ।

ननु न वयं नियुक्तिमात्रं नियोगं ब्रूमहे, अपि तु कर्त्तव्यताम् । सा
च निरपेक्षा प्रवृत्तहेतुर्वेदादवगम्यत इत्याह—ननु कर्त्तव्यताऽवगमात्प्रवृत्तिः ।
77

मिति । यस्त्वगच्छन्नपि अनुष्ठेयं नाऽनुतिष्ठति स सत्त्वेऽप्यर्थाऽनर्थप्राप्ति
परिहारयोरननुतिष्ठन्निव न दण्डैर्वार्य्यते । तदेतदविमृष्टनियोगरूपम् । तथा
हि । प्रवर्तनामात्रं नियोगः । स च लिङाद्यर्थ इति प्रवर्त्तितोऽहमत्रेति
प्रतिपत्तिः शब्दात् । कर्तव्यताऽवगमस्तु नियोक्तुरनुविधेयत्वात् ।
अनुविधेयनियोगे ममेदं कर्तव्यमित्यध्यवसायात् । इतरत्र तु प्रवर्त
नामात्रप्रतीतेः । उक्तं च कर्तव्यताविषयो नियोगो न नियोगः कर्तव्यतामाह ।

अत्रैव जरत्प्राभाकरोन्नीतार्थं गुरोर्वचः सङ्गच्छत इत्याह—उक्तं च,
कर्त्तव्यताविषयो नियोगः प्रवर्त्तना नियोक्तुर्द्धर्म्मः, तमभिदधाति लिङ्, न
नियोज्यस्य धर्मं कर्त्तव्यत्वं प्रवर्त्तनाया विषयमाह, विषयस्य विषयिणो
ऽन्यत्वात् ।

नवीनास्तून्नयन्ति, अनिरूपितनियोगव्यापारस्येदं चोद्यमित्युपक्रम्येद
मुक्तम् । कर्त्तव्यताविषयो हि नियोगो न कर्त्तव्यतामाहेति । यागकर्त्तव्यता
ऽनुष्ठानं विषयो यस्य नियोगस्य स तथा । तेन हि नियोगः साध्यते, न
पुनर्नियोगो यागस्याऽनुष्ठानं ज्ञापयति ।

एतदुक्तं भवति साक्षान्नियोग एव कर्त्तव्यतयाऽबगम्यते लिङादिभ्यः ।
स तु यागविषयस्तदनुष्ठानमन्तरेण कर्त्तव्यताया अपर्यवसानात् तदनुष्ठान
78

तद्विषयत्वादेव हि तर्हि कर्तव्यताऽवगमः । न तावदयं शाब्दः । शब्देन
नियोगमात्रस्याऽभिधानात् । नाप्यार्थः । सर्वनियोगेष्वभावात् । तस्मादि
दमपि दर्शनमविमृश्यमानसुन्दरमिति नाद्रियन्ते वृद्धाः । अस्तु तर्ह्यनुविधेयो
नियोक्ता भूतानाम् । साक्षात्कृताऽऽनुश्र230विकश्रेयःसाधनो हितकामः सर्वज्ञः ।

चोदयति—नियोगस्य तद्विषयत्वादेव तर्हि कर्त्तव्यताऽवगमः ।
विषयिणो विषयनान्तरीयकत्वादिति भावः । निराकरोति—न तावदयं
शब्दः । कस्मात् ? शब्देन नियोगमात्रस्याऽभिधानात् । ननूक्तं नान्तरीय
कत्वादिति, तत्राह—नाप्यार्थः । कुतः ? सार्वनियोगेष्वभावात् । कर्त्तव्य
ताऽवगमस्य । न खल्वयमननुविधेयेन शतशोऽपि नियुज्यमानोऽवबुध्य
मानोऽपि नियोगं कर्त्तव्यतामवगंस्यत इत्युक्तम् । उपसंहरति-तस्मादिदमपि
दर्शनमपि दृश्यमानसुन्दरमिति नाद्रियन्ते बृद्धाः । तत्सिद्धमेतत् । विवादा
ध्यासिता लिङादयो न मानान्तराऽपूर्वकार्याऽभिधायिनः, तेनाऽगृहीत
सङ्गतित्वात्, यद्येनाऽगृहीतसङ्गति न तत्तदभिधायि, यथा वाजिपदं क्रमेल
कस्येति । अगृहीतसङ्गतेरभिधायकत्वे व्यवस्थाहेत्वभावात् । सर्वस्य सर्वम
भिधायकं सम्भवेदित्यव्यवस्था । तदिदमगृहीतसङ्गतित्वं व्यवस्थाहेत्वभावेन
व्याप्तं स्वव्यापकविरुद्धव्यवस्थोपलब्धेरभिधायकत्वान्निवर्त्तमानमनभिधाय
कत्व एवावतिष्ठत इति प्रतिबन्धसिद्धिः ।

सम्प्रत्यन्यथा प्रत्यवतिष्ठते परः । अस्तु तर्ह्यनुविधेयो नियोक्ता
भूतानाम्, भिषज इव तस्य भगवतो नियोगादर्थाऽनर्थप्राप्तिपरिहारार्थेन
प्रवर्त्स्यन्ति निवर्त्स्यन्ति चेति । कस्मादित्याह—यतः साक्षात्कृताऽऽनु
श्रविकश्रेयः साधनः । ननु साक्षात्कृताऽऽगमगम्यश्रेयःसाधनोऽपि कदा
चिदन्यथा ब्रूयात्, न वा ब्रूयात् । तत्कथमस्याऽनुविधेयता ? इत्यत आह—
हितकामः परेषां स्वार्थीभूत231विश्वव्यापिकारुण्यो हि भगवान् वैराग्या
ऽतिशयसंपन्नो मात्रयाऽपि रागादिभिः क्लेशैरुपक्लेशैश्च मदमानादिभिर
परामृष्टः । तदयमतिमहति संसारदुःखपङ्के निमज्जतः प्राणिनः पश्यन्
कथं नामैतानुद्धरेयमिति तद्दुःखेन कथं न दूयमानो वा हिताऽहितप्राप्ति
परिहारोपायतत्त्वे विद्वान् करणपाटवे सति कथमन्यथोपदिशेत्, नोपदिशेद्
79 वा । अथैवम्भाव एवास्य कुतः ? इत्यत आह—सर्वज्ञः प्रहीणरागाद्यावरण
तत्त्वज्ञानः खल्वयमनवयवेन विश्वं करतलाऽऽमलकमिव साक्षादीक्षमाणः
सर्वज्ञः साक्षात्कृताऽऽनुप्रविकश्रेयः साधनो भवति, भवति च हितकामः ।
दुःखतो जगदुद्धर्त्तुकामस्यास्य सर्वज्ञतामन्तरेण तदनुपपत्तेस्तत्र प्रवृत्तेः ।

न च सर्वज्ञो नास्ति । तथा हि । तदभावव्यवहारो बाधकप्रमाण
सद्भावाद्वा साधकप्रमाणाऽभावाद्वा भवेत् । न तावद्वाधकप्रमाणसद्भावः ।
न खलु प्रत्यक्षमस्य बाधकं रजतस्येव समारोपितस्य शुक्तितत्त्वं विषयः
सम्भवति । तद्विरुद्धोपस्थानाऽसम्भवात् । सर्वज्ञताया अत्यन्तपरोक्षायाः
केनचिदपि सह प्रत्यक्षप्रतीतेन विरोधाऽनवगतेः । नाप्यनुमानमस्य
बाधकम् । तद्धि विधिनिषेधसाधनतया द्विविधम् । तत्र विधिसाधनं
स्वभावहेतुकं कार्यहेतुकं वा न निषेधे साध्ये प्रभवति । अन्यसाधनत्वेऽन्य
साधनस्याऽप्रसङ्गात् । अनुपलब्धिलिङ्गकं तु प्रतिषेधसाधनं भवेत् । तच्च
स्वभावाऽनुपलम्भसाधनादन्यदिह सर्वज्ञविरुद्धार्थान्तरविधानेन वा तत्कारण
व्यापकनिषेधेन वा सर्वविदभावं साधयेत् । न तावत्स्वभावविप्रकर्षिणा232
सर्वविदा सह कस्यचिदपि प्रतीयमानस्य विरोधो दृष्टपूर्वः । विरोधि
प्रतिपत्तिनान्तरीयकतया विरोधाऽवगतेः । विरोधिप्रतिपत्तौ वा नाऽत्यन्ताय
तन्निषेधः । न च प्रत्यक्षाऽनुपलम्भसाधनं कार्यकारणभावः स्वभाववि
प्रकर्षवति सर्वविदि शक्याऽवगमः । अत एव व्यापकत्वमपि कस्यचिद्
दुरवसायमेव सर्वविदि । नापि विपक्षे बाधके प्रमाणप्रवृत्तिः क्षणिकत्वस्येव
सत्त्वे सर्वविद्व्यापकाऽभावाऽबगम233-निबन्धनम् । तदभावात् । भावे वा
निषेधो नास्ति अत्यन्तायतस्य । न खलु खपुष्पं कस्यचिद्व्याप्यं सम्भवति
व्यापकं वा । न चाऽन्यमात्रनिवृत्तावन्यस्य निवृत्तिः । अतिप्रस
ङ्गात् । यथाहुः—

न च सत्त्वज्ञेयत्वादयो सर्वज्ञतासहभुवः सहस्रश उपलब्धा व्याप्ता
विवादाध्यासितस्य पुरुषधौरेयस्य विरुद्धोपस्थापनेन सर्वज्ञतां प्रतीक्षिपन्तीति
साम्प्रतम् । सत्त्वादेरसर्वविद्व्याप्त्यसिद्धेः । न खलु दर्शनाऽदर्शनमात्र
निबन्धनं व्याप्तिविज्ञानम्, मा भूच्चैत्रः श्यामो मैत्रीतनयत्वात् परिदृश्य
मानमैत्रीतनयस्तीमवदित्यनुमानम् । तत्तनयताया अश्यामतया विरोधा
ऽभावेन सन्दिग्धव्यतिरेकित्वान्नानुमानमेतदिति चेत् ? न । इहाऽपि
80 समानत्वात । न हि सर्ववित्तया सह सत्त्वादेः कश्चिद्विरोधो, येनासौ न
सन्दिग्धव्यतिरेकः स्यात् । द्वयी हि विरोधाऽवगतिः सहाऽनवस्थानं वा,
छायाऽऽतपवत् परस्परपरिहारो वा भावाऽभाववत् । न तावदविकलकारणस्य
सर्वज्ञत्वस्यालोकस्येव234 सत्त्वादेः सन्तमसस्येव भावेऽभावः, यतः सहाऽनव
स्थितिरूपविरोधसङ्गतिः स्यात् । तथा च भावे वा नात्यन्ताभावः सर्वज्ञ
ताया इत्युक्तम् ।

नाऽप्युत्तरः । न खलु सर्वज्ञतासत्त्वादिपरिहारेण सत्त्वादयो वा तत्प
रिहारेण भावाऽभाववत् प्रत्ययपथमवतरन्ति । न च सर्वज्ञतया तेषां व्याप्ति
रस्तीत्युक्तम् ।

स्यादेतत् । उपदेशप्रणयनमेव बाधकं सकलवस्तुतत्त्वदर्शनस्य । तथा
हि । उपदेशो विकल्पविज्ञानयोनिर्विकल्पश्च समारोपितगोचरतया मिथ्येति
न तथा तथागतविज्ञानं भवितुमर्हति । तदयमुपदेशो निषेध्यसर्वविषयतत्त्व
विज्ञानविरुद्धसमारोपितगोचरविकल्पविज्ञानकार्य इति विरुद्धकार्योपलब्ध्या
बुद्धादीनां सर्वज्ञत्वाऽभावसाधनम् । उपदेशाऽभावे वा वृथा तत्प्रसाधनं तत्स
न्निधानमात्राद्वा चैत्यवन्दनादिचोदनानामनिःसृतत्वाभ्युपगमेऽनाश्वास इति ।
तन्न । विकल्पस्य सर्वविज्ञानत्वाऽविरोधात् । द्विविधो हि विकल्पो विपर्या
सपूर्वोऽतत्पूर्वश्च । तत्र विपर्यासपूर्वो भवादृशाम् अतत्पूर्वस्तत्रभवतः सर्व
वेदिनः । न खल्वसौ भ्रान्तो विकल्पवानपि तु विदितसमस्तवस्तुतत्त्वविस्तारः
करुणापराधीनमानसो दुःखिन उपदेष्टुकामः । वचनमन्तरेण तदनुपपत्तेः
विकल्पं विना तदसम्भवात् तस्याऽतात्त्विकत्वं विद्वानपि तमाहरति । यथा
नैरात्म्यतत्त्वं विद्वानपि विकल्प्य समारोपितमात्मानं निषेधति, नास्त्यात्मेति ।
यथा वा वैयाकरणप्रवरो गाव्यादिशब्दानसाधून् जानानोऽपि पृथग्जनप्रति
पिपादयिषया प्रयुञ्जानोऽपि नाऽपशब्दकारी । तदिदमाहार्यमस्य रूपं न
तात्त्विकमिति तत्त्वविदो नोपदेशविरोधः । न च रागादिमत्ता । न खलु कृपा
रागपक्षे वर्त्तते । नन्वियं परदुःखप्रहाणेच्छेति राग एव । मैवम् । न हीच्छा
मात्रं रागः, अपि तु चित्तमलमात्मनो दर्शनाऽऽवरणमभूतगुणाऽभिनन्दनं
रागमाचक्षते । न ह्यसति नित्यात्मदर्शने स्वार्थतृष्णापरिप्लुतः कश्चित्परि
स्पन्दते । यथा हि चेत्रः स्वतो भिन्नं मैत्रमुदीक्षमाणः स्वगतसुखतृष्णाप
रिप्लुतो न मैत्रसुखाय घटते । तथा पूर्वाऽपरक्षणविविक्तं विज्ञानमात्रमात्मानं
साक्षादीक्षमाणः सन्नतिपतिततद्विपरीतलक्षणान्तरोपकार235कर्मणि प्रवर्त्तते,
प्रवर्त्तते च स्वार्थतृष्णापरिप्लुतः । तेनाऽवगच्छामोऽवगच्छति नूनमयमहमिति
81

न । तस्याऽनुपपत्तेः, अज्ञानाच्च । तथा हि—

यद्यप्यात्मप्रत्यक्षनिवृत्तिर्विप्रकर्षवतामभावं व्यभिचरति । सर्वप्रत्यक्ष-

तदेतन्निराचष्टे—न । कुतः ? तस्याऽनु240विधेयस्य सर्वविदोऽनुपपत्तेः ।
अज्ञानाच्च । पातिते प्रमाणदारुणि यथायथं परिशोधयति—तथा हि ।

तदेतद्व्याख्यातुमना भूमिकामारचयति—यद्यप्यात्मप्रत्यक्षनिवृत्ति
र्विप्रकर्षवतां त्रिविधेन कालदेशस्वभावविप्रकर्षेण तद्वतां रामसुमेरुपरमाण्वा
82

निवृत्तिरसिद्धा । असर्वदृशः सकलप्रमाणनिवृत्त्या च नाऽर्थाऽभावसिद्धिः ।
अव्यापकनिवृत्त्याऽव्याप्यनिवृत्तेरनियमात् । अव्यापकत्वं चाऽहेतुत्वात् ।
तन्मात्रानुबन्धाऽभावाच्च । अन्यथा सर्वस्य सर्वदर्शित्वप्रसङ्गात्,
अविशेषाच्च । वचनादयश्च यद्यप्यविरोधादनिवर्तकाः तथापि कारणनिवृत्त्या
कार्यनिवृत्तिप्रतीतेः प्रमाणाऽनुपपत्त्या तत्कार्यायाः सर्वार्थेषु संविदोऽभावमनु
मिमीमहे । तथा हि । न प्रत्यक्षं चक्षुरादिजन्म तावत्सर्वार्थेषु, तेषां विषय
नियमात् । किंचिदेव हि वर्तमानं संबद्धं च तद्विषयो न सर्वेऽर्थाः ।

यद्यपि चाऽनेकविधप्रमेयसंवेदनाद्रूपतो नियमो दुर्निरूपः । पटुमन्दता-

प्रमाणाऽनुपपत्तिमेव दर्शयति—तथा हि । न प्रत्यक्षं चक्षुरादिजन्म
तावत् सर्वार्थेषु सम्भवति । कुतः ? तेषां चक्षुरादीनां विषयनियमात् ।
नियमभेदमाह—किञ्चिदेव वर्त्तमानं संबद्धं तद्विषयः । न हि वर्त्तमानमात्रं
तद्विषयः । स्वभावविप्रकर्षवतां परमाण्वादीनामपि तद्विषयत्वप्रसङ्गात् ।
अत उक्तम्—किञ्चिदेवावयवि द्रव्यादीति । तथाऽपि कालव्यवहितदेशवि
प्रकृष्टं च तद्विषयः प्रसज्येत, अत उक्तं सम्बद्धमिति ।

एतस्मिंश्च नियमे न सर्वविषयं विज्ञानमिन्द्रियजमित्याह—न च
सर्वेऽर्था देशकालस्वभावधिप्रकर्षशालिनः । तथा नियमान्तरे तु दूषणमनभ्यु
पगमादेव परिभूतमित्याह—यद्यपि चाऽनेकविधप्रमेयसंवेदनाद्रूपतो नियमो
83

दिभेदतश्च नानादेशपरिमाणार्थपरिच्छेदान्न देशतः संबन्धनियमः ।
परिमाणतो नियमश्च । कालतस्तु निरूप्यते । प्राप्यकारित्वेऽवर्तमानस्य
प्राप्त्यभावात् । अप्राप्यकारित्वेऽप्यर्थसामर्थ्यसव्यपेक्षत्वात् ।

ज्ञानोत्पत्तावजातनिवृत्तयोरनुपाख्येयत्वात् असामर्थ्यात् । तथा

तथा हि—इन्द्रियाणि प्राप्यकारीणि न वा, उभयथापि तेषां वर्त्तमान
विषयतैषितव्येत्याह—प्राप्यकारित्वे प्राप्ते उभयाश्रयत्वेनाऽवर्त्तमानस्याऽसंत
आश्रयत्वाऽयोगात् । प्रप्त्यभावात् अप्राप्यकारित्वे यद्यपि प्राप्याश्रयत्वेन
नाऽपेक्ष्यतेऽर्थः तथापि इन्द्रियाणामसत्यर्थे विज्ञानाऽजननात् अर्थसामर्थ्याऽपेक्ष
त्वात् । ज्ञानोत्पत्तौ कार्ये अजातनिवृत्तयोरनुपाख्येयत्वात् हेतोरसामर्थ्यम् ।
84

चाऽतिशयानामपि चक्षुरादयः स्वविषयमेव देशतः परिमाणतः संख्यातो
वाऽधिकं बोधयेयुः नाऽविषयमजातमतिवृत्तम् । तदुक्तं विद्यमानोपलम्भ
नत्वात् । तथा हि । प्रत्यक्षे रूपादिवेदने तच्चक्षुरादिपरतन्त्रं तन्नियमादेव

यथा हि न चक्षुरादीनां देशतः परिमाणतः संख्यातो वा नियमः तथा
कालतोऽपि मा भूदिति तत्राह—यदा कालतो नियम इति व्यवस्थापितं तदा
अतिशयानामपि सिद्धाञ्जनादिभिर्योगिनां चक्षुरादयोऽर्वाग्दृशामिन्द्रियाणि
च स्वविषयमेव देशतः परिमाणतः सख्यातो वाऽधिकं बोधयेयुः, नाऽविषयम
जातमनिवृत्तं वा । एतदुक्तं भवति । यथैव कार्यमहेतुकं न भवति कादाचि
त्कत्वव्याघातात् एवमनियतहेतुकमपि । न खलु अनियतहेतुकत्वमहेतु
कत्वाद्विशिष्यते । कारणस्य हि कार्यप्राग्भावनियमः कारणत्वम्, तच्चा
ऽनियतनिमित्तत्वेऽनुपपन्नम् । न हि जातु यवबीजमत्यन्तपरिकर्मितमपि
कलमोऽङ्कुराय परिकल्पते । नानाकारणमेकं वृश्चिकादी246ति च स्थूलदृशः ।
कुशाग्रीयदृशस्तु प्रणिहितमीक्षमाणाः पश्यन्ति तत्रापि कमपि जातिभेदम् ।
तस्माद्यथैवकारणान्तराणिस्वकार्यनिय247तसामर्थ्यानि स्वकार्य एवाऽतिशयमनु
भवन्ति नाऽकार्ये नाऽप्यन्यकार्ये तथेन्द्रियाण्यपि न स्वा248विषये नाऽप्यन्यविषये
इति सिद्धम् ।

अत्रैव पास्मर्षं सूत्राऽवयवं योजयति—तदुक्तं विद्यमानोपलम्भनत्वा
दिति । ननु मा प्रवर्त्तिषत बाह्यानीन्द्रियाणि, मनस्तु प्रवर्त्स्यतीत्यत आह—
मानसमपि प्रत्यक्षं न सर्वं बोधयति । बहिर्मनसोऽस्वतन्त्रत्वात् । यत्र हि
मनः स्थितं तत्र तेन प्रवर्त्तितव्यम्, स्वप्रत्ययाऽनुविधानात् । आन्तरे च सुखादौ
तत् स्वतन्त्रमिति सुखादिविषयं तत् । न च सुखादयश्चितितया स्वसंवेदन
प्रत्यक्षा इति साम्प्रतम् । विज्ञानादन्यत्वात् । विज्ञानाऽभिन्नहेतुतया तत्त्व
मेषामिति चेत् । न । अभिन्नहेतुजत्वस्याऽसिद्धेः । इन्द्रियार्थसनिकर्षो हि
चन्दनविज्ञानस्य हेतुः, सुखस्य तु तद्विज्ञानम्, तदभावेऽपि विज्ञानमात्रादेव
स्वप्ने सुखोत्पाददर्शनात् । सत्यपि चन्दनाऽनुलेपे हेमन्ते तदनुत्पादादित्येषा
दिक् । तस्मात्सुखादिविषयं मानसं बहिर्विषयं भवितुं नाऽर्हति, तत्र तत्प्रत्य
यस्य मनस इन्द्रियादितन्त्रत्वादिन्द्रियादीनां च तदगोचरत्वात् ।

कस्मान्न स्वतन्त्रं बहिर्मन ? इत्यत आह—स्वातन्त्र्ये रूपादौ मनसो
ऽन्धबधिराद्यभावप्रसङ्गात् । न खल्वन्धादयो निर्मनस्कास्तेषां स्मृत्याद्य
भावप्रसङ्गात् । मनश्चेच्चक्षुरादिनिरपेक्षमीक्षेत रूपादीन्न कश्चिदन्धबधिरादिः
प्रसज्येतेति । तदेव स्फोटयति—तथा हि । प्रत्यक्षे रूपादिवेदने तन्मनश्च
क्षुरादिपरतन्त्रं तन्नियमादेव नियतमन्यथा नियमाद्यभावेऽन्वाद्यभाव
प्रसङ्गादिति ।

उक्तं शङ्कते—तज्जन्मसमनन्तरप्रत्ययसहकार्यपेक्षणाद्यदि नाऽन्धाद्य
भावः । अयमर्थः । न खलु मनो नाम चक्षुरादिवत् किं चिदिन्द्रियान्तरं
रोचयामहे, किं तु पूर्वमेव विज्ञानं चरमज्ञानस्योपादानमाचक्ष्महे । तदेव हि
समंविज्ञानत्वेनाऽनन्तरं चाऽव्यवहितत्वेन समनन्तरप्रत्यय इत्युच्यते । तत्र
यदिन्द्रियजविज्ञानसमनन्तरप्रत्ययसहकारिणा तदिन्द्रियजविषयक्षणोपादानेन
रूपेक्षणान्तरेणेन्द्रियजविज्ञानसमानकालेन जनितं स्वजनकक्षणविषयं विशदा
भमुपरतेन्द्रियव्यापारस्य ज्ञानं तन्मानसं प्रत्यक्षम् । न तदिन्द्रियजम्, तद्व्यापा
रोपरमे भावात् । नाऽऽन्तरविषयम् । इन्द्रियजविषयविज्ञानविषयक्षणजनित
क्षणान्तरगोचरत्वात् । न चाऽन्धवधिराद्यभावः । तेषामिन्द्रियरहित
तया तज्जविज्ञानाऽभावेनोपादानविरहात् । न चाऽप्रत्यक्षम्, विशदाभा
सत्वादिति ।

निराकरोति—सर्वथा नेन्द्रियान्तरपारतन्त्र्यं निवर्त्तते स्वोत्पत्तौ
मानसस्य प्रत्यक्षस्य । कुतः ? यदिन्द्रियजविज्ञानविषयाऽनन्तरक्षणो ग्राह्यः
तदिन्द्रियविषयजविषयजविषयत्वात्249 अन्यथा तदिन्द्रियजविषयजविषयाऽन
पेक्षणे250 स्वोत्पत्तौ मानसस्येन्द्रियान्तरजविज्ञानसहकारिणोऽर्थात्प्रवर्त्तमानस्य
रूपविज्ञानस्य स एवाऽन्धाद्यभावः प्रसज्येत । सहकारिभिः सह स्वोपादेय
मुपादानमपि करोतीति सहकारीत्युच्यते । यद्युच्येत तुल्यजातीयविषय एव
समनन्तरप्रत्ययो भवति नाऽसजातीयविषयः, तेनाऽयमप्रसङ्ग इति, तत्राह—न
च तुल्यजातीयविषय एव समनन्तरप्रत्ययः । कस्मात् ? जात्यन्तरसंचाराऽ
86

रप्रत्ययः । जात्यन्तरसंचाराऽभावात् । न खल्वेष ज्ञानधर्मो, जात्यन्तर
संचारात् । न प्रत्यक्षधर्मोऽवितर्कितरूपाद्यपेक्षणात् । न मानसधर्मः ।
सुखादिषु तददर्शनात् । अपि च विषयनियमात्पारतन्त्र्यमस्तु सहकारिविशे
षाऽपेक्षया वेति पारतन्त्र्य युक्तं स्मरणे तथा दर्शनात् । एकेन्द्रियग्राह्ये च
सजातौ रूपान्तरग्रहणप्रसङ्गः । अबान्तरजात्यपेक्षणे भिन्नसन्तानाऽऽपातः ।
तदतत्सन्तानवृत्त्योर्ज्जात्यभेदात् । तस्मादेकसन्तानक्षणे समनन्तरप्रत्ययतां

तदेतद्विभजते—न खल्वेष ज्ञानमात्रस्य धर्मः । कुतः ? जात्यन्तर
संचारात् । न प्रत्यग्धर्मः । कस्मात् ? अविकल्पितरूपार्थाऽपेक्षणात् ।
अविकल्पितस्य रूपस्य साक्षात्कारात्तद्विषयपूर्वज्ञानसंभवे तु शब्दादिस्मृतौ
सत्यां वाऽऽलोचनमात्रं भवेदित्यर्थः । न मानसप्रत्यक्षधर्मः । कस्मात् ?
सुखादिषु तद्विषयपूर्वज्ञानाऽदर्शनात् ।

एवं तावदुक्तेन क्रमेण सहकारिविशेषाऽपेक्षया क्षणान्तरविषयत्वेऽपि
पारतन्त्र्यमापादितं मनसः सम्प्रति विमर्शपूर्वकमिन्द्रियविषयतयैव पारतन्त्र्य
मवधारयति—अपि च विषयनियमात्पारतन्त्र्यमस्तु सहकारिविषयाऽपेक्षया
वेति विमृश्याऽभिमतमवधारयति—पारतन्त्र्यं युक्तम् । य एव यदिन्द्रियविषयः
तत्रैव मनस्तदिन्द्रियतन्त्रं प्रवर्तत इति युक्तमित्यर्थः । कस्मात् ? स्मरणे तथा
दर्शनात् । अपि च तुल्यजातीयविषयं समनन्तरप्रत्ययं मानसप्रत्यक्षकारणं
ब्रुवाणो न तावदेकेन्द्रियग्राह्यतया तुल्यजातीयतां वक्तुमर्हति, अतिप्रसङ्गा
दित्याह—एकेन्द्रियग्राह्ये च सजातावभ्युपगम्यमाने रूपान्तरग्रहणप्रसङ्गः,
पीतदर्शनमपि चाक्षुषं मानसप्रत्यक्षं चक्षुरसन्निकृष्टेऽपि नीले प्रसुवीत, तदि
न्द्रियग्रहणाऽर्हत्वस्योभयत्राऽविशेषादित्यर्थः । यदि त्ववान्तरजातिरास्थीयेत
न चासौ रूपान्तर इति नाऽतिप्रसङ्गस्तत्राह—अवान्तरजात्यपेक्षणे हि भिन्न
सन्तानज्ञानाऽऽपातः । एकनीलोत्पलसन्तानवर्त्येकनीलोत्पलक्षणविषयमिन्द्रिया
ऽसन्निकृष्टसंतानान्तरवर्तिनीलोत्पलक्षणविषयमपि विशदं मानसं जनयेत् ।
कुतः ? तदसन्तानवृत्त्या नीलोत्पलक्षणयोर्जात्यभेदात् । उपसंहरति—तस्मादे
कनीलोत्पलसन्तानवर्त्तिक्षणविषयेन्द्रियजज्ञाने समनन्तरप्रत्ययत्वं तदिन्द्रिय
87

वदता चक्षुरादिविषयग्राहित्वमेवोक्तं भवति । क्षणविवेकप्रतिभासनादभेद
प्रतिभासनात् क्षणिकत्वप्रतिक्षेपात् ।

न चैतावताऽपि चक्षुरादिविषयत्वमेव भविष्यति, न चक्षुरादिविषय
ग्राहित्वमित्यत आह—क्षणविवेकप्रतिभासनात् । इदमभिसंहितम् । क्षणिकत्वे
हि सिद्धे भावानामेव तद्भवेदपि, न त्वेतदस्ति । तथा हि । अस्य साधनं
प्रत्यक्षमनुमानं वा भवेत् । प्रमाणान्तराऽभावात् । प्रमाणस्य सतोऽत्रैवाऽन्त
र्भावात् । अनन्तर्भावे तत्त्वाऽनुपपत्तेरिति स्थितेः । तत्र न तावत्प्रत्यक्षं
लौकिकं नीलोत्पलादिवर्तिक्षणिकतां गोचरयति । ननु न नीलादन्यत् क्षणिकत्वं
नाम वस्तुसत् । अर्थक्रियाभेदे हि तथा स्यात् सितादिवत् । न च क्षणि
कत्वस्य नीलसाध्याया अर्थक्रियाया भिन्ना समस्ति अर्थक्रिया, या स्वलक्षण
भेदेनाऽवतिष्ठेत । क्षणिकत्वं पीतादिवन्नीलसाध्ययैव चेदर्थक्रियया तत्तत्वतो
नीलाद्भिद्यते । न भिद्यते चेन्नूनं नीलग्राहिणा प्रत्यक्षेणैव क्षणिकत्वं गृहीतं
तदव्यतिरेकात् । तदनुपपन्नम् अनुभवाऽनारोहात् न खल्वनुभवो व्याख्यान
मर्हति । स च नीलमिति न तु क्षणिकवचनमिति । तदव्यतिरेकात्तद्गोचरत्वे
स्थेम्नोऽपि तदभिन्नस्य तत्त्वप्रसङ्गः । मानान्तरात्तु क्षणिकस्य तद्भेदसिद्धौ
प्रत्यक्षसिद्ध्यभिधानं प्रलापः । तत्र तस्याऽवसायाऽजनकत्वात् । अवसायाऽ
ननुगतव्यापारस्य प्रत्यक्षस्य प्रवृत्तिविषयं प्रति प्रामाण्याऽनभ्युपगमात् ।

स्यादेतत् । अनुभवारूढैव क्षणमात्रवर्तिता नीलादीनाम् । तथा हि
प्रत्यक्षविज्ञानं क्षणिकं स्वसमयेनैवाऽवच्छिन्नं परिच्छिनत्ति । तद्यथा ।
नीलाऽऽकारमालोचनं नीलं परिच्छिन्दत् तदभावं व्यवच्छिन्दत् तदभावाऽ
व्यभिचारिणः पीतादीनपि व्यवच्छिनत्ति । तथाऽस्तसमयाऽवच्छिन्नं नीलं
परिच्छिन्दत् स्वसमय252वर्त्तिताऽभावमप्यस्य व्यवच्छिन्दत् तदभावाऽविना
भाविनीं तत्पूर्वाऽपरसमयवर्तितामस्य व्यवच्छिनत्ति । तदव्यवच्छेदे पीता
दीनामप्यव्यवच्छेदः । तथा च नीलसाध्याऽर्थक्रियाऽर्थिनो न क्वचिदेव
नियमेन प्रवर्तेरन् । तदनुभवसिद्धैव क्षणिकता भावानामिति ।

तदनुपपन्नम् । नीलमात्रगोचरत्वादालोचनस्य । न खल253 तदात्मानमपि
गोचरयति, दवीयसी त्वस्य स्वसमयगोचरता । स्वसंवेदनाऽभ्युपगमेऽप्यात्मा
ऽनात्मप्रकाशनमात्रं नात्मानं समयेनाऽऽत्मना वा नीलं समयेन वा घटयेत् ।
88 आलोचनमात्रतया विशेषणविशेष्यभावाऽविषयत्वात्254 । आलोचनस्यापि
तत्समयाऽविच्छेदेऽपि नीलादीनां नैकक्षणमात्रवर्त्तित्वसिद्धिः । आलोचन
स्यापि द्वित्रादिक्षणवर्तित्वात् एकक्षणमात्राऽवस्थानाऽसिद्धेः । न चैकस्य
क्रमवदनेकसम्बन्धो विरुध्यत इति निवेदयिष्यते । तत्सिद्धं प्रत्यक्षेण क्षण
विवेकाऽप्रतिभासनान्नेन्द्रियविषयजविषयता255मानसस्य किन्त्विन्द्रिय256
विषयग्राहित्वमेवेति ।

ननु मा नाम क्षणभेदः प्रतिभासताम्, तदभेदस्तु कुत ? इत्यत आह—
अभेदप्रतिभासनात् । सोऽयं स्फटिक इति प्रत्यभिज्ञैव भगवती स्थापयिष्यति
स्फटिकम् । नन्वियंन स्फटिकस्य पूर्वाऽपरक्षणाऽवस्थानलक्षणं स्थिरत्वं
योचरयितुमर्हति । न खल्वेतद्विज्ञानमेकम्, कारणभेदाद् विषयभेदात् स्वभाव
विरोधाच्च । तथा हि । स इति पारोक्ष्यमयमिति च साक्षात्कारः । न
त्वनयोः स्वभावविरुद्धयोर्दहनतुहिनयोरिव शक्या शक्रेणाप्येकताऽऽपाद
यितुम् । त्रैलोक्यस्यैक्यप्रसङ्गात् । सत्यपि च स्फटिक इति व्यपदेशाऽभेदे
वैशकालभेदाद् विरुद्धधर्म्मसंसर्गादनयोर्गोचरो भिद्यते । न च संस्कारः पूर्वा
ऽनुभवयोनितया तद्गोचरनियतः सम्प्रतितनीमननुभूतचरीमस्य सत्तामवग
मयितुमर्हति । न चेन्द्रियाणि सन्निहितविषयाणि प्राक्तनीं गोचरयन्ति
तत्तास्पदस्य257 सत्तामसन्निहिताम् । न च कारणभेदेऽपि कार्याऽभेदसम्भवः ।
कारणभेदाऽभेदाऽधीनत्वात्तद्भेदाऽभेदयोः अन्यथाऽऽकस्मिकत्वाऽऽपत्तेः । तत्ते
दन्तास्पदे च स्वगोचरमात्रचारिणी स्मरणग्रहणे न परस्परस्य गोचरं
सम्भिन्तः । न चाऽऽभ्यामन्यदेकं विज्ञानमुभयविषयाऽसंभेदसमर्थं सम्भव
त्युक्तादेव क्रमात् । न चाऽस्य प्रामाण्यम्, विकल्पत्वेनाऽवस्तुनिर्भासत्वात्
स्मार्त्तादविशेषाच्च । तस्मात्प्रत्यभिज्ञां स्थापयति भावानिति मनोरथ
मात्रम् ।

अत्रोच्यते । एकमेवेदं विज्ञानं प्रत्यभिज्ञासमाख्यानम् । ननूक्तं
स्वभावविरोधान्नेति, तत्किमिदानीं भवतामनुमानविज्ञानमपि नैकम् ?
तदपि हि प्रत्यक्षमप्रत्यक्षं वा विकल्पोऽविकल्पश्च समारोपोऽसमारोपश्च ।
स्वाऽनुभवाऽवस्थापिताऽभेदस्य स्वरूपस्य तद्ग्राह्यभेदाऽपेक्षया प्रत्यक्षत्वादी
नामविरोध इति चेत् । न । इहापि साम्यात् । न खल्वेतदपि विज्ञानं
तत्तेदन्ताऽधिकरणमेकमाभ्यामनुरक्तं स्फटिकं गोचरयति, यदभिन्नं ना
नुभूयते अनुभूयते वा । एकत्वेऽपि च वस्तुनस्तदनुरञ्जकतत्तेदन्ताभे258दापेक्षया
89 प्रत्यक्षतापरोक्षते न विरोत्स्येते । सहसम्भवाद्विज्ञानैकत्वस्य च प्रमाणसिद्ध
त्वात् । न च स इति पूर्वदेशकालसंसर्गोऽयमिति च सन्निहितदेशकालसंसर्ग
एकस्य विरुध्यते । अतो युक्तं यत्पद्मरागस्य स्वरूपे परिच्छिद्यमाने तदभावो
व्यवच्छिद्यत इति । तदव्यवच्छेदे तत्स्वरूपाऽपरिच्छेदात् स्वप्रच्युतिव्यवच्छेद
स्वभावत्वात् पद्मरागभावस्य । तदव्यवच्छेदे तत्परिच्छेदाऽनुपपत्तेः । कस्मा
त्पुनस्तदन्ये पुष्परागादयो व्यवच्छिद्यन्ते ? तदभावाऽविनाभावादिति चेत्,
स एव कुतः ? प्रत्यक्षण कदाचिदपि पुष्परागद्मरागयोस्तादात्म्याऽनु
बलम्भादिति चेत् । यत्र तर्हि सतस्तादात्म्यप्रतीतिः तत्र न तदभावाऽविना
भावः । समस्ति च सोऽयं पद्मराग इति देशकालभेदाऽनुगतमेकं पद्मराग
तत्त्वमवभासयन्ती साक्षात्कारवती प्रतीतिः । तेन भवतु देशकालयोस्तत्सं
सर्गयोर्वा परस्परमतदात्मत्वं न तु तदवच्छिन्नस्य पद्मरागस्य । तस्य
भावात्संसर्गाभ्यां चाऽन्यत्वात् । ततोऽन्यत्वे तत्संसर्गयोः कुतस्तदीयत्वमिति
चेत् । स्वभावादेवेति संसर्गपरीक्षायां निपुणतरमुपपादयिष्यते । तस्मात्तत्ते
दन्ताऽऽस्पदस्य पद्मरागस्य259 तदवभासिनोऽनुभवस्य चैकत्वमनुभवाद्वा
अनुमानाद्वा तदवभासलक्षणफलाऽभेदजन्मनः सिद्धम्260 । विशदतरकार्य
सिद्धौ चाऽप्रतीयमानमपि कारणं कल्पनीयं न पुनरप्रतीयमानकल्पनाभयात्
कार्यवैशद्यमपह्नोतुमुचितम् । रूपादिविज्ञप्तीनामप्यपह्नवप्रसङ्गात्261 । तदिह
यद्यपीन्द्रियं केवलमसमर्थं यद्यपि च संस्कारमात्रं संस्कारसध्रीचीनं त्विन्द्रियं
भावयिष्यति प्रत्यभिज्ञातद्भावाऽभावाऽनुविधानात् प्रत्यभिज्ञाभावाऽभावयोः ।
न हि नाऽजीजनद्262 बीजमङ्कुरमिति मृदादिसहितमपि न जनयति । तेन
भवतु स्थिरस्य भावस्य सहकारिप्रत्यय263समवधानसमासादिताऽतिशयस्य
कार्यकारिता, भवतु वोपसर्पणं प्रत्ययपरम्परालब्धतथात्वादभेदस्य, उभयथा
ऽपि लोचनादीनां संस्कारसहितानामनुभववासनाभेदसहभुवां वा प्रत्यभिज्ञान
जननसामर्थ्यसम्भवः । अनुभववासनामात्रजत्वेऽयमित्यनुपपत्तेरिन्द्रियमात्र
जत्वे वा स इति अनर्थजत्वे वा अर्थसंनिधानाऽसंनिधानाभ्यां तत्प्रतिभासभेदा
ऽनुपपत्तेः । न चैवमतीतकालसम्बन्धितेन्द्रियाणाम् । तदसम्बन्धेऽप्यतीत
कालतायास्तत्पारम्पर्यसम्बन्धसंस्कारद्वारेणाऽबभासोपपत्तेः । न चैवमतीतका
लता न प्रत्यक्षेति साम्प्रतम् । इन्द्रियजविज्ञानविषयत्वात् तन्मात्रानुबन्धि
त्वाच्च प्रत्यक्षताया इन्द्रियसम्बन्धत्वे । तन्मात्रा264नुबन्धित्वे तु तज्ज
90 विज्ञानाऽविषयाणामपि तद्गन्धादीनां265 परमात्ममनःप्रभृतीनामप्रत्यक्षत्व
प्रसङ्गः266 । तस्मान्न कारणाऽभावः । नापि सामग्रीभेदः, यतः कार्यभेदः
स्यात् । तस्मिन् जनयितव्ये नियमेन तत्पूर्वभाविनां संस्कारेन्द्रियादीनामेकत्र
सामग्रीभावात् । तत्सिद्धमभेददर्शनं प्रत्यभिज्ञानात्मकमेकमनेकदेशकाला
ऽवस्थासम्बन्धं पद्मरागादि गाचरयतीति । च चेदं स्मार्त्तम्, पूर्वाऽपरदेशकाला
ऽवस्थानुगतेरधिकारात267 । न च विकल्परूपतयाऽस्याऽप्रामाण्यम्, अभिलाप
संसर्गयोग्यप्रतिभासप्रामाण्ययोरविरोधात् । समारोपितगोचरत्वस्याऽसति
वाधकेऽनुपपत्तेः । न चनदनुसन्धानमात्रं यथा भिन्नानामपि यजमानानामेकी
भूता वयमिह सत्रे इति व्यपदेशमात्रं तत्केनचिदुपाधिना न त्वेकत्वावगमः ।
इह तु देशकालाऽवस्थासंसर्गभेदेऽपि पश्यन्त्येकं पद्मरागतत्त्वमभिन्नदेशकाल
मिव लौकिकपरीक्षकाः । तत्सिद्धमभेदप्रतिभासनादिति ।

नन्वस्त्वभेदप्रतिभासः, न पुनरयमक्षणिकतामावहति भावादीनाम् ।
बाधके सति समारोपितगोचरत्वात् । अस्ति हि बाधकं यत् सत्तत् क्षणिकं
यथा घटादि । संश्च विवादाऽऽस्पदीभूतः शब्दादिरिति स्वभावहेतुः ।
भावमात्राऽनुबन्धिसाध्यविषयत्वात् । कथं पुनरिह सत्तामात्राऽनुबन्धसिद्धिः
क्षणिकतायाः पूर्वाऽपरभागविकलकालमात्राऽवस्थितिलक्षणायाः ? । इत्थम् ।
तथा हि । सर्वोपाख्यारहितविपरीतरूपनिरूपणा सत्ता भावानां नाऽर्थक्रिया
कारिताया अतिरिच्यते । नो खलु समस्ताऽर्थक्रियाऽनुपयोगिभावसंभवः ।
तथा हि—स्वरूपमात्राऽनुबन्धिसार्वज्ञविज्ञानगोचरो न वा ? अगोचरश्चेन्नि
रुपाख्यो न भावः । तद्विषयताव्याप्तस्य वस्तुरूपस्य तन्निवृत्तौ निवृत्तेः ।
तद्गोचरत्वे वा कथमनालम्बनम् ? आलम्बनं चेत् कथमप्रत्ययः ? प्रत्यय
श्चेत्कथमर्थक्रियायां नोपयुज्यते ? तदर्थक्रियाकारितैव सत्ता भावानाम् ।
सा च क्रमाऽक्रमाभ्यां व्याप्ता । तृतीयप्रकारविरहात् ।

तथा हि । भावानां तासु तास्वर्थक्रियासु क्रमाऽक्रमौ परस्पर
परिहारवन्तौ त्यक्षत एव चकास्तः । तथा च प्रकारान्तरमपि क्रमा
ऽक्रमात्मकमीदृशाभ्यामेवाऽनुभूताऽवसिताभ्यां क्रमाऽक्रमाभ्यां व्यतिरिक्त
मङ्गीक्रियेत, ततो दृश्यमानयोस्तयोरपि क्रमाऽक्रमयोः परस्परसङ्कर
प्रसङ्ग इति दृश्यमानः क्रमोऽक्रमात्मकोऽक्रमश्च क्रमात्मक इति तथैवाऽनु
भवक्रिये प्रसज्येयाताम् । तदेवं परस्परपरिहारबन्तौ क्रमाऽक्रमौ परिच्छिन्दत्
91 प्रत्यक्षमेव प्रतिक्षिपति, न मृष्यति च प्रकारान्तरमीदृक्क्रमाऽक्रमसंकीर्ण
मेकम् । तदनुपलम्भश्च दृश्यविशेषणरहितोऽपि दृश्यमानतादात्म्यनिषे
धात्मकतया तदभावव्यवहाराय कल्पते । दृश्यमानस्तम्भतादात्म्येन स्वयम
दृश्यानां पिशाचप्लवङ्गमादीनामविशेषेणाऽनुपलम्भमात्रेणाऽसद्व्यवहारसिद्धेः ।
अनेवंभूतक्रमयौगपद्यव्यतिरेकवति तु प्रकारान्तरे क्रमयौगपद्ये एव न
संभवतः । ननु मा भूतामस्त्वन्य एव क्रमाऽक्रमाऽभिधानयौगपद्यादन्यप्रकारो
यमास्थाय अर्थक्रियासूपयोक्ष्यत इति चेत् । नन्वेषां प्रकारान्तरवत्किमर्थक्रिया
पिशाचायमानैव ? तथा चेत्किं नश्छिन्नम् । दृश्यमानास्त्वनुभूताऽवसित
परस्परव्यावृत्तक्रमयौगपद्यरूपप्रकारद्व्यसमालिङ्गितशरीरा अर्थक्रिया न
प्रकारान्तराद् भवितुमीशते । न च तदपि । तथा हि । यत्र यत्प्रकारव्यव
च्छेदेन यदितरप्रकारव्यवस्थानं तत्र प्रकारान्तरसभवः । तद्यथा नील
प्रकारव्यवच्छेदेनाऽनीलप्रकारव्यवस्थानं पीते । अस्ति च क्रमयौगपद्ययोर
न्यतरव्यवच्छेदेन तदितरप्रकारव्यवस्थानं व्यवच्छिद्यमानप्रकारान्तरा
ऽविषयीकृते अर्थक्रिया सर्वत्र कार्यकारण268इति विरुद्धोपलब्धिः । निषिध्य
मानप्रकारान्तरसम्भवविरुद्धं हि द्वयोरन्यतरनिषेधेऽन्यतरव्यवस्थानमिति
प्रकारान्तराऽभावाद् भावानामर्थक्रिया क्रमाऽक्रमाभ्या व्याप्ता, तौ च
स्थिराद्व्यावर्त्तमानौ अर्थक्रियामपि व्यावर्त्तयतो वृक्षतेव शिंशपात्वमेक
शिलामयादचलप्रदेशात् ।

तथा हि । न तावत्क्रमेणाऽर्थक्रियासम्भवः, स्वेनैव हि रूपेण भावा
अर्थक्रियासूपयुज्यमाना दृश्यन्ते यतो269 यद्यत्कार्यान्वयव्यतिरेकाऽनुविहित
भावाऽभावं तत्तत्कार्यप्रसवसमर्थम्, रूपं च तेषां कार्येणाऽनुकृताऽन्वयव्यति
रेकमिति तदेव समर्थम् । तच्च द्वितीयादिष्विव क्षणेषु प्रथमेऽपि क्षणे सदिति
द्वितीयादिक्षणजन्यं कार्यकलापं प्रथमे एव क्षणे जनयेत् समर्थस्य क्षेपाऽयोगा
दिति नाऽक्षणिकस्य क्रमवद्व्यापारसम्भवः ।

स्यादेतत् । असमर्थोपि क्रमवत्सहकारिसंनिधानात् क्रमे270ण करोतीति ।
तदनुपपन्नम् । विकल्पाऽसहत्वात् । किमस्य सहकारिणः कंचिदुपकारमाद
धति न वा ? आदधाना अपि भावाद्भिन्नमभिन्नं वा ? तत्र भिन्नोपकाराऽऽ
धाने भावरूपे सत्यप्यलब्धजनने सत्यप्यस्मिन्ननुपलब्धेरुत्पत्तिमत एवोपका
रात्कार्यस्य निष्पत्तेर्न 271तत्कारी भावः स्यात् । न चोपकारसहकारिणः कार्य
जननमिति साम्प्रतम् । उपकारस्योपकारान्तरजननेऽनवस्थापातात् । तत एव
92 चोपकार्यस्योत्पत्तेर्भावस्याऽतत्कारित्वप्रसङ्ग इत्युक्तम् । अभिन्नोपकाराधाने
भाव एवाऽभिधीयेत, न च स प्राक् सिद्धः शक्य आधातुम् । अनुपकारकत्वे
वा सहकारिणो भावेन नाऽपेक्ष्येरन्नित्युत्पन्नमात्रमेव बीजमङ्कुरं जनयेत् ।
अनपेक्षस्य क्षेपाऽयोगात् । क्षेपे वा पश्चादपि न जनयेत् । यदि मन्येत अनुप
कारका अपि भवन्ति सहकारिणः, यस्मात्तैः सहभावः कार्य करोति । न च
नाऽपेक्ष्यन्ते । तैर्विना कार्यस्याऽनुत्पत्तेरिति । तन्न । स्वरूपेण चेत्कार्यजनको
भावः कस्मान्नैतानन्तरेण जनयति ? । तेभ्यः प्रागपि रूपसद्भावात् । सह
कारिरूपेण वा जनकत्वे त एव जनका न भावाः । अन्यरूपेण वाऽन्यस्य
जनकत्वे गगननलिनस्यापि सत्त्वेन सद्व्यवहारगोचरत्वप्रसङ्गः । न चोभय
भावाऽभावाऽनुविधानादर्थक्रियाभावाऽभावयोरेकैकस्माच्च व्यभिचारादस्मा
दुभयाऽधीनजन्मतेति साम्प्रतम् । चरमभाविनि सति हेतौ उत्पत्तिमति
कार्योत्पत्तेरवश्यम्भावनियमेन व्यभिचाराऽभावात् । न च स्वकारणात्कति
पयकालकलाविलम्बेन कार्यजननस्वभावो भावो जात इति स्वभावादेव
विलम्बकारीति साम्प्रतम् । विकल्पाऽसहत्वात् । किं कतिपयकालविलम्बेऽस्य
विलम्बनकारितास्वभावो निवृत्तौ न वा ? निवृत्तश्चेत् कथं स272 भावो न
निवृत्तः ? स्वभावनिवृत्तेः । अनिवृत्तौ वा कथमस्य स्वभावः ? निवृत्ता
ऽनिवृत्तरूपविरुद्धधर्मसंसर्गात् । अतत्स्वभावत्वे वा न विलम्बत इति जन्मा
ऽनन्तरमेव कृतकृत्यः प्रसज्येत । अनिवृत्तौ कतिपयकालकलाऽतिक्रमेऽपि न
कार्यं जनयेत् । विलम्बकारिताया रूपस्य तादवस्थ्यात् । तदुक्तेन क्रमेण
न क्रमेणाऽर्थक्रियाकारिता सम्भवति भावस्य । नापि यौगपद्येन युज्यते ।
तस्माद्यावत्कार्यं किमपि प्रथमे क्षणे तेनाऽक्षणिकेन स्वेनाऽऽत्मना संपादिता
तावत्सर्व द्वितीयादिक्षणे संपादयेत् । तावत्कार्यसंपादनयोग्यस्याऽऽत्मनो
द्वितीयादिक्षणेषु संनिधानात् । तथा च संपादितस्य संपादनाऽनुपपत्तेः
तदन्यत्वे द्वितीयादिक्षणसंपाद्यस्य न यौगपद्येन निखिलाऽर्थक्रियानिर्वर्त्तन
मक्षणिकस्य युज्यते । तदनेन पर्यायेण नाऽक्षणिकस्य क्रमाऽक्रमाभ्यामर्थ
क्रियाकारिता कल्प्यत इति । विपक्षे अक्षणिकत्वे व्यापकाऽभावात्ततो
व्यावर्त्तमानं सत्त्वं क्षणिकत्वेन व्याप्यत इति प्रतिबन्धसिद्धिः ।

स्यादेतत् । क्षणिकोऽपि भावोऽर्थक्रियाजननस्वभावो न वा ? न
चेदसन्नेव । जनकस्वभावश्चेत् किमस्य सहकारिभिः ? इत्युत्पन्नमात्रमेव
बीजमङ्कुरं जनयेत् । ननूत्पन्नो बीजक्षणः समर्थो जनयत्येवाऽङ्कुरं कुतः
पुनस्तस्योत्पत्तिः पूर्वस्माद्वीजक्षणात् तर्हि तत्संतानपतितानां सर्वेषां बीजत्वा
ऽविशेषादङ्कुरजननसामर्थ्यमिति लब्धजन्ममात्रमेव बीजमङ्कुरं जनयेत् ।
93 मैवम् । पूर्वपूर्वक्षितिबीजपवनादिक्षणसमवधानोत्पन्नाऽतिशयवत्तदुत्तरोत्तर
क्षणपरम्परालब्धजन्माऽन्यो बीजक्षणः समर्थः समर्थक्षित्यादिक्षणसहभूतो
ऽनपेक्ष एवाङ्करं जनयति । न चाऽस्य क्षित्यादिसहभुवस्तदनपेक्षस्यापि
तैर्विना कार्यकरणम् । तदेकसामग्र्याधानस्य तदभावे अभावात् । न
चाऽसहकारिता क्षित्यादीनाम् । तैरेव सहाऽङ्कुरजननात् । तेषामपि
तत्पूर्वभावित्वस्य नियमवत्त्वाऽविशेषात्, तन्मात्रत्वादेव च कारणतायाः ।
न चाऽनपेक्षाणामपि परस्परं कार्यान्तराऽऽरम्भणाम्, तन्मात्रस्य तेभ्य उपलब्धेः
तत्रैव सामर्थ्यनियमात् । न च कृतकरतयेतरेषामक्रिया, सहक्रियायां
कृतमित्यसंभवात् । न च स्वकारणबललब्धपरस्परसंनिधयोऽप्रेक्षावन्तः
शक्यमिदमेकेनाप्यस्मासु कर्त्तमिति कृतं संनिधिनेति निवर्तितुमीशते ।
न च सहकारिकारणभेदः कार्यभेदहेतुः, अपि तु सामग्रीभेदः । तस्मिन्
सति कार्यभेदोपलब्धेः । अभिन्ना चेह सामग्रीति न कार्यभेदसम्भवः ।
परस्परसमवधानं चोपसर्पणप्रत्ययेभ्यः क्षित्यादीनामिति न क्षणिकस्याऽर्थ
क्रियाविरोधादसाधारणता हेतोः । न च साध्यधर्मिणि दृश्यमाने शब्दादौ
व्याप्तिप्रसाधनादेव साध्यसिद्धेरसाधनाऽङ्गहेतुवचनम् । न खलु सर्वोप
संहारवती व्याप्तिर्दृश्यमात्रविषया भवितुमर्हति । शक्यं हि शङ्कितुं परेण
दृश्यमानानां सत्त्वमक्षणिकत्वान्न व्यावर्त्तितं त्वयेति सत्त्वमनैकान्तिकं न
क्षणिकत्वसाधनम् इति । तस्माद्यत्सद् दृश्यमदृश्यं वा तत्सर्वं क्षणिकमिति
दर्शनीया व्याप्तिः । नन्वेवमपि शब्दादेर्विवादाऽऽस्पदीभूतस्य व्याप्तिर्द्दर्शन
बलादेव सिद्धा क्षणिकतेति तदवस्थमेवाऽसाधनाङ्गत्वं हेतुवचनस्य । मैवम् ।
असत्यपि शशविषाणादौ यत्सद् दृश्यमदृश्यं वा तत्सर्वं क्षणिकमिति यथा
सर्वोपसंहारवती व्याप्तिः सिध्यति । न च शशविषाणादयो भवन्ति
क्षणिकाः । एवमसत्यपि विवादास्पदीकृते शब्दादौ व्याप्तिसिद्धावपि न
सिध्यति क्षणिकतेत्यवश्यं दर्शयितव्यमेव तेषां क्षणिकत्वसाधनाय सत्त्वमिति
नाऽसाधनाङ्गता हेतुवचनस्य । अपि च कृतका भावाः स्वहेतुभ्य उपजाय
माना विनश्वरा जायन्ते273 अविनश्वरा वा ? विनश्वराश्चेदुदयानन्तर
मेवाऽपवृज्येरन्निति सिद्धिः क्षणभङ्गः । अथाऽविनश्वराः, न कदाचिदपि
नश्येयुः । न खल्वविनश्वरो विनष्टुमर्हति । न जातु स्वकारणादुत्पन्नं
नीलं पीतं भवति । न च हेत्वन्तराऽधीनजन्मा विनाश एषामिति साम्प्रतम् ।
विकल्पाऽसहत्वात् । स हि हेत्वन्तरेण जन्यमानो विनाशो भावाद्भिन्नोऽभिन्नो
वा । न तावदभिन्नः कारणभेदात् । भिन्नत्वे तु भावस्य तादवस्थ्यात्
94 पूर्ववदुपलब्ध्यादिप्रसङ्गः । तेन भावस्तिरोधीयत इति चेत् । न । तिरोधान
स्यापि भेदे भावतादवस्थ्यम् । अभेदे वा हेतुभेदाऽनुपपत्तिः । तस्माद
भावस्यापि समस्तरूपविरहिणो विकल्पितस्य क्रियाऽनुपपन्नेति अभावं
करोतीति करोतिक्रियाया अभावेन निःस्वभावेन संबन्धाऽनुपपत्तेः । नञा
सह सम्बन्धो भावं न करोतीति । यश्च न करोति तस्याऽकारकस्याऽहेतु
त्वमिति न विनाशहेतवः ।

केचित् तु तस्मात्स्वहेतोरयमेकक्षणस्थितिधर्मा भावो जात इति
द्वितीयक्षणे स्वयमेव न भवति, न पुनरत्र हेतुमपेक्षते । न खलु स्वकारणतः
स्वभावव्यवस्थितं नीलमुपजायमानमपीतादिभावे हेतुमपेक्षते पर्यनुयुज्यते274
वेति । अपि च कृतकानां भावानामवश्यम्भावी विनाशः प्रतीयते तेनापि
शक्या क्षणिकताऽनुमातुम् । तथा हि । यद्येषां ध्रुवं भावि तत्र तेषां हेत्व
न्तराऽपेक्षा नास्ति यथा रूपादीनां लोहमयत्वे । धुवभावी च कृतकानां
भावानां विनाश इति विरुद्धव्याप्तोपलब्धिर्विनाशस्य हेत्वन्तरायत्ततां
प्रतिक्षिपति । ध्रुवभाविता हि निषिध्यमानहेत्वन्तराऽपेक्षत्वविरुद्धतन्निर
पेक्षत्वव्याप्त्या लब्धा हेत्वन्तराऽनपेक्षत्वमुपस्थापयति । तच्च स्वविरुद्धं
हेत्वन्तराऽपेक्षत्वमपाकरोति । यथा हि । ये ये हेत्वन्तरापेक्षा न ते ध्रुवभाविनः
तथा वाससि रागादयः । यथा यदि भावा अपि स्वहेतुभ्यो हेत्वन्तरं विनाशं
प्रत्यपेक्षेरन् ततस्तस्य संनिधाननियमप्रमाणाऽभावात् कश्चित्कृतकोऽपि न
विनश्येत् । सोयमवश्यम्भावी क्षणिकानां भावानां विनाशः स्वहेतुभ्य
एवैकक्षणाऽवस्यायिनामुत्पत्तिं सूचयति । तथा च स्वयमेव न भवन्ति भावा
द्वितीये क्षणे इति सिद्धः क्षणभङ्ग एतेषाम् ।

सदृशपराऽपरोत्पत्तिविप्रलब्धबुद्धयस्तु क्षणानामन्योऽन्यस्य भेदम
पश्यन्तोऽज्ञादिवदर्वाग्दृशस्तदेवेदं स्तम्भादीत्यध्यवस्यन्तीत्याशङ्क्याह—
क्षणिकत्वप्रतिक्षेपात् ।

इदमाकूतम् । नैव तावत्सत्त्वं क्षणिकत्वसाधनसमर्थं क्षणिकत्वे
व्यवस्थाऽनुपपत्तेरसाधारणत्वात् । तथा हि । अन्त्यक्षणप्राप्तानां क्षणानां
कार्यजननमुपेयते । तत्रेदं भवान् पृष्टो व्याचष्टां किमेकस्मादेकं कार्यमुप
जायते उताऽनेकम् ? एवं किमनेकस्मादेकं कार्यमुताऽनेकमिति ? न ताव
देकस्मादेककार्येण खल्वनुकृताऽन्वयव्यतिरेकं कारणं तदुच्यते यस्य कार्यो
त्पादात्प्राङ् नियमवान् भावः । अनुकारयन्ति च बहव एव क्षितिबीजादयः
स्वाऽन्वयव्यतिरेकावङ्कुरं यत् नियमेन तदुत्पादस्य पुरस्तात् सहभवन्तः ।
95 काकतालीयन्यायेन तु क्षित्यादिक्षणानां प्राग्भावो न नियमवान् भवेत् । न
चाऽङ्कुरमात्रं बीजक्षणस्य परस्तादवश्यम्भावि । क्षित्यदीनामपि
तथाभावात् । तान्यपि खल्वङ्कुर इव बीजक्षणस्य परस्तादवश्यम्भाव
नियतानि । न च पौर्वापर्यनियमादन्यः कार्यकारणभावः । अपि च
एकैककारणत्वाऽभावे न नियनेनाङ्कुरादिसहभुवो भूम्यादयो भवेयुः ।
तस्मा275दनेकस्मान्नैकम् ? यदाह न किंचिदेकमेकस्माऽदिति । नाप्येकस्मादने
कम्, अनेकक्षितिबीजतेजोऽनिलसलिलाऽनन्तरभावनियमादङ्कुरादीनामनेके
षाम् । नाप्यनेकस्मादेकस्यैवाङ्कुरस्य जन्मेति साम्प्रतम् । अङ्कुराद्भिन्नानां
भूम्यादीनां तेन सहैकहेतुकत्वाऽभावे तत्सहभावनियमाऽभावप्रसङ्गात् ।
तत्सहभावनियमस्य चाऽङ्कुरवत्तेषामप्यविशेषात् । तदनेकस्मादनेकोत्पत्तिः
परिशिष्यते ।

तत्रेदमालोचनीयम् । किं पूर्वक्षणा उतरेषां क्षणानां परस्परनिरपेक्षा
एव जनका आहो स्वित्सापेक्षा ? इति । ननूक्तमन्त्यक्षणप्राप्ताः परस्पर
निरपेक्षाः कार्याणि जनयन्तीति तत्किमनभ्युपेतारोपितप्रतिषेधप्रपञ्चेन ।
तत्किमिदानीं समर्थबीजक्षणजनकोऽपि तज्जनने इति कृतं सहकारिभिः ।
ननूक्तं नैते प्रेक्षाबन्तः कि तु स्वप्रत्ययाऽधीननियतसंनिधयो न व्यवधेरीशते
इति । किमयं कृषीबलोऽपि न प्रेक्षावान् यः कुसूलादपनीय बीजमावपति
भूमौ परिकर्मितायां क्षित्यादिसहभाविन एवाऽतिशयोत्पादपरम्परयाऽङ्कर
जननसामर्थ्यदर्शनात् । बीजस्य कुसूल276स्थस्य वत्सरशतेनापि तददर्शनात् ।
तत्रावपतीति चेत् । अथ किमयं न स्वसंतानमात्रंप्रभवसमर्थो बीजक्षणः ?
तथा चेत् कथं संतानान्तरं सहकारि नापेक्षेत कार्यकरणे ? नन्वपेक्षत एव
चैष स्वोत्पादे न स्वकार्ये तत्र चाऽस्याऽनपेक्षत्वमुच्यते न तु स्वोत्पतौ ।
ननूत्पत्तावप्यस्य स्वसंतानवर्ती जागर्ति पूर्व एव निरपेक्षः क्षणः । एवं तस्य पूर्वः
पूर्वः स्वसंततिपतित एवाऽनपेक्षो जागर्ति जनने इति कुसूलनिहितबीजे एव
स्यात्कृती कृषीबलः, कृतमस्य प्रेक्षावतः कृषिकर्मणला दुःखाकरेणेति ।

यदि मन्येत द्विविधमिह कार्यम् । एकं सहकारिभिराहिताऽतिशय
विशेषमपरम्पराप्रसवधर्मकं द्वितीयं तु सहकार्यतिशयनिरपेक्षजननम् ।
तत्राऽङ्कुरे आहिताऽतिशयविशेषं पराऽपेक्षजन्म । आद्योऽतिशयस्तु सहकारि
कृताऽतिशयपरम्परानिरपेक्षोत्पादः । न चैतदुभयविधमपि कार्य बीजस्य
96 संतानमात्रादुत्पत्तुमर्हतीति क्षित्यादिसंतानान्तराऽपेक्षमेव स्वसंतानवर्ति277त्वा
त्कादाचित्कं कार्यं करोतीति कल्पते कृषिकर्म । संतानान्तराणि तु कादाचि
त्कार्योत्पत्तौ ये सहकारिप्रत्ययाः त एव यथाऽङ्कुरोत्पत्तौ सहकारिणो बीजस्य
सामर्थ्यप्रबोधहेतवः कदाचित्त्वेषां क्षित्यादीनां ये मेलनहेतवस्त एव सामर्थ्या
ऽवबोधहेतवो भवन्ति तथा बीजानामाद्याऽतिशयोत्पादने सामर्थ्यप्रबोधहेतव
उपसर्पणप्रत्ययाः । सर्वथा संतानान्तरैरनाहिताऽतिशयसामर्थ्यं न बीजं कार्य
विशेषं कादाचित्कं करोति । सामर्थ्यप्रबोधहेतवश्च द्वये सहकारिप्रत्यया उप
सर्पणप्रत्ययाश्चेति ।

तदनुपपन्नम् । तथा हि । भवतु द्विविधं कार्यम्, अस्तु च तत् कादाचि
त्कत्वात्संतानान्तराऽपेक्षम् । अपेक्षाऽर्थस्तु वक्तव्यः । कारणस्य स्वसामर्थ्य
प्रबोध इति चेत् । ननु सामर्थ्यतत्प्रबोधयोः समर्थभावतत्प्राकट्याऽव्यति
रेकात् समर्थप्रत्ययोत्पाद इत्युक्तं स्यात् । तथा च स्वोत्पादे अपेक्षेत कारणं
सहकारिप्रत्ययान्278 । सत्यम् । नाऽभ्युपगम एव दोषत्वेन चोद्यते । अथाऽय
माङ्कुरसमर्थो वा क्षण आद्याऽतिशयो वा किं निरपेक्षेण स्वसंतानमात्र
जन्मना पूर्वबीजक्षणेन जन्यते निरपेक्षेण न पुनः स्वसंतानमात्रजन्मना । तस्यापि
पूर्वस्मादेव पुञ्जादुत्पत्तेः । ननु समानकुसूलजन्मसु बहुषु बीजसंतानेषु
कस्मात्किंचिदेव बीजं परम्परयाऽङ्कुरजननाऽनुगुणमुपजनयति बीजक्षणाम्,
नाऽन्ये बीजक्षणा भिन्नसंताने पतिताः । न खलु उपसर्पणप्रत्ययात्प्राक्तेषां
समानाऽसमानसंतानवर्त्तिनां कश्चित्परस्पराऽतिशयो बीजक्षणानाम् । अथोप
सर्पणप्रत्ययात्प्राक् न तत्संतानवर्त्तिनो जनयन्ति परम्परयाप्यङ्कुरजननाऽनुगुणं
बीजक्षणम् । बीजमात्रजननात्तु तेषां कस्यचिद् बीजक्षणस्योपसर्पणप्रत्यय
सह भुव आद्यातिशयोत्पादः । हन्त तर्हि तदभावे सत्युत्पन्नोऽपि जनयेदेव ।
न चाऽस्योपसर्पणप्रत्ययेन सहभावनियमः । तत्सन्तानानां कुसूलवर्तिनां बीज
क्षणानां तेन सह समानयोगक्षेमाणामप्युपसर्पणप्रत्ययसहभावाऽभावात् ।
क्षणस्य चैकस्य क्षणान्तरेणैकेन कार्यकारणभावनिश्चयाऽयोगात्सामान्यविषय
त्वादन्वयव्यतिरेकयोस्तत्रैवोपपत्तेः । न खलु कारणभेदेन । तथा च केवलानां
व्य भिचारसम्भवादाद्याऽतिशयोत्पादमङ्कुरोत्पादं वा प्रति क्षित्यादीनां पर
स्पराऽपेक्षाणामेवोत्पादकत्वमकामेनाप्यङ्गीकरणीयम् ।

अपि चाऽन्त्यक्षणप्राप्तं बीजमनपेक्ष्मङ्कराऽवनिपवनपाथस्तेजांसि
जनयेत् । किं येनैव रूपेणाङ्कुरं जनयति तेनैव तदितराण्यपि किं वा रूपान्त
रेण ? न तावत्तेनैव । क्षित्यादीनामप्यङ्कुरस्वाभाव्यापत्तेः । न खलु कारणा
97 ऽभेदे भेदवत्कार्य भवितुमर्हति । कार्यभेदस्याऽऽकस्मिकत्वप्रसङ्गात् । यदाह—
अयमेव हि भेदो भेदहेतुर्वा यद्विरुद्धकर्माऽध्यासः कारणभेदश्चे ति । नापि
सामग्रीभेदः । तस्या अप्येकत्वात् । अन्यथा सहभावे नियमाऽभावात् ।
रूपान्तरेण तदिरेषां जनकम् । तथा हि । बीजमङ्कुरादि जनयदुपादानं तद्वि
क्रियया तदुपपत्तेः । तदितरेषु पुनरस्य सहकारिप्रत्ययता । तेषां तु पूर्वे
पाबनादयो यथास्वमुपादानानि, तद्विक्रियया तदुत्पादादिति चेत् । ननु सहका
रितोपादानतेति किमेकं तत्त्वं नाना वा ? एकं चेत्कथं रूपान्तरेण जनकम् ?
नानात्वेऽप्यनयोर्बीजाद्भेदोऽभेदो वा ? भेदे कथं बीजस्य जनकत्वम् ? ताभ्या
मेवाऽङ्कुरादीनामुत्पत्तेः279 । अभेदे वा कथं बीजस्य नानात्वं ? भिन्नता
दात्म्यात् । एतयोर्वैक्यमेकतादात्म्यात् ।

यद्युच्येत क्षित्यादौ जनयितव्ये तदुपादानभूतमेव क्षित्यादिबीजस्य
रूपान्तरमिति । न तर्हि बीजं तदनपेक्षं क्षित्यादीनां जनकम् । तदनपेक्षत्वे
तेषामङ्कुराद्भेदाऽनुपपत्तेः । न चाऽनुपकारकाण्यपेक्ष्यन्त इति त्वयैवोक्तम् । न
च क्षणिकस्योपकारसंभवोऽन्यत्र जननात् । तस्याभेद्यत्वात् । तथा चाऽर्थ
क्रियाकारिताया एकाऽनेकत्वसाऽपेक्षत्वव्याप्तत्वात् । तृतीयप्रकारविरहादन
योरन्यतरनिषेधस्याऽन्यतरविधाननान्तरीयकत्वात् क्षणिकत्वे च तद्व्यापक
योरेकाऽनेकत्वप्रकारयोरभावादुक्तेन क्रमेण सत्त्वं न निवृत्तमित्यसाधारणा
ऽनैकान्तिकं गन्धवत्त्ववदिति ।

यदि मन्येत अनुपकारका अपि भवन्ति सहकारिणोऽपेक्षणीयाश्च
कार्येणाऽनुविहितभावाऽभावत्वात्सहकार्यकरणाच्च । नन्वनेन क्रमेणाऽक्षणिको
ऽपि भावोऽनुपकारकानपि सहकारिणः क्रमवतः कार्येणाऽनुकृताऽन्वयव्यति
रेकानपेक्षिष्यते करिष्यते च क्रमवत्सहकारिसमवधानवशात्क्रमेण कार्याणीति
व्यापकाऽनुपलब्धेरसिद्धेः संदिग्धव्यतिरेकमनैकान्तिकं सत्त्वं क्षणिकत्वसिद्धा
विति । नन्वयमक्षणिकः स्वरूपेण कार्य जनयति । तच्च स्वरूपं तृतीयादिष्विव
क्षणेषु द्वितीयेऽपि क्षणे सदिति तदाऽपि जनयेत् । अकुर्वन्बा तृतीयादिष्वपि
न कुर्वीत स्थिरस्य तादवस्थ्यात् । अतादवस्थ्ये वा तदेवास्य क्षणिकत्व
मिति ।

अत्रोच्यते । सत्यं स्वरूपेण कार्य जनयति, न तु तेनैव, सहकारिसहि
तस्य तस्य जनकत्वात् । क्रमवत्स्वप्रत्ययाऽपेक्षिणस्तत्सहकारिसमवधानस्य
द्वितीये क्षणे भावात् स्वरूपवत् सहकारिसमवधानमप्यात्मनोऽन्वयव्यतिरेका
98 वनुकारयति तत्कार्योत्पादने । न चेतावता सहकारिसमवधानादेवोत्पत्तिमतः
कार्यसिद्धेः कृतमेतेषां स्वरूपेणेति साम्प्रतम् । तत्सहितादेव ततस्तदुत्पत्ति
दर्शनाद्रूपे सत्यप्यनुत्पादात् । समवधाने तु उत्पादादेव कार्यस्य तदेव हेतुः न
पुना रूपमपीति चेत् । नन्वेवमहेतुत्वे समानेऽपि बीजे रूपस्य रासभादिभिः
सह कस्माद्वीजरूपे सत्येवाङ्करोत्पादो न रासभादिषु ? सत्स्वेव बीजादि
स्वरूपसमवधानस्यैव हेतुत्वादिति चेत् ? तद्धेतुत्वे कथं तन्निवेशि स्वरूपमपि
न हेतुः ? अहेतुत्वे वा कथं न रासभादितुल्यता ? न चाऽवर्जनीयतया
रूपनिवेशः । समवधानमात्रस्य तदन्तरेणापि भावत् । विशेषस्तु रूपमेव ।
तस्माद्यथोभयाऽधीननिरूपणा व्याप्तिर्व्यापकस्य व्याप्ये भाव एव, नाभाव
इति व्याप्यस्य तु व्यापक एव भावो, नाऽन्यत्रेति निरूप्यते तथा कार्यकारण
भाव उभयाधीननिरूपणोऽपि कारणस्य कार्यात्प्रागभाव एव नाभाव इति
कार्यस्य कारणे सत्येव नाऽसति भाव इति अनुभवाऽनुसारान्निश्चीयते ।
तथैव लौकिकपरीक्षकाणां कार्यकारणभावाऽवगतेः । न च कारणतैव सत्ता
स्वरूपं नीलादेरनुभवाऽवसितम् । तद्धि तेनैव स्वरूपेण स्वभावव्यवच्छिन्नं
तासु तास्वर्थक्रियासूपयुज्यते, न पुनस्तत्कारितैवास्य रूपम् । मा भूदपर्या
येणाऽनेकार्थक्रियाकारणे रूपभेदः, मा च भूदुषाध्यपेक्षमस्यापि निरूपणं
कार्यत्वस्यैव सत्त्वस्य शुद्धस्यैव निरूप्यमाणत्वात् कारणत्वे तु सत्त्वे यथा
कार्यत्वं भावस्वभावोऽपि वस्तुतः कारणाधीननिरूपणं तथा कारणत्वमपि
स्वसम्बन्धिकार्यमन्तरेणाऽशक्यनिरूपणमिति सत्त्वं शुद्धं न निरूप्येत ।
ततश्चोपाध्यपेक्षः शुद्धो वा नाशे कार्यत्वसत्त्ववदिति व्याहन्येत । तथा च
यद्यस्ति सर्वज्ञः तथाऽपि सिद्धं सद्रूप एव भावस्तद्विज्ञानालम्बनप्रत्ययत्वमनु
भविष्यति । अथ नास्ति, तथाऽपि स्वस्वहेतुतो लब्धस्वरूप एवापाततो
ऽकिञ्चित्करः समर्थोऽपि तत्तत्सहकारिसंनिधेस्तासु तास्वर्थक्रियासूपयोक्ष्यते ।
न च प्रथमतः कार्याऽनुपलब्धेरसामर्थ्य, तथा सति रासभादेरपि क्षित्यादि
समवधानादङ्कराद्युत्पत्तिप्रसङ्ग इत्युक्तम् । ननु जनकत्वमजनकत्वं च विरुद्धौ
धर्मौ कथमेकत्र समाविशतः ? तथैकत्रैव बीजेऽङ्कुरजनकत्वं तदजनकत्व
लक्षणं च क्षित्यादिजनकत्वं कस्मान्न विरुद्धे ? विरोधिनी चेत्कथमभेदः ?
भेदश्चेन्नैकं जगति किंचिदिति नाऽनेकमपि स्यादिति सुनिरूपितमत्रभवता
भावानां तत्त्वम् । सकृदुपलभ्यमाने कार्यभेदेऽपि बीजरूपस्य जनकस्याऽभेदा
वगतेः प्रत्यक्षेणाऽभेद इति चेन्न । इहापि समानत्वात् । न खल्वत्रापि
क्रमवत्कार्यभेदेऽपि बीजरूपमन्यदन्यदपेक्ष्यते । न च नञः प्रयोगाऽप्रयोगमा
त्राभ्यां विरोधाऽबगतिः । अतिप्रसङ्गात् । न च बीजस्यापि यदैव जनकत्वं
तदैवाऽजनकत्वम् । न च जनकत्वमस्य स्वभावोऽपि तु बीजं जनकत्वं न
99

अपि च मनोवैगुण्ये चक्षुराद्यभावे च रूपाद्यवेदनादुभयवेद्यताऽवसीयते ।
केवलमनोवेद्यता तु कुतः ? द्वितीयक्षणोपलब्धेरिति चेत् । न । तत्र चक्षुरा-

यच्च विकल्पितं, स्वभावतो भावा विनश्वरा अविनश्वरा वा जायन्त
इति, तत्रोच्यते । न वयं विनश्वरत्वमविनश्वरत्वं वा जानीम, किन्तु सन्तः
स्वहेतुभ्यो जायन्ते ध्वंसन्ते व हेत्वन्तरेभ्यः स्वप्रत्ययाऽधीनसंनिधानेभ्य इति ।
ध्वंसश्च ध्वंस्यमानाऽभिन्नो हेतुभेदात्स्वभावभेदाच्च । उपपादितश्च स्वभाव
भेदो नियोगपरीक्षायाम् । नन्वस्मिन्नुत्पन्नेऽपि भिन्नमूर्तौ किमायातं भावस्य ?
न किञ्चिदायातम् । अस्त्ययमायुष्मान् भावः । अस्तु स्वकारणाधीनजन्मना,
तदभावेन तत्स्वरूपविरहलक्षणेन स्वलक्षणशालिता स्वाऽनुरूपं व्यवहारं
प्रवर्त्तयता निरस्तसमस्तार्थक्रियाः किं नच्छिन्नम् ? न च ध्रुवभाविता
विनाशस्य हेत्वन्तरानपेक्षतामावहति । असिद्धत्वादनैकान्तिकत्वाच्च । इदं हि
भवान्निरूपयतु, किं घटसन्तानात्संविभागा कपालसंततिर्ध्रुवभाविनी न वा ?
न चेद्विनाशोऽपि घटस्याऽध्रुवभावी । न खलु संविभागक्षणोत्पादमन्तरेण
घटविनाशमीक्षामहेऽपिहितचक्षुपः । तथा चाऽसिद्धा ध्रुवभाविना विनाशस्य ।
अथ ध्रुवभाविनी, तस्यामेव विभागसंततौ ध्रुवभाविन्यामपि मुद्गरापेक्षि
ण्यामनैकान्तिकं ध्रुवभावित्वं नाऽनपेक्षत्वेन व्याप्तमिति हेत्वन्तराऽपेक्षत्वं
निषेद्धुमर्हति । तस्मात् क्षणिकत्वसाधनाऽनुमानप्रतिक्षेपादवाधितं प्रत्यभिज्ञानं
स्थापयति भवानिति सिद्धम् ।

तदेवं क्षणिकत्वप्रतिक्षेपान्नेन्द्रियजविज्ञानसमयभावी तद्विषयजन्मा
क्षणोऽस्ति यो मनोविज्ञानगोचरः स्यादित्युक्तम् । अस्तु वा, तथाप्ययमपि
चाक्षुषो, न तु मनोमात्रगोचरः । उभयभावाऽनुविधानात्तद्विज्ञानभावाऽभावयोरि
त्याह—अपि चाऽन्यविषयव्यावृत्तमनसां मनोवैगुण्येऽप्रणिहितमनसामन्धादीनां
चक्षुराद्यभावे च रूपाद्यवेदनात् इतरथा च वेदनात् उभयवेद्यताऽनुमीयते ।
केवलमनोवेद्यता कुतः ? शङ्कते—प्रथमे एव क्षणे इन्द्रियसामर्थ्योपक्षयात्
द्वितीयक्षणोपलब्धेः केवलमनोवेद्यताऽनुमीयते इति चेत् ? निराकरोति—न ।
कुतः ? तादृशतज्जातीयक्षणावधृतसामर्थ्यानां चक्षुरादीनां सामर्थ्यपरिक्षये
हेत्वभावात् न चैकस्मिन्नेव क्षणे सामर्थ्यमेतेषां येन क्षणान्तरे तन्न स्यादि
100

दीनां सामर्थ्यपरिक्षये हेत्वभावात् । तज्ज्ञानधारावाहिकत्वदर्शनाच्च । स्मरणे
तु प्रतीतमेव पारतन्त्र्यमनुमानादिषु लिङ्गाद्यभावे प्रत्ययात् पारतन्त्र्यमिति
न क्व280 चिदप्यनान्तरे मनःसाक्षात्स्वतन्त्रं प्रवर्तत इति आन्तर एव साक्षाद्विषय
स्तत्रैव साक्षाद् वृत्त्या प्रकर्षमनुभवेत् नाऽविषये ।

तथा हि । यन्मनोविज्ञानं सम्भवद्भावनाप्रकर्ष तद्भावनाऽऽधेयज्ञेयाऽऽ
कारवैशद्यं यथाकामार्त्ताद्यवस्थासु मनोविज्ञानं कामिनीवस्त्वाद्यालम्बनं

102 भावनाप्रकर्षऽऽधेयविशदभावम् । सम्भवद्भावनाप्रकर्षश्च नैरात्म्यविकल्प
इति स्वभावहेतुः, भावनाप्रकर्षमात्रनिमितत्वात् । प्रतिभासवैशद्यस्य यस्य
भावनाप्रकर्षस्तस्य विशदप्रतिभासत्वं नियतसंविधानमिति सम्भवद्भावना
प्रकर्षमात्रानुबन्धिना विशदप्रतिभासतेति सत्यपि भावनाप्रकर्षसम्भवे यदि
प्रतिभासवैशद्यं नोत्पद्येत निमित्तान्तरसापेक्षं स्यात् । निरपेक्षतया च
व्याप्तः प्रकर्षो दृष्टः, ततो व्यापकविरुद्धोपलब्ध्या विपक्षाद् व्यावर्तमानो
भावनाप्रकर्षो वैशद्येन व्याप्यत इति न संदिग्धव्यतिरेकः । नाप्यसिद्धः ।
कारुण्येन दुःखभयाद्वा भावनाप्रकर्षप्रारम्भसम्भवात् । न च लङ्घनोदकताप
वद्व्यवच्छिन्नोत्कर्षता सर्वधर्म्मनैरात्म्ये चेतसो येन क्वचिन्न विवादः
सम्भवेत् । यतो यः स्थिराऽऽश्रयो धर्मो यत्र यथोत्पन्नो यथाहितस्य भागस्य
प्रवृत्तये न पुनर्यत्नमपेक्षते सोऽत्यन्तं निष्ठां तत्र गच्छति । तद्यथा कल
धौतस्य पुटपाकप्रबन्धाऽऽहिता विशुद्धिः रक्तसारताम् । स्थिराश्रयश्च सर्वधर्म
नैरात्म्यबोधे उत्पन्ने विशेषे पुनः प्रयत्नाऽनपेक्षः सम्भवदत्यन्ताऽभ्यासः
पुंसामिति स्वभावहेतुः स्थिराश्रयत्वं परलोकसिद्धेः । अप्रधानमपि भावाद्भिन्न
मभिन्नं वा ? तत्राऽभिन्नोपकाराऽभावरूपे सत्यप्यलब्धजन्मनः सत्यप्यस्मिन्न
नुपलब्धेरुत्पत्तिमत एवाऽपकरात् कार्यनिष्पत्तेरशक्ताद्भावः स्यात् । न
चोपकारिणः कार्यजननमिति साम्प्रतम् । उपकारस्योपकारान्तरजनने
ऽनवस्थापातात् । तत एव कार्यस्योत्पत्तेर्भावस्याऽतत्कारित्वप्रसङ्ग इत्युक्तम् ।
अभिन्नोपकाराऽऽधाने वा भाव एवाधेयः । न च स प्राक्सिद्धः शक्य
आधातुम् । अनुपकारित्वे वा सहकारिभावेन नापेक्षेरन्नित्युत्पन्नमात्रमेव
बीजमङ्कुरादि जनयेत् । अनपेक्षस्य क्षेपाऽयोगात्तत्क्षेपे वा पश्चादपि न
जनयेदविशेषात् । यदि मन्येताऽनुपकारका अपि भवन्ति सहकारिणो
यस्मात्तैः सहभावः कार्य करोतीति । न च नाऽपेक्ष्यन्ते, तैर्विना कार्यस्या
ऽनुपपत्तेरिति । तत्र स्वरूपेण चेत् कार्यस्य जनको भावः तस्मान्नैवाऽभाव
योरेकैकस्माद् व्यभिचारादुभयाऽधीनजन्मतेति साम्प्रतम् । हेतोरुक्तकार्यो
त्पत्तेरवश्यम्भावनियमेन व्यभिचाराऽभावात् । न च स्वकारणात् कति
पयकालकलाविलम्बेन कार्यजननस्वभावो भावो जात इति स्वभावादेव
विलम्बकारीति साम्प्रतम् । विकल्पाऽसहत्वात् । किं कतिपयकालकला
विलम्बनकारितास्वभावो निवृत्तो न वा ? निवृत्तश्चेत् कथं भावो न
निवृत्तः ? स्वभावनिवृत्तेः । अनिवृत्तौ बाधकमस्य स्वभावो निवृत्तरूप
विरुद्धधर्मसंसर्गात् । अतत्स्वभावत्वे वा न विलम्बत इति जन्मानन्तरमेव
भावः कृतकृत्यः प्रसज्येत । अनिवृत्तौ कतिपयकालकलातिक्रमेऽपि न कार्य
जनयेत् । विलम्बकारिताया रूपस्य तादवस्थ्यात् । तदुक्तं 'न क्रमेणाऽर्थ
103 क्रियाकारिता सम्भवति भावस्य नापि यौगपद्येन युज्यते यस्माद्यावत्कार्यं
किमपि प्रथमे क्षणे तेनाऽक्षणिकत्वेनात्मना सम्पादितं तावत्सर्व द्वितीयादि
क्षणेषु सम्पादयेत् तावत्कार्यम् । क्षणिकस्य तु क्रमाऽक्रमाभ्यामर्थक्रिया कल्पत
इति । विपक्षे क्षणिकत्वे व्यापकाभावात्ततो व्यावर्त्तमानं सत्त्वं क्षणिकत्वेन
व्याप्यत इति प्रतिबन्धसिद्धिः ।

स्यादेतत् । क्षणिकोऽपि भावोऽर्थक्रियाजननस्वभावः । न चेदमत्रैव
जननत्वाऽभावश्चेत् किमस्य सहकारिभिरित्युत्पन्नमात्रमेव बीजमङ्कुरं
जनयेत् । ननूत्पन्नो बीजक्षणः समर्थो जनयत्येव, कुतः पुनस्तस्योत्पत्तिः पूर्व
स्माद्बीजक्षणात् ? तर्हि तत्सन्तानपतितानां सर्वेषां बीजत्वाऽविशेषादङ्कुर
जननसामर्थ्यमिति लब्धजन्ममात्रमेव बीजमङ्कुरं जनयेत् । मैवम् । पूर्व
क्षितिबीजपवनादिक्षणसमवधानोत्पन्नाऽतिशयवत्तदुत्तरोत्तरक्षणपरम्परालब्ध
जन्माऽन्योऽपि क्षणसमर्थः समर्थक्षित्यादिक्षणसहकृतोऽनपेक्ष एवाऽङ्कुरं
जनयति । न चाऽन्यक्षित्यादिसहभुवस्तैस्तदनपेक्षितस्यापि तैर्विना कार्यकरणं,
तदेकसामर्थ्याऽधीनस्य तदभावेऽभावात् । न चाऽसहकारिता क्षित्यादीनां
सिद्धेति नोदकतापवद्व्यवस्थितोत्कर्षता । तत्राऽत्यन्ततापेन तदाश्रयाणमपा
मुपरतेरस्थिराश्रयत्वात् । नापि लङ्नवद्व्यवस्थितोत्कर्षम् । यथाहितस्य
भागस्योत्पत्तौ तत्र पुनर्यत्नापेक्षत्वात् । न हि तत्र पूर्वसिद्धाऽऽलम्बनमात्रा
सती284 लङ्घनान्तराय कल्पते, अपि त्वसौ विनष्टा । लङ्घनान्तरं तु पूर्व
लङ्घनवद्बलप्रयत्नाभ्यां प्रवर्तते । सर्वधर्मनैरात्म्यप्रकाशनस्वभावस्तु चेतसः
स्वरसवाहीति न पुनः प्रयत्नमपेक्षते । तस्य हि पूर्वभावनाऽऽहिताऽधि
काऽधिकोत्तरविशेषप्रतिलम्भेनाऽत्यन्तप्रकर्षोत्पत्तेराश्रयस्वभावभूतत्वात् । इह
प्रकर्षविशेषणं लङ्घनं तु न देहस्वाभावः । सत्यप्याश्रये पुनर्यत्नापेक्षत्वात् ।
एवमुदकतापोऽपि नोदकस्वभावः । तद्विनाशत्वात् । भावनां वा पक्षीकृत्यो
च्यते । तथा हि । या याऽऽदरनैरन्तर्यदीर्धकालाऽऽसेविता भावना सा सर्वा
करतलाऽमलकायमानाऽऽलम्बननिर्भासविज्ञानफला । तद्यथा कामातुरस्य
कामिनीभावना विशेषणत्रयवती कामिनीविषयविज्ञानविशदाभताहेतुः ।
तथा च समस्तवस्तुनैरात्म्यभावनाविशेषणत्रयशालिनीति स्वभावहेतुः ।
मनोविज्ञानं हि विशदाभमियमीदृशी भावना स्वाऽन्वयव्यतिरेकाव
प्यनुकारयन्ती कारणान्तरनिरपेक्षा कामातुरादिषु दृष्टा । तद्यदि सत्यामप्य
स्यां विशदाभत्वं समस्तवस्तुनैरात्म्यग्राहिणो विज्ञानस्य नोपजायेत, कारणा
न्तरसापेक्षत्वमस्याः प्रसज्येत । तथा च दृष्टं निरपेक्षत्वं भावनाया व्यापकं

104

भावनामयमपि विज्ञानं श्रुताऽनुमितविषयम् अकस्माद्भावनाऽयोगा
दागमाऽनुमानपरतन्त्रम् । पूर्वज्ञानभूतार्थत्वविपर्य्ययाऽनुविधानात् सापेक्षत्वाद
प्रमाणम् ।

एतदत्रार्थतत्त्वं विवक्षितमाचार्यस्य । सत्यं, श्रुताऽनुमानगोचरचारिणी
भावना विशदाभविज्ञानहेतुरिति नाऽवजानीमहे, किं तु यद्विषये जातं तदेव
विशदप्रतिपत्तिगाचरा न जातु रूपभावनाप्रकर्षो रसविषयविज्ञानवैशद्याय
कल्पते । ननु न विषयान्तरवैशद्यहेतुभावं भावनायाः सङ्गिरामहे, कि तु
श्रताऽनुमानविषयवैशद्यहेतुतामेव । तद्विषयं च समस्तवस्तुनैरात्म्यमिति
105 तद्भावनाप्रकर्षः समस्तवस्तुनैरात्म्यं विशदयन् समस्तवस्तुविशदतामन्तरेण
तदनुपपत्तेः समस्तवस्तुवैशद्यमावहती285-त्युक्तम् ।

सत्यमुक्तम् । अयुक्तं तु तत् । तथा हि । नाऽऽगमाऽनुमानगोचरत्व
निरात्मनां वस्तुभेदानां परमार्थसताम् । न हि ते एतेषामन्यनिवृत्तिमात्राव
गाहिनी परमार्थसत्स्वलक्षणं गोचरयितुमर्हति । नापि तद्विषया भावना
तदग्राह्यमपि स्वलक्षणं तदध्यवसेयतया तद्विषय इति तद्योनिरपि भावना
तद्विषयेति तत्प्रकर्षवैशद्यहेतुरिति चेत् । न । तदवसेयस्यापि परमार्थसत्त्वा
ऽभावात् । तथा हि । यदनुपानेन गृह्यते यच्चाऽवसीयते द्वे अप्यन्यनिवृत्ती
न वस्तुनी । स्वलक्षणाऽवगाहित्वे अभिलापसंसर्गयोग्यप्रतिभासत्वाऽनुपपत्तेः ।

मा भूत्तयोः स्वलक्षणं विषयः । 286तत्प्रभवभावनाप्रकर्षजन्मनस्तु
विशदाभस्य287चेतसो भविष्यति कामिनीविकल्पप्रभवभावनाप्रकर्षादिव
कामोऽऽतुरस्य कामिनीस्वलक्षणसाक्षात्कारः । करिकुम्भकठोरकुचकलशे
हरिणशाबलोल288लोचने चम्पकदलाऽवदातगात्रलते लावण्यसरसि निरन्तर
लग्नललितदोःकन्दलीमूलमालिङ्गनमङ्गने प्रेयसितरे प्रयच्छ सञ्जीवय
पतितोऽस्मि तव चरण289नलिनयोरिति वचनकायचेष्टयोरुपलब्धेः । अस्ति
च विकल्पाऽविकल्पयाः कथंचित्समानविषयतेति नाऽतिप्रसङ्ग इति । सत्यम् ।
सम्भवत्यनुभवो न पुनरस्याऽर्थ प्रामाण्यसम्भवः । अतदुत्पत्तेः अतदात्म
नस्तदव्यभिचारनियमाऽयोगादतादात्म्यं चाऽर्थस्य विज्ञानादतिरेकात्
अनतिरेकेऽपि च विज्ञानानामन्योन्यस्य भेदतादात्म्यात् एकस्य विज्ञानस्येतर
विज्ञानवेदनाऽनुपपत्तेः । विज्ञानस्वलक्षणैकत्वाऽभ्युपगमे तन्नित्यमेकमेवा
ऽद्वितीयं ब्रह्माऽभ्यसनीयमिति क्षणिकनैरात्म्याऽभ्यासाऽभ्युपगमो दत्त
जलाञ्जलिः प्रसज्येत । तन्न तादात्म्यादस्याऽव्यभिचारः । नापि तत्कार्य
त्वात् । भावनाप्रकर्षकार्य खल्वेतन्न विषयकार्यम् ।

यद्युच्येत पारम्पर्येण तत्कार्यमनुमानवत् । यथा हि वह्निस्वलक्षणाद्
धूमस्वलक्षणं ततो धूमाऽनुभवस्तता दहन290विकल्पस्ततश्चाऽनुमानमुत्पन्नमिति
पारम्पर्येण वह्निप्रतिबन्धात्प्रापकं च वह्नेर्द्दाहपाककारिणः, तथैतदप्यनुमान
जनितभावनाप्रकर्षपर्यन्तजं पारम्पर्येणाऽर्थप्रभूततया तदव्यभिचारनियमान्न
प्रमाणमिति चेत् । किमनुमानेन वह्निं व्यवस्थाप्य भावयतो यद्वह्निविषय
106 विशदं विज्ञानं तत्प्रमाणमिति ? ओमिति ब्रुवाणस्य पर्वतनितम्बारोहणे
सति इन्द्रियसंनिकर्षजन्मनो दहनविज्ञानस्य भावनाऽऽधेयविशदाभविज्ञानेन
सह सम्वाद291नियमप्रसङ्गः । विसंवादश्च बहुलमुपलभ्यते । लक्षणयोगिनि
च व्यभिचारसम्भवे तल्लक्षणमेव वाधितमिति विशदाभमपि प्रातिभमिति
संशयाक्रान्तमप्रमाणम् । तद्भावनाया भूतार्थत्वं न तज्जन्मविशदविज्ञान
प्रामाण्ये हेतुर्व्यभिचारात् । एवं च प्रसर्प्पकस्येव सक्तुकर्करीप्राप्तिमूललाभ
मनोरथपरम्परानीतो द्रविणसम्भारसाक्षात्कारस्तथागतस्य निरात्मकसमस्त
वस्तुसाक्षात्कार इत्यापतितम् सर्वार्थवस्तुभावनापरिकर्मितचित्तसन्तानवर्त्ति
ज्ञानं प्रत्यालम्बनप्रत्ययत्वमर्थस्य । तथा च तदुत्पत्तेस्तदव्यभिचारनियम इति
चेत् । नार्थस्याऽऽलम्बनप्रत्ययत्वं विज्ञानं प्रतीन्द्रियाऽपेक्षत्वेन व्याप्तं, तच्चा
ऽस्माद्विरुद्धोपलब्ध्या व्यावर्तमानमालम्बनप्रत्ययतामप्यर्थस्य निवर्त्तयति ।
न खल्विन्धनविशेषो धूमहेतुरिति विनापि दहनं सहस्रेणापि संस्कारैर्धूममा
धत्ते । तदाधाने वा समस्तकार्यहेतुताऽनुमानोच्छेदप्रसङ्गः । भावनायाश्च
भूतार्थाया अर्थाऽनपेक्षाया एव विशदविज्ञानजननसामर्थ्यमुपलब्धं कामातुरा
दिवर्त्तिन्या इति भूतार्थापि तन्निरपेक्षैव समर्थेति नाऽर्थस्यालम्बनप्रत्ययत्वं
शक्याऽवगमम् । अपि चाऽऽलम्बनप्रत्यया अपि त एवाऽस्य क्षणा युज्यन्ते,
ये तस्य पुरस्तात्तना अव्यवधानाः । तथा च त एवाऽस्य ग्राह्य न पुनः
पूर्वतरास्तत्काला अनागताश्चेति न सर्वविषयता । अथ दृश्यमाना धातुत्रय
पर्यापन्नाः प्राणभृतो जन्मान्तरपरिवृत्तौ यत्राऽतीताऽनागतस्वन्धकदम्बको
पादानोपादेयात्मान इति तद्दर्शनं दृश्यमानतादात्म्येन तद्विशेषणतयाऽतीता
ऽनागतान्यपि गोचरयति । न चाऽस्मदादिदर्शनस्यापि तथा प्रसङ्गो,
रागादिमलावृतत्वात् । तस्य हि भगवती निर्मृष्टनिखिलक्लेशोपक्लेशमलं
विज्ञानमना292वरणं परितः प्रद्योतमानं स्वालम्बनं प्रत्ययं सर्वाऽऽकारं
गोचरयत्तस्य च साक्षात्परम्परया च कथंचित्सर्वेण सम्बन्धाद्देशकालविप्र
कार्णवस्तुविशिष्टस्वभावतया तथैव गोचरयेत् । न च सर्वग्रहणमन्तरेणेति
सर्वविषयमस्य विज्ञानमनावरणं सिद्धम् ।

तदनुपपन्नम् । विचाराऽसहत्वात् । तथा हि इयमालम्बनप्रत्ययस्य
सर्वविशिष्टता स्वाभाविकी चेन्न तावत्सर्वस्मिन्नालम्बनप्रत्यये चैका भवति ।
एकस्याऽनेकवृत्तित्वाऽनुपपत्तेः । नाना चेदालम्बनप्रत्ययाश्च सर्वे चेति तत्त्वम् ।
तथा च न सम्बन्ध इति न तद्ग्रहणे सर्वग्रहणविकल्पारोपिततथात्वविल्पकं
वस्तुविषयं सर्वत्र प्रतीयत इति सुभाषितम् । स्वालम्बनप्रत्ययमात्रगोचरमेवा
107 ऽविकल्पकं समस्तवस्तुविशिष्टालम्बनाऽध्यवसायजननम् । तेनाऽध्यवसायाऽनु
गतव्यापारमविकल्पकमपि समस्तवस्तुविषयं भवति । यथाऽऽह—व्यवस्य293
न्ति क्षणादेव सर्वाकारं महाधिय इति चेत । अथ कतिपय294वस्त्वालम्बनस्या
ऽनुभवस्य कुतः स एष महिमा ? यतः समस्तवस्त्ववसाय इति । सगाद्याव
रणविगमादिति चेत्तर्हि यथावस्तु तानि पश्येत्, न पुनरस्मादपार्थत्वमेवेति ।
तदयुक्तम् । विकल्पनिर्माणकौशलमस्य युज्यते । तत्त्वाऽऽवरकता हि मलानां
केशादीनां न पुनर्विकल्पनिर्माणप्रतिबन्धता । तस्माद्भावनाप्रकर्षमात्रजत्वाद
र्थाऽव्यभिचारनियमाऽभावाद्विशदाभमपि संशयाक्रान्नत्वादप्रमाणमप्रत्यक्षं
चेति साम्प्रतम् ।

यदपि सदर्थप्रकाशनं बुद्धेः स्वभावोऽसदर्थत्वं त्वागन्तुकमित्यसति
बाधके सदर्थत्वमेवेति । तदयुक्तम् । अनुमितभावितवह्निविषयविशदा
भविज्ञानादिप्रामाण्यप्रसङ्गात् । तद्विषयस्य क्वचिद्वाधदर्शनादप्रामाण्य
मिहापि समानम् । अन्यत्राऽभिनिवेशात् । तदिह यदि विशदाभविज्ञान
हेतुत्वं भावनाया विशेषणयोगेन साध्यते ततः सिद्धसाधनम् । भवतु
तथागतस्तथाभूतविज्ञानवान्, न तत्त्वे तद्विज्ञानमस्य प्रत्यक्षमप्रमाणत्वात् ।
तथा चाऽपक्षधर्मतया हेतोरसिद्धता, प्रसिद्धधर्मिणोऽजिज्ञासितविशेषणतया
ऽनुमेयत्वाऽभावात् । अथ प्रत्यक्षविज्ञानहेतुता भावनायाः परं प्रत्यक्षसिद्धा
साध्यते, तथा सति साध्यविपर्ययव्याप्तेर्विरुद्धता हेतोः । विशेषणत्रयवत्या
अपि भावनाया विशदाभभ्रान्तिविज्ञानजनकत्वात् । दृष्टान्तस्य च साध्यहीन
त्वात् । यदा च भूतार्थभावनाजनितत्वेऽपि नाऽस्य प्रामाण्यमभूतार्थत्वात्तदा,
यदुच्यते

तदनुपपन्नम् । भूतार्थत्वे हि बुद्धेस्तत्प295क्षपातित्वेऽभूतार्थैः प्रतिपक्षैर्बाधो न
भवेत् । अभूतार्था त्वियं स्वात्माऽभावमापन्नाप्यात्मीयदृष्टिरिव सम्भवद्
बाधा । तस्मात्प्रतिपक्षविवृद्धिमात्रम् । न चाऽऽत्यन्तिकी विवृद्धिः सम्भवति ।
यथा समूलकाषं कषिता दोषा न पुनरुद्भविष्यन्ति अत एवाऽस्थिराश्रयत्वे
ऽप्यपुनर्यत्नापेक्षित्वेऽप्यस्य नाऽऽत्यन्तिकी निष्ठा सम्भवति । आत्मीयदृश इव
विरोधिप्रत्ययसम्भवात् । तत्सम्भवश्चाऽभूतार्थत्वात् । तच्च न । श्रुता296नुमितवि
षयं तु प्रत्यक्षं न सम्भवत्येव । तयोः परोक्षरूपाऽवगाहित्वात् । प्रत्यक्षस्य च
108

ननु न का297लतोऽपि नियमश्चक्षुरादीनाम् । अवर्तमानरजता298द्युप
लब्धेः । न हि सा शुक्तिकाद्युपलब्धिः । अन्याकारसंविदोऽन्यविषयत्वा
ऽयोगात् अनाश्वासात् ।

सम्प्रति व्यवस्थापितोन्मूलनेन कश्चित्प्राभाकरगन्धी प्रत्यवतिष्ठते—ननु
न कालतोऽपि नियमश्चक्षुरादीनाम् । कुतः ? इदं रजतमित्यवर्त्तमानरजताद्यु
पलब्धेः । नन्विदं रजतमिति पुरोवर्त्तिनीं शुक्तिमवलम्बमाना कथमसंनिहित
देशकालरजतोपलब्धि ? रित्यत आह—न हि सा शुक्तिकाद्युपलब्धिः ।
कस्मात् ? अन्याऽऽकारायाः संविदोऽन्यविषयत्वाऽयोगात् । तद्योगे विषय
त्वस्याऽनियमात् । सर्वं विज्ञानं सर्वविषयमित्ययत्नसिद्धा सर्वज्ञता स्यादिति
फलितं तथागतमनोरथेन । तस्माद्यदाकारविज्ञानं300 स एवास्य विषय एषि
109

अधिगतस्वातन्त्र्यं च मनः स्वप्ने । न च स्वप्नज्ञानं स्मृतिः । अतद्रू
पत्वात् । नैतत्सारम् । तथा हि—

चक्षुरादयस्तावद्वर्त्तमानमेव शुक्तिकाशकलाद्यर्थं दर्शयन्ति, तद
पेक्षणात् । अन्यथा वैफ301ल्यात् तत्सन्निधेः तदसन्निधावपि रजतवेदनप्राप्तेः ।

परतन्त्रं बहिर्मन इत्याक्षिपति—अधिगतस्वातन्त्र्यं च मनः स्वप्ने ।
तेनाऽन्यत्रापि बाह्ये स्वतन्त्रमेव । यद्युच्येत स्वप्नेऽपि पूर्वाऽनुभवभावनासहं
कारि स्मृतिं जनयति मनः, तेनाऽस्वतन्त्रमेवेति, तत्राह—न च स्वप्नज्ञानं
स्मृतिः । कस्मात् ? अतद्रूपत्वात् । अनुभूतविषयाऽसंप्रमोषो हि स्मृते रूपम् ।
असंप्रमोषश्चाऽनुभूततयाऽनुभाव्यस्याऽनुसन्धानम् । न चैवंविधं स्वप्नज्ञातं,
तस्मान्न स्मृतिः । न च चाक्षुषं, चक्षुर्व्यापाराऽभावात् । तत्सिद्धमेतद्बाह्ये
मनः स्वतन्त्रमिति ।

तदेतन्निराकरोति—नैतत्सारम् । तथा हि—

यत्तावदुक्तम् अनीताऽविषयं चक्षुरादीति, तत्राह—चक्षुरादयस्ताव
द्वर्त्तमानमेव शुक्तिकाशकलाद्यर्थं दर्शयन्ति । कुतः ? तदपेक्षणात् । शुक्तिकाद्य
पेक्षणात् । अन्यथा तदनपेक्षणे वैफल्यात्तत्संनिधेः शुक्तिसंनिधानस्य ।
कुतोऽस्य वैफल्यप्रसङ्ग ? इत्यत आह—शुक्तिकाऽनपेक्षणे तदसंनिधावपि
रजतवेदनप्राप्तेः । अयमभिसंधिः । न तावच्चक्षुरादिवद्रजतविज्ञानं कारण
110

रजतताऽवभासनं यदि न शुक्तिविषयं वर्तमानाभासनमपि तर्हि नाऽवर्त्तमान
गोचरम् ।

यच्चोक्तमन्याऽऽकारासंबिन्नाऽन्यविषयेति, तत्राह—रजतावभासनं यदि
न शुक्तिविषयं वर्तमानाभासनमपि तर्हि नाऽवर्तमानगोचरम्302 ।

अयमभिसन्धिः । अतीतरजतगोचरं चेदेतद्विज्ञानमतीततयैवाऽस्मिन्
रजतं प्रपद्येत, तथा च तत्प्रेप्सवो न प्रवर्तेरन्, अतीतस्य प्राप्त्यभावात् । न
खल्वतीतं तत्तयाऽवगम्य शब्दाद्वदान्यप्रेष्ठं युधिष्ठिरं क्षुत्क्षामात्माऽपि भिक्षुको
याचितुं प्रवर्तते । अतीतस्यापि रजतस्य दोषतस्तत्राऽनवभासनाद्वर्तमानस्य
च शुक्तिकेय303मिति तत्तय गृहीतस्य रजतसाधारणरूपवेदनात् । तद्भेदहेतु
शुक्तिकात्वसामान्यविशेषाऽनवभासाच्च । समीहितसंनिहितरजतमतितुल्यता
भेदाऽनध्यवसायसामर्थ्याऽभ्यासात्304 । ततश्च रजतमिदमिति सामानाधिक
रण्यव्यपदेशः समीचीनं संनिहितरजतप्रत्ययतुल्यव्यवहारप्रवर्तनं च शुक्तिकेय
मिति भेदधियः स्वविषयविरुद्धभेदाऽग्रहनिवारणेन पूर्वप्रत्ययप्रसञ्जितरजतो
चितव्यवहारनिराकरणाद्बाधकताऽप्युपपन्नेति चेन्न । भेदाऽग्रहमात्रस्य
तथाभूतव्यवहारप्रवर्तकत्वाऽनुपपत्तेः । सन्निहितरजताऽवभासो हि तद्व्यवहा
रहेतुर्न पुनरतथाऽनवभासः । तत्तुल्यतया सोऽपि तद्व्यवहाराय कल्पते ।
भेदाऽनवभासश्च तत्तुल्यतेति चेत् । यद्येवमवर्तमानाऽवभासनयाऽतीतरजता
ऽवभासविज्ञानतुल्यताऽप्यस्यास्तीति तत्तुल्यव्यवहारप्रवृत्तिरप्येतस्य स्यात् ।
तदयं रजतविज्ञानवान् पुरोवर्त्तिनि शुक्तिकाशकले प्रवर्त्तेत निवर्त्तेतेति तव
विरुद्धं क्रियाद्वयमापन्नम् । पुरोवर्त्तिवस्त्ववभास एव रज विज्ञानादगृहीतभेदः
समीचीनसंनिहितरजताऽवभाससदृशव्यवहारहेतुरिति नाऽयं प्रसङ्ग इति
चेत् । अथ रजतं तदिदं तु शुक्लभास्वरमिति बुद्धेर्व्यवहारं कस्मान्न
प्रवर्त्तयति ? यथैव हि समीचीनसंनिहितरजतधीतुल्यतयाऽस्य भेदा
ऽनध्यवसायात्तथा तद्रजतमिदं तु शुक्लभास्वरमितीत्येतत्तुल्यताऽप्यभेदा
नध्यवसायात् । न चाऽध्यवसाययोः कश्चिद्विशेषः, येनैक एव स्वोचितं
111 साम्यं संपादयति नाऽपरोऽपीति । सोऽयमस्य तदवस्थ एव विरुद्धक्रियाद्वयस्य
समावेशप्रसङ्गः । न च चेतनव्यवहारोपायतुल्यता ज्ञानोपायानां, येन
ज्ञानहेतोरेव चरमवस्तुव्यवहार इत्युच्येत । अजातरूपतत्कार्यतत्संबन्धानामपि
चक्षुरादीनां ज्ञानोपायन्वदर्शनात् । चेतनव्यवहारस्य तु विज्ञानजत्वनियमेन
पर्यनुयोगाऽनर्हत्वात् । तत्सिद्धमेतद्विवादाध्यासितं रजतविज्ञानं दृश्यमान
पुरोवर्त्तिवस्तुगोचरं तदुपायाऽविषयत्वेऽपि सति तवर्थिनस्तत्रैव नियमेन
प्रवर्तकत्वात् । तदुपायाऽविषयं सद्यत्रैव यदर्थिनं प्रवर्तयति तत्तद्विषयं,
यथोभयसिद्धसमोचीनरजतविज्ञानमिति । तथा ह्ययं प्रवृत्तिनियमो हेतुमत्तया
व्याप्तः स चाऽतद्विषयत्वाद् व्यावर्तमानः स्वव्याप्यं प्रवृत्तिनियममपि व्यावर्त्त
यति तद्विषयत्वे एव व्यवस्थापयतीति प्रतिबन्धसिद्धिः । न चाऽसावतद्विषयत्वे
ऽपि भेदाऽग्रहमात्राद्भवितुमर्हति । अभेदाग्रहणस्यापि स्वोचितव्यवहारप्रवर्त
नेन विरोधिक्रियासमावेशेन व्यवहर्तुः प्रवृत्तिनिवृत्तिप्रसङ्गादित्युक्तम् ।
तस्मादन्यस्याऽन्यथाग्रहणमेपितव्यम् । एवं च वर्तमानतयाऽवभासनमुपपद्यते ।
तथा च रजताऽवभासनं यदि न शुक्तिविषयम् अन्यत्वाद्वर्त्तमानाऽवभासनमपि
तर्हि नाऽवर्त्तमानगोचरम् । अन्यत्वतादवस्थ्यात् ।

यद्युच्येत, अवर्तमानगोचरं भविष्यति वर्तमानाऽवभासं विज्ञानदोष
सामर्थ्यात् । न च दोषाणां कार्यकारणसार्थ्यविहतिमात्रे व्यापारो न
कार्यान्तरविषयशक्याऽऽधाने, न जातु यवबीजमुपहतं दोषैः शाल्यङ्कुराय
कल्पते इति साम्प्रतम् । भस्मकादिदोषवशादुदरजस्य वह्नेर्बहुविधाऽन्नपानपाच
नोपलम्भात् व्यभिचारात् । अशितपीताहाररसभावः कार्यमुदरजस्य तेज
सस्तत्प्रतिघातेन भस्मकस्यापि दोषभाव इति न व्यभिचार इति चेन्न ।
इहापि समानत्वात् । इन्द्रियादीनामपि परमार्थविज्ञानजननसामर्थ्यं स्वाभा
विकमपवाध्य विपर्ययविज्ञानहेतुतामादधाना दोषा न च्यवन्ते तत्ताया ।
न चाऽनवभासनात् अवर्तमानं न विषय इति युज्यते । विकल्पाऽक्षमत्वात् ।
किमवर्तमानं रजतमवर्त्तमानतया न विषय इति साध्यते आहो स्वित्
रजततयाऽपि विषय ? इति । तत्र प्रथमे कल्पे न विप्रतिपद्यामहे । रजततया
त्वविषयत्वे साध्ये तत्त्वेनाऽनवाभासनमसिद्धं न हेतुर्भवति । तथोक्तमाचार्येण
आभासते कथंचिच्च तन्नात्यन्तं न भासते, तेन नावेदिकेति । तस्मा
द्दोषवशादवर्त्तमानमपि वर्त्तमानतया प्रतीयत एवेत्याह—दोषतस्तथात्वमवर्त्त
मानगोचरस्य विज्ञानस्य वर्त्तमानाऽवभासनमितरस्यापि शुक्तिकागोचरस्यापि
रजताऽवभानं तुल्यमेव ।

एवमापाततस्तुल्यतामभिधाय स्वाऽभिमतस्यास्य विशेषमाह—वर्तमाने
शुक्तिशकले चाऽयमवर्त्तमानरजतावभासो नाऽवर्तमाने रजते वर्तमानाऽव
भासः । पुरोवर्त्तिवस्तुविषयं नाऽतीतविषयं रजतमिदमिति विज्ञानमित्यर्थः ।
कस्मात् ? अर्थसंनिधेः साफल्यात् । कुतश्च नेदं रजतमिति प्रसक्तस्य प्रति
षेधोपपत्तेः । अङ्गुलीनिर्द्देशेन शुक्तिकाशकलमेव रजततया प्रतिषेधन्ति
विप्रतिपत्तारः । तत्तत्र रजतं प्रसञ्जितं पूर्वविज्ञानेनेति गम्यते । न च
विवेकाऽग्रहणेन तत्प्रसञ्जनं, जीवत्यविवेकाऽग्रहे परिपन्यिनि । तस्माद्विपरी
तग्रहे तत्प्रसञ्जकं कल्पते नान्यथा । न च पुरोवर्त्तित्वमनेनाऽतीते प्रसञ्जि
तम् । इदन्तया तस्य प्रतिषेधाऽसम्भवात् । तत्पुरोवर्त्तिवस्तुविषयमेव तद्वि
ज्ञानमित्यवदातम् ।

ननु तैमि306रिकस्य केशाभविज्ञानमुपजायते । न च तत्रास्ति केशानां
संनिधिः । नाप्यन्यस्य कस्यचित् । येन तत्तदालम्बनं भवेत् । तस्मादसंनि
हितकेशाबलम्बनमेषितव्यं तद्विज्ञानम् । ततश्चाऽर्थापेक्षो व्यभिचारश्चक्षु
रादीनामित्यत आह—तैमिरिकस्य केशोण्ड्राभं विज्ञानमालोकांशेष्विति
नाऽर्थापेक्षो व्यभिचारः ।

यच्चोक्तमधिगतस्वातन्त्र्यं मनः स्वप्नाऽवस्थायां बाह्य इति तन्नि
राचिकीर्षुर्विमृशति स्वप्नेऽपि किं स्मृतेर्वर्त्तमानाऽवभासित्वमुत तस्मिन्मनः
स्वातन्त्र्यमिति ? विमृश्य स्वपक्षं प्रतिजानीते—स्मृतेर्वर्त्तमानाऽवभासता
युक्ता । हेतुमाह—अनन्तरदिवसाऽनुभूस्या 307विकलानाधिकस्यापि स्पष्टस्मृते
र्वर्त्तमानवद्वेदनाद्दोषोपप्लवेन । न त्वदृष्टं मनसः स्वातन्त्र्यं बाह्ये युक्तम् ।
अथ कस्माद्दोष एव मनसो नाधत्ते तथाविधसामर्थ्याऽतिशयं ? येन बाह्ये
स्वतन्त्रमेव तद्वर्तेतेत्यत आह—दोषतश्च न सामर्थ्याऽतिशयो दृष्टो येन मनः
113

दोषस्य तदपनयनहेतुत्वात् । सत्यस्वप्नदर्शनं तु यदि वर्तमानस्य तथा
ग्रहणात्तददृष्टम् । प्रबोधे स्वप्नाख्यानार्थसंवाददर्शनाद् दृष्टमिति चेत् । न ।
आख्यानसंवादाऽभावात् । आख्यानसंवादस्तु काकतालीयः । भविष्यतस्तु
वर्तमानवद्दर्शनं कथं सत्यम् ? मा भूत् सत्यम् । अस्ति तावत् स्वातन्त्र्यं
मनसः । तदपि तद्विविधस्याऽनुभूतस्य स्मरणम् । इतरथा मनसोऽदृष्ट-

यदि मन्येत अस्ति खलु सत्यं स्वप्नदर्शनमपि । तद्यथा । वल्लभा
लिङ्गितमात्मानम308नुभूय स्वप्ने जागरायामपि तथैव पश्यति । न चेयं वर्त
मानाऽवभासा स्मृतिरिति साम्प्रतम् । असति बाधके तदनुपपत्तेः । तदभावश्च
संवाददर्शनात् । तस्मादत्र मनसः स्वातन्त्र्यमुपेतव्यमिति, तत्राह—सत्यस्वप्न
दर्शनं तु यदि वर्तमानस्य तथाग्रहणात् तददृष्टम् । न खल्वयमपि प्रत्ययः
संवादी । तथा हि स्वप्ने जागराऽवस्थाऽऽपन्नमयमात्मानं वल्लभावाहुकदली
बलयितमुपलब्धवान्, विनिद्रनयनोत्पलस्तु पश्यन्नपि प्रियाऽऽलिङ्गनं निद्रा
णोऽहमासं सम्प्रत्येव प्रबुद्ध इत्यवगच्छति । कुतोऽस्य स्वप्नदृष्टाऽर्थसंवाद ?
इत्यर्थः ।

शङ्कते—प्रबोधे स्वप्नदृष्टार्थसंवाददर्शनान्मनसः स्वातन्त्र्यं दृष्टमिति
चेत् । यदा खलु स्वप्ने शुक्लमाल्याम्बरधरो ब्राह्मणायनमाह 'सोमशर्मन्ना
युष्मन् पञ्चमेऽहनि प्रातरेव भूपतिरुर्वराप्रायभुवा ग्रामवरेण मानयिष्यति
त्वामिति, स च पञ्चमेऽहनि प्रातरेव तथा संमानितः सोमशर्मा भवति
सत्यस्वप्नवानित्यर्थः । निराकरोति—न । कस्मात् ? आख्यानसंवादाऽभा
वात् । आख्यानेन हि प्रबुद्धः सोमशर्मा स्मरन्नप्याख्यातारं ब्राह्मणायनं न
पश्यति तत्प्रणीततां चाऽऽख्यानस्य स्मृत्यारूढस्य मन्यते इति । मैवं भूदा
ख्यानसंवादः स्वप्नस्यास्तीति, तथा च सत्यतेत्यत आह—आख्यानसंवादस्तु
काकतालीयो दैवप्राप्तो न स्वप्नज्ञानं प्रमाणयति, यथाविधस्यैव तत्साम
ग्रीकस्य विसंवादवतो बहुलमुपलब्धेः । संवादस्य दैवाऽधीनत्वात् । ननु
यत्राऽतीतस्य वर्त्तमानवद्भासनं तत्र संस्कारतन्त्रमस्तु मनो भावनायोनि
पूर्वाऽनुभवात् । यत्र पुनरनागत एव वर्तमानतयाऽवभासते स्वप्ने कुतस्तद
नुभवः कुतस्तरां च तद्भावना कुतस्तमां च मन309स स्तत्तन्त्रते ? त्यत
आह—भविष्यतस्तु वर्तमानवद्दर्शनं कथं सत्यम् ? चोदक आह—मा भूत्सत्य
114

सामर्थ्यस्य कल्प्यत्वात् । धर्मविशेषश्चेद्यथार्थदर्शनप्रसङ्गात् । तस्य कार्यं
प्रत्यदृष्टसामर्थ्यस्य कल्प्यत्वात् । यदि च न स्मृतिः स्वप्नज्ञानं प्रमाणं तर्हि
न प्रमाणमपि । बहिस्तथा ग्राह्यस्याऽभावात् । न तर्हि बहिरर्थे स्वतन्त्रं
मनः । स्वप्ने तस्याऽग्राह्यत्वात् । ग्राह्यत्वे वाऽनुभूतस्य ग्रहणं, तथा
दृष्टत्वात् । न दोषतोऽदृष्टसामर्थ्याऽतिरेककल्पनेत्युभयथा न स्वतन्त्रं
बहिर्मनः । एतेन तिमिरतः केशादिदर्शनं प्रत्युक्तम् ।

यद्युच्येत स्वप्नेऽपि प्रेयसीसंभोगजन्मनः सुखोद्भवस्योपलब्धेरस्ति
समुदाचाराद् वृत्ति311रस्य धर्मः, तेन तद्विशिष्टमेव मनः प्रियानुभवं भाव
यिष्यतीति कृतं संस्कारेणेति, तत्राह—धर्म्मविशेषश्चेद् यथार्थदर्शनप्रसङ्गात् ।
धर्म्मविशेषो हि यथार्थदर्शनहेतुरवगत आगमतः कथं मिथ्याज्ञानाय कल्पते ?
अपि च लौकिकं कारणमसाधारणमाश्रित्य स्वकार्यं जनयति । न च तन्मनसः
स्वातन्त्र्यं प्रति किंचिदुपलभ्यते । तेन धर्मविशेष एवाऽसहायः कारणमिति
कल्पनीयं, तच्चाऽदृष्टप्रमाणेनेत्याह—तस्य धर्मविशेषस्य मनःस्वातन्त्र्यं
कार्यं प्रत्यदृष्टसामर्थ्यस्य कल्पनाप्रसङ्गात् । यदि च न स्मृतिः स्वप्नज्ञानं
भवन्मते प्रमाणं तर्हि स्वतन्त्रस्य मनसस्तद्विषये प्रवृत्तिः । अथ न प्रमाणमपि ।
कुतः ? स्वप्नज्ञाने भासते वस्तु, तस्य बाधके सति बहिस्तथा ग्राह्याऽभावात् ।

उत्तरं—न तर्हि बहिरर्थे स्वतन्त्रं मनः, स्वप्ने तस्य तथाविधस्याऽ
ग्राह्यत्वात् । प्रकारभेदरहितवस्तुरूपग्राह्यत्वे वा भावनैव जागर्ति स्मरणहेतुः ।
तस्याश्च पूर्वाऽनुभवमन्तरेणाऽसम्भवादनुभूतस्य ग्रहणम् । तथा सिद्धोपप्लव
बशात्संस्कारतन्त्रस्य मनसो बाह्यस्मृतेः कारणत्वेन दृष्टत्वात् । न तु
दोषतोऽदृष्टसामर्थ्याऽतिरेककल्पना । तस्माद्यदि ग्राह्यत्वं बाह्यस्य यदि
वाऽग्राह्यत्वमुभयथाऽप्यस्वतन्त्रं बहिर्मनः । एतेन मनसः स्वप्नविज्ञाने
स्वातन्त्र्यप्रदर्शनमार्गेण तिमिरतः केशादिज्ञानं मानसमिति प्रत्युक्तम् ।
अलोकांशालम्बनतया तद्विज्ञानस्य दोषवल्लोचननिमित्तत्वात् ।

यत्तूक्तमनाश्वासादिति तदन्यत्राऽऽचार्येण—

इत्यादिना प्रबन्धेन दूषितमिति नेह दूषितम् । तथा दूषणक्रणिकेह
सूच्यते ।

किमव्यभिचारितैव प्रामाण्यमथ तत्कारणं तद्व्यापिका वा ? येन
क्वचिद्व्यभिचारदर्शनात्तदभावे सति ज्ञानमात्रेऽनाश्वासः स्यात् । न तावद
व्यभिचारितैव प्रामाण्यम् । अव्यभिचारिणामपि वह्न्यादौ धूमादीनां
कुतश्चिन्निमित्तादनुपजनितकृशानुप्रत्ययानामप्रामाण्यं स्यात् । व्यभिचारि
णामपि चक्षुरादीनां नीलादिभेदे तद्विषयविज्ञानहेतूनां प्रामाण्यमिति
साम्प्रतम् । प्रमितिक्रियां प्रति साधकतमत्वसम्भवात् । अन्यथा काष्ठादी
नामपि पाकादावपि असाधनत्वप्रसङ्गात् । नापि प्रामाण्यकारणम् । अत
एवाऽन्यथा चक्षुरादीनां नीलादिभेदव्यभिचारिणां तत्प्रतिमितिहेतूनाम
प्रामाण्यप्रसङ्गात् । केचिदेव हि धूमादयो वह्न्यादिबोधजननायाऽव्यभिचार
मपेक्षन्ते, नाऽपेक्षन्ते च चक्षुरादयः । स्वभावनियमात् । एतेन व्यापकत्वम
व्यभिचारितायाः प्रमाण्यं प्रत्युक्तं वेदितव्यम् । ज्ञानेनाऽव्यभिचारोऽपेक्ष्यते
स्वकार्ये इति चेत् । न । विकल्पाऽसहत्वात् । अथापि स्यादव्यभिचारितोपेतं
विज्ञानं प्रमाणं तस्याऽभावस्तत्त्वम् । तद्धि तथाविधं सत्स्वकार्ये पर्याप्तं
मिथ्याज्ञानस्य तत्राऽसामर्थ्यादिति । तन्नास्ति । विकल्पाऽनुपपत्तेः । तथा हि ।
विज्ञेयाऽवभासोऽस्य कार्यमुच्यते स्वगोचरोचितव्यवहारप्रवर्त्तनं वा । तत्र न
तावत् ज्ञेयाऽवभासेऽस्य स्वभावप्रतिलम्भमात्राऽधीनजन्मनि सम्भवत्यव्यभि
चारग्रहाऽपेक्षा । न हि वयमुत्पन्नविज्ञानविषयाऽवभासायाऽस्य स्वविषयस्य
स्वविषयाऽव्यभिचारमुदीक्षमाणाः स्म । भूतिरेव हि विज्ञानस्य विषयाऽवभासे
क्रियेति । यथाह—'तेन जन्मैव विषये बुद्धेर्व्यापार इष्यते । तदेव च प्रमाण
रूपमिति ।

अथ स्वगोचरोचितव्यवहारप्रवर्त्तने ज्ञानमव्यभिचारितामपेक्षते । न
हि विज्ञानं विज्ञानमित्येव व्यवहारं प्रवर्तयति, मिथ्याज्ञानादपि तत्प्रसङ्गात् ।
तस्मान्मिथ्याज्ञानाद् व्यावृत्तमस्य संवादकत्वमर्थक्रियाप्रापणसामर्थ्यमव्यभि
चारितालक्षणं प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यङ्गमवगन्तव्यम् । न खल्वव्यभिचारमन्तरेण
116 ततस्तत्प्राप्तिः स्वार्थव्यभिचारश्च । ततोऽन्यस्य ज्ञानस्य तस्मादनुत्पत्तेः ।
अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । यथाह—

तद् द्विविधं प्रत्यक्षज्ञानम् । अर्थक्रियासाधननिर्भसिकं प्रवर्तकं प्रमाणम्,
अभ्यासदशाऽऽपन्नं तद्विपरीतं च । तत्र तद्विपरीतस्याऽर्थक्रियानिर्भासाद्वि
ज्ञानात्प्रामाण्यमभ्युपगन्तव्यम् । यथाह प्रमाणतोऽर्थप्रतिपतौ प्रवृत्तिसामर्थ्या
दर्थवत्प्रमाणमिति । तथा प्रमाणमविसंवादि ज्ञानमर्थक्रियास्थितिः,
असंवादनमिति । तदर्थनान्तरीयकाऽर्थान्तरदर्शनादभ्यासदशापन्नात् । तद्यथा ।
आराद्वह्निविज्ञानस्य वह्निकिशुकनिचयसंशयेन तिरोहितप्रामाण्यस्य 312धूम
दर्शनात् प्रामाण्यविनिश्चयः । अर्थक्रियानिर्भासस्य ज्ञानस्याऽगृहीतप्रामाण्यस्य
न प्रवर्तकविज्ञानप्रामाण्यनिश्चायकत्वं, गृहीतप्रामाण्यस्य वा313 तन्निश्चाय
कत्वेनाऽनवस्थाप्रसङ्ग इति चेत्, न । अर्थक्रियानिर्भासस्य ज्ञानस्य स्वरूपे
णेष्यमाणतया फलत्वेनाऽप्रवर्तकतया प्रमाणलक्षणाऽयोगितया व्यभिचार
निश्चयस्याऽनुपयोगात् । तद्रूपस्य च स्वसंवेदनसिद्धस्य शङ्काऽनास्पदत्वात् ।
यदाह—स्वरूपस्य स्वतो गतिरिति । निबन्धारोऽप्याहुः—

अन्योन्यसंश्रयान्नैवमिति चेत् । न । प्रवृत्तिद्वैविध्यात् । तत्रैतत्स्यात् ।
अर्थक्रियानिर्भासाद्विज्ञानाच्चेदव्यभिचारनिश्चयश्चेतसस्तदेव कुतः ? प्रेक्षावतां
प्रवर्तकविज्ञानान्निश्चिताऽव्यभिचारादिति चेत् प्राप्तमन्योन्यसंश्रयमिति तत्र
प्रेक्षावत्प्रवृत्तिद्वैविध्यात् । द्वयी खल्विह प्रवृत्तिः प्रेक्षावतां, तत्राऽऽद्या
प्रवर्त्तकविज्ञानपरीक्षार्था, द्वितीया तु परीक्षितसाधननिर्भासस्य विज्ञानस्य
तज्जातीयाद्विज्ञानादर्थक्रियाप्राप्त्यर्था । यथा किल कृषीवलस्य कर्परस्थितायां
कृषिपरिकर्मितायां बीजाऽऽवपनलक्षणा प्रवृत्तिराद्या बीजपरीक्षार्था । स तु
तत्राऽङ्कुरोत्पादनादवगतबीजतत्त्वः सस्याऽधिगमकाम्यया द्वितीयां प्रवृत्ति
मारभते परिकर्मितायां भुवि तज्जातीयबीजाऽऽवपनलक्षणां, तथेयमपि
प्रवृत्तिर्द्वयीति नाऽन्योन्यसंश्रयः । न च प्रेक्षावत्त्वव्याघातः । परीक्षोपाये
प्रवर्तमानस्याऽनुपाये संदिग्धोपाये वाऽप्रवृत्तेः । प्रवर्ततां वोपायसंदेहादपि
तथापि न प्रेक्षावत्त्वविघातः । अर्थसंशयस्य प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यङ्गत्वात् निवृत्त्य
ङ्गत्वाच्चाऽनर्थसंशयस्य । अभ्यासदशापन्नस्य तु प्रत्यक्षस्य प्रापिताऽर्थक्रिया

117 ज्ञानसाधर्म्यादनुमानात् प्रामाण्यविनिश्चयः । अनुमानस्य तु नान्तरीयकाऽर्थ
दर्शनजन्मतया निश्चितव्यभिचारस्य स्वत एव प्रामाण्यनिश्चयः । तत्स्व
गोचरोचितव्यवहारप्रवर्त्तनायाऽस्त्वव्यभिचारनिश्चयाऽपेक्षा प्रमाणस्येति ।

तदिदमसाम्प्रतम् । अर्थक्रियानिर्भासिनो हि विज्ञानस्याऽर्थाव्यभि
चारस्य स्वार्थे विनिश्चायकत्वं दुर्लभं, किमङ्ग पुनः पूर्वविज्ञानस्य प्रापण
सामर्थ्ये स्वसंवेदनसिद्धस्य तस्य प्रयोजनतया किमर्थाऽव्यभिचारनिरूपणेन कि
च प्रामाण्येनेत्युक्तमिति चेत् । तत्किमिदानीं यत्र स्वप्ने कामुकस्य स्वोचिता
ऽर्थक्रियासामर्थकामिनीविज्ञानं तदनन्तरं प्रवृत्तिज्ञानमथ संभोगविज्ञानमन्तरं
सुखं चरमधातुविसर्गश्चेति तत्र तावदाद्यं कामिनीविज्ञानमस्तु प्रामाण्यं, न
ह्यन्यत्राऽर्थक्रियानिर्भासं नास्ति विज्ञानम् । तदनन्तरं तस्य भावाज्जागरायां
तदर्थकारिणः कामिनीरूपस्य बाधनात् । सुखचरमधातुविसर्गयोश्च मनोमात्र
योनितया कामिन्यामसत्यामपि तज्ज्ञानमात्रादुत्पादनात् जागरायामनुवृत्तेर
विरोधात् । अन्यथा कामिनीवस्तुसाध्याऽधरपल्लवनखक्षतादिवद्व्यावृत्ति
प्रसङ्गादयमदोष इति चेत् । न । प्रकृतेऽर्थक्रियानिर्भासस्य ज्ञानस्याऽव्यभि
चारित्वाऽग्रहेणाऽर्थक्रियाया अनिश्चयेन प्रवर्त्तकस्य ज्ञानस्याऽर्थक्रियासमर्थ
वस्तुपरिप्रापणलक्षणप्रामाण्याऽनिश्चयेन स्वप्नविज्ञानसाम्यात् ।

यदि मन्येत अर्थक्रियानिर्भासं ज्ञानं स्वतः प्रमाणम् । अर्थक्रिया
निश्चयात्मकत्वात् । न च स्वप्नादौ प्रसङ्गः । तत्राऽवस्थान्तरे पुरुषान्तरे
कालान्तरे वा बाधकोत्पादादप्रामाण्यात् । तत्प्रवर्त्तकेष्वपि ज्ञानेषु समान
मन्यत्राऽभिनिवेशात् । अपि चाऽव्यभिचारित्वं नाम ज्ञानस्यार्थेन सह । न च
तदर्थग्रहणादृते शक्याऽवसानम् । न खल्वगृहीतदहनो धूमस्य तदव्यभिचार
मवधारयितुमर्हति । क्षणिकत्वमपि ज्योतिर्विदागमेषु पूर्वाऽपरभागरहितकाल
कलामात्रस्य प्रसिद्धेस्तन्मात्रवर्त्तित्वं भावस्येति नाऽत्यन्ताऽप्रसिद्धं येन सत्त्वस्य
तदव्यभिचारो न शक्याऽवगमो भवेत् । मा भूद्वा कापि न नः क्षतिः । न
चाऽप्रमाणमप्रमाणेन वा ऽनवधृतप्रामाण्येन तद्ग्रहणमव्यभिचारग्रहणाऽङ्गम् ।
न खल्वप्रमाणेनाऽगृहीतप्रमाण्येन वा प्रमाणेन विषयीकृतो वह्निर्धूमाऽव्यभि
चारग्रहणाय कल्पते । तस्मादव्यभिचारग्रहणमन्तरेण नाऽर्थग्रहणं, न चाऽर्थ
ग्रहणमन्तरेणाऽव्यभिचारग्रहणम् इति परस्पराश्रयप्रसक्तिः । एवं च दृष्ट
सामर्थ्यसाधर्म्याऽनुमानेनाऽभ्यासदशापन्नप्रत्यक्षज्ञानानां स्वार्थव्यभिचारग्रहणं
परास्तं वेदितव्यम् ।

यच्चाऽनुमानस्य स्वतःप्रामाण्यमुक्त तस्मिन् दर्शने प्रत्यक्षस्य स्वाऽर्था
ऽव्यभिचारग्रहणादुक्तेन क्रमेण तत्पूर्वकत्वाऽनुमानस्योदय एव दुर्लभः कुतो
118 ऽस्य प्रामाण्यं कुतस्तरां च तत् स्वतः ? नन्वव्यभिचाराऽग्रहे ज्ञानमात्राद
नाश्वासः प्रेक्षावतामित्युक्तम् । सत्यमुक्तमिदं तु वक्तव्यं, कोऽयमनाश्वासः,
किं संशय आहोस्विदज्ञानम् ? न तावदज्ञानं बोधस्यैव ज्ञानत्वात् । नापि
संशयः । विशेषस्मृत्यपेक्षविमर्शं त्रिकारणं पञ्चकारणं वा संशयं रोचयन्ते314
समानाऽनेकधर्मोपपत्तेः315 । विप्रतिपत्तेरुपलब्ध्यनुपलब्ध्य316वस्थातश्च विशेषा
ऽपेक्षो विमर्शः संशय इत्याचक्षाणास्तद्विचक्षणाः । न चाऽगृहीते विशेषे317
स्मरणसंभवः । न च संशयात्मैव तद्ग्रहणं स्मृतिहेतुः । स्मृतौ सत्यां
यद्भावात्तस्मिंश्च स्सृत्युपपत्तेरन्योन्याश्रयप्रसङ्गात् । संस्कारजत्वेऽपि च
प्रसङ्गतादवस्थ्यात् । अनादितायाश्च गत्यन्तरसम्भवेऽनाश्रयणात् । तत्सिद्धं
नाऽव्यभिचारनिश्चयो ज्ञानस्य स्वाऽर्थनिश्चयनिमित्तं, तस्योत्पत्तौ तद
पेक्षत्वात् । यत्स्वरूपस्योत्पत्तौ यदपेक्ष्यते न तत्तस्य हेतुः । यथाऽनुमेयविज्ञानं
लिङ्गविज्ञानस्य । न चाऽसिद्धता हेतोः । उक्तं हि—स्वाऽर्थनिश्चयापेक्षं
तदव्यभिचारविज्ञानमिति । कार्यात्प्राग्भावित्वेन हि कारणत्वं व्याप्तं,
तद्विपक्षाद्विरुद्धोपलब्ध्या व्यावर्तमानं कारणत्वमपि व्यावर्तयतीति प्रतिबन्ध
सिद्धिः । अर्थप्रापण318शक्तिरपि तस्याऽर्थत्वप्रदर्शनान्नाऽन्या । न हि ज्ञानमात्मीय
हस्ते वस्तूपनयति, अपि तु तत्र प्रवर्तयति ज्ञातारम् । न चास्य तत्र प्रवर्त्तन
मन्यदतो वस्तुतत्त्वोपदर्शनात् । न च वस्तुतत्त्वमर्थस्याऽन्यदतः स्वरूपात् ।
तच्चास्य रूपमनुभवः स्वभावत एवाऽनुभवति, न पुनरव्यभिचाराद्यपेक्षते ।
तदिदमनुभवस्याऽर्थे स्वतःप्रामाण्यमुच्यते । यत्पुनरनुभूयमानाद्रूपादर्थस्याऽ
न्यथात्वं न तदनुभवत्यनुभवः । रजतविभ्रमेण तदन्यथात्वग्रहणे रजतार्थि
नस्तत्राऽप्रवृत्तेर्बाधकाऽनुपपत्तेश्च । ततश्च ज्ञानान्तराऽवसेयमन्यथात्वं, तेन
तत्राऽन्यदपेक्षत इति तदस्य परत इत्युच्यते । यत्पुनरस्य तत्त्वाऽबबोधरूपत्व
विज्ञानस्य तदपि तद्ग्राहिणः प्रत्ययान्तरान्मानसादानुमानिकाद्वाऽवगम्यमानं
स्वत इत्युच्यते । तत्स्वरूपग्राहिणः प्रत्ययात्प्रत्ययान्तराऽनपेक्षणात् । न चास्य
बाधकाशङ्कायामाप्रामाण्यमाशङ्कनीयम् । बाधाऽनर्हे तदाशङ्काऽनुपपत्तेः । सन्ति
हि कानिचिद्विज्ञानानि स्वस्थेन्द्रियस्वान्तस्य पुंसः स्फीताऽऽलोकमध्यवर्ति
प्रमेयविषयाणि, यत्र न मनागपि बाधा दृष्टचरी कथं तत्र बाधार्हता, यत्रापि
निपुणेन प्रतिपत्रा भवितव्यम् । स यदि प्रयत्नेनाऽनुसरन्नपि नाऽऽपादयत्यस्य
बाधां तदौत्सर्गिकमस्य प्रामाण्यमविहतमनपेक्षमवतिष्ठते । यदि तु पश्येत्त
तस्तदपोहितमिति नान्यत्र तदुत्प्रेक्षितव्यम् । यथोक्तम्—

न चेदं शापमात्रम् । उक्तं हि—न बाधाऽनर्हे तदाशङ्का युज्यते
अतिप्रङ्गादिति । बाधकारणदोषाभ्यामप्रामाण्यज्ञानात्तदभावग्रहाऽपेक्षप्रामा
ण्य320निश्चये, न तु स्वत इति चेत् । न एकहेतुत्वकल्पनायां कार्योत्पत्तावनेक
हेतुत्वकल्पनाऽनुपपत्तेः । बाधकारणदोषग्रहणस्य चाऽप्रामाण्यनिश्चयहेतुभाव
मात्रेण प्रामाण्योपहन्तृत्वेन तदभावे बोधमात्रादेव प्रामाण्योपपत्तौ न तद
भावोऽपेक्षणीयः । स च सत्यामाशङ्कायां, सा च यादृशे विषये दृष्टचरी
तादृशे एव न सर्वत्रेत्यावेदितम् । तत्सिद्धं स्वतः सर्वप्रमाणानां प्रामाण्यं,
तदन्याऽनपेक्षणात् । यद्यतोऽन्यत्राऽपेक्षते तत्तस्य स्वत एव । तद्यथा वह्नेर्द
हनसामर्थ्यमिति । तदन्याऽनपेक्षत्वं च साधितमुक्तेन प्रबन्धेन । तदन्याऽपे
क्षस्य हि तत्स्वभावाऽनधीनत्वे तदाश्रितत्वविरुद्धतदनाश्रितत्वप्रसक्तिबाधकं
प्रमाणमिति न सन्दिग्धो व्यतिरेकः । तदिदमुक्तम्—

तस्मान्नाऽनाश्वास इति सिद्धम् ।

सम्प्रति नैयायिकाऽभिमतयोगिज्ञानविषयत्वं विश्वस्य निराकरोति—

यदपि किल श्वो मे भ्राता आगन्तेति लौकिक्यां प्रतिभायामक्ष
लिङ्गाद्यपेक्षाऽभावाद्321 बहिः स्वतन्त्रं मनो दृष्टम् । ननु तत्र भ्रातुः स्वरूपस्य
120

प्रकृतिपुरुषौ पञ्चस्कन्धा इत्यादि वाऽभेदेन लोकप्रमाणवशेन मनसो विषय
इत्यपि स्वातन्त्र्ये बहिः सर्वज्ञत्वसिद्धिः । अत्रोच्यते—

लोकोत्तरं तावत् प्रतिभानं विवादपदं, लौकिकं तु प्रियाऽप्रियगोचरं
प्रायः सहप्रवृत्तहृदयप्रसादोद्वेगादिलिङ्गाद्याभासप्रभवमत एवाऽनिश्चयात्मकं
तथा व्यपदिशन्ति प्रतिभानमेव, न तु निश्चयः । उभयकोटिसंस्पर्शित्वा
त्तुल्यत्वाच्च न संशयात्मकम् । प्रतिभैव । न प्रमाणम् । अनिश्चयफलत्वात् ।
प्रमाणान्तरापेक्षनिश्चयत्वात् । एवं लिङ्गादिजातीयाऽपेक्षत्वात् तत्रापि

अत्रोच्यते । लोकोत्तरं तावत्प्रतिभानं सत्तया विवादपदमेवेति न तत्र
मनसः स्वातन्त्र्यं स्वरूपेण प्रतिषेधनीयम् । लौकिकं तु प्रियाऽप्रियाऽगोचरं
न स्वतन्त्रमनोजन्यं, यतः प्रायः सहप्रवृत्तहृदयप्रसादोद्वेगादिलक्षणलिङ्गाद्या
भासप्रभवमत एव लिङ्गाद्याभासप्रभवत्वादेव तदनिश्चयात्मकम् । तथा च
व्यपदिशन्ति एवं प्रतिभानं न तु निश्चय इति । उभयकोटिसंस्पर्शस्या
ऽतुल्यत्वाच्च न संशयात्मकम् ।

ननु यदि न संशयो नापि निश्चयः तर्हि तद्विज्ञानतत्त्वं वाच्यमित्यत
आह—प्रतिभैव । न ह्येतद्विज्ञानतुल्यवदुपप्लवमानविरुद्धकोटिद्वयविषयो येन
संशयात्मकं, नाप्येककोटिविषयामपि प्रमामवधारयति येन निश्चयः स्यात् ।
न चैककोटिविषयं न च प्रकाशते येन न स्यात् । तस्मात्सिद्धं प्रतिभैवेति ।
तर्हि स्वयमनिश्चयात्मापि निश्चयजननादस्तु प्रमाणं चक्षरादिवदित्यत
आह—न प्रमाणम् । कस्मात् ? अनिश्चयफलत्वात् । ननूपजाते प्रतिभाभेदे
यत्र तदनन्तरं निश्चयो भवति तत्र निश्चयफलकः प्रमाणभेदः कस्मान्न
प्रमाणम् ? इत्यत आह—प्रमाणान्तराऽपेक्षनिश्चयत्वात् । न तावत्प्रतिभाया
एवाऽनपेक्षया एव निश्चयजनकत्वं, सर्वत्र तथाभावप्रसङ्गात् । लिङ्गाद्य
121

पारतन्त्र्यम् । अन्यथा तदनपेक्षो मनोमात्रसाधनो बहिरर्थसंबन्धः सर्वस्य
सर्वस्मिन् सर्वदा स्यादिति । अदृष्टविशेषादक्षलिङ्गाद्य322नपेक्षं मनः कस्यचिद्
बाह्येऽप्यर्थेऽसति चक्षुराद्यारम्भवैयर्व्यप्रसङ्गः । तत एवाऽदृष्टविशेषाऽभिसंस्कृ
तात् सर्वप्रतिपत्तिसिद्धेस्तस्यापि वैयर्थ्यात् । अकरणस्यैव कर्तुरात्मनोऽदृष्ट
विशेषादेव परिच्छित्तिक्रियासिद्धेः । न खल्यनुपायमदृष्टमप्यर्थं साधयति
शरीराद्यार323म्भात् न तर्हि अक्षलिङ्गाद्यनपेक्षं चैभिर्मनसः प्रवृत्तिः स्वतः ।
अत एव योगजाद्धर्मात् सर्वार्थेषु न मानसं प्रत्यक्षं, संनिकर्षोपायत्वात् सिद्धेः ।

उपसंहरति—एवं लिङ्गादिजातीयाऽपेक्षत्वाल्लिङ्गाद्याभासाऽपेक्षत्वात्
तत्रापि प्रतिभानेऽपि लौकिके परतन्त्रं मनः । अन्यथा स्वातत्र्ये तल्लिङ्गा
द्याभासाऽनपेक्षमनोमात्रसाधनो बहिरर्थसंबन्धो मनसो नित्यसंनिधानात्
सर्वस्य पुंसः सर्वस्मिन्नर्थे सर्वदा स्यादिति सर्वः सर्वदा सर्वदर्शी स्यात् ।
अदृष्टविशेषाद् बाह्ये मनः स्वतन्त्रं कदाचित्कस्यचिदेवेति नाऽतिप्रसङ्गः ।
तदाह—अदृष्टविशेषादक्षलिङ्गाद्यनपेक्षं मनः कस्यचित्क्वचिद्बाह्येऽप्यर्थे
चक्षुराद्यारम्भवैफल्यप्रसङ्गः । कस्मात् ? तत एव मनसोऽदृष्टविशेषाऽभि
संस्कृतात्सर्वरूपादिप्रतीतिसिद्धेः । आसतां चक्षुरादयः, तस्य मनसोऽपि
वैयर्थ्यम् । कुतः ? अकरणस्यैव कर्त्तुरात्मनोऽदृष्टविशेषादेव रूपादिपरि
च्छित्तिक्रियासिद्धेः ।

यद्युच्येत, न खल्वनुपायमदृष्टमप्यर्थ साधयति । कुतः ? शरीराद्या
रम्भात् । न तर्ह्यक्षलिङ्गाद्यनपेक्षा बहिर्मनसः प्रवृत्तिः । ततोऽदृष्टत
एवाऽनुपायस्याऽसाधनत्वादेव योगजाद्धर्मात्सर्वार्थेषु न मानसं प्रत्यक्षं, यत्त
त्तारकमित्याचक्षते स्वायम्भुवाः । कुतः ? इन्द्रियाऽर्थसंनिकर्षोपायत्वात्त
द्बाह्यविषयप्रत्यक्षत्वसिद्धेः ।

यद्युच्येत नेन्द्रियार्थसंयोग एव, तदुपायगुणादिज्ञानस्याऽप्रत्यक्षत्व
प्रसङ्गात् । नाऽपीन्द्रियसमवाय एव । शब्दज्ञानस्यैव प्रत्यक्षत्वापत्तेः । अपि
तु संयुक्तसमवायादयोऽपि तदुपायाः । अत एव सर्वाऽविरोधार्थमिन्द्रियार्थ
संनिकर्षोत्पन्नमित्याह स्मं तत्रभवानक्षपाषः । तद्गुणादिग्रह इव संयुक्तसम
वायादिहापि समाधिजधर्म्मसंस्कृतस्य मनसो बाह्येन्द्रियस्य वा तत्संयुक्त
122

संयुक्तसंयोगाऽनभ्युपगमात् । अन्यथा कुङ्यादिव्यवहिताऽर्थोपलब्धिप्रसङ्गात् ।
अनुमानेऽपि प्रत्यक्षत्वाऽऽपातात् । अजाताऽतिवृत्तेषु तस्याप्ययोगात् । अत
एव नेन्द्रियाऽर्थयोः सिद्धयोः सन्निकर्षः । अतीताऽनागतानां तदाप्यसत्त्वाद्
व्यवहिताऽर्थोपलब्धिप्रसङ्गात् । अनुमानादिषु च प्रत्यक्षत्वाऽऽपातात् ।
सन्निकर्षग्रहणाऽऽनर्थक्याच्च । नन्वतीताऽनागतानां देशादिविशेषणत्वेन
ज्ञानाज्ज्ञानस्य त्रिशेषदेशाद्यालम्बनत्वात् तैश्चक्षुवो मनसो वा सन्निकर्ष
सम्भवात् । तेषां च सत्त्वात्सन्निधानादव्या325हतमनुत्पन्नाऽतिवृत्तज्ञानस्येन्द्रि-

न केवलमनभ्युपगतोऽनुपपन्नश्चाऽतिप्रसङ्गादित्यत आह—अन्यथा
कुङ्यादिसंयोगव्यवहिताऽर्थोपलब्धिप्रसङ्गादस्मदादीनाम् । न च समाधि
संस्कृतस्य मनसो लोचनादेर्वा सामर्थ्यमेवंविधं सम्भवतीत्युक्तं बौद्धसर्वज्ञ
परीक्षायाम् । ततः सर्वस्य सर्वज्ञत्वप्रसङ्गात् अस्ति हि कथंचित्सर्वस्य सर्वेण
सम्बन्ध । तथाऽनुमानेऽपि प्रत्यक्षत्वापातात् । इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नत्वेन
ह्यनुमानात् प्रत्यक्षं व्यावर्तते । यदा त्वनुमानमपि तथा तदपि प्रत्यक्षं स्यात् ।
तथा हि । धूमादि यावच्चक्षुरादिसंयुक्तं धूमादिश्च वह्न्यादिना तदनेन
प्रकारेणाऽस्ति कश्चित्कथंचिदिन्द्रियस्य संनिकर्ष इति तदुत्पन्नमनुमानं प्रत्यक्षं
प्रसज्येत । न च प्रत्युत्पन्नचक्षुरादिनिरपेक्षमत्र धूमाद्येव कारणमिति युक्तम् ।
संनिकर्षस्यैव तत्र तत्र कॢप्तसामर्थ्यस्य सम्भवे लिङ्गादिसामर्थ्यकल्पनाऽनु
पपत्तेः । न चैतावता सर्वज्ञता सिध्यतीत्याह—अजाताऽतिवृत्तेषु तस्याप्य
योगात् । अत एव नेन्द्रियाऽर्थयोः सद्भावो ज्ञानजननं प्रति परस्पराऽऽनुकूल्ये
नाऽवस्थानं संनिकर्षः ।

अत एवेति विभजते—अतीताऽनागतानां तदा विज्ञानसमयेऽसत्त्वाद्व्य
वहितार्थोपलब्धिप्रसङ्गात् । अनुमानादिषु च प्रत्यक्षत्वाऽऽपातात् । हेत्वन्तर
माह—संनिकर्षग्रहणाऽऽनर्थक्यप्रसङ्गाच्च । इन्द्रियार्थोत्पन्नमित्येतावतैव तयोः
सद्भावसिद्धेः । असत उत्पादकत्वाऽयोगात् ।

चोदयति—नन्वतीताऽनागतानां देशादिविशेषणत्वेन ज्ञानात् । तद्यथा
इयमतीताऽनागतबहुराजा जगतीति तज्ज्ञानस्य विरोधिदेशाद्यालम्बनत्वात्त
स्यैवाऽङ्गुल्या निर्देशात् तत्र प्रवृत्तेश्च देशादिभिर्विशेष्यैर्यथायथं चक्षुषो
मनसो वाऽवधृतप्रत्यक्षता न हेतुभावस्य, संनिकर्षसम्भवात् । कुतः सम्भव ?
इत्यत आह—तेषां च विशेष्याणां देशादीनां च सत्त्वात् संनिधानादव्याहत
मनुत्पन्नाऽतिवृत्तज्ञानस्येन्द्रियार्थसंनिकर्षजत्वाऽविशेषेणाऽनवभासोऽपि विशेष्य
123

याऽर्थसन्निकर्षजत्वम् । अनुमानादिलक्षणा326भावे च इन्द्रियाऽर्थसन्निकर्षोत्पन्नं
ज्ञानमिति नाऽनुमानादिषु तत्त्वम् । यदि तावद्यः कश्चिदर्थस्ततः स्मृतौ
प्रत्यक्षत्वप्रसङ्गः । अथ प्रमेयो देशादिप्रज्ञानं भवतु प्रत्यक्षं, तन्मात्रसन्निकर्षात्
न तु विशेषणज्ञानम् । विशिष्टज्ञानं प्रत्यक्षमिति तदाक्षेपात् विशेषणमपि
प्रत्यक्षमिति चेत् । न तस्याऽसन्निकर्षात् । न ह्यसति विशेषणे विशिष्टो
वर्तमानोऽपि भवति । सर्वस्य तथात्वप्रसङ्गात् । कथं तर्हि अतिवृत्तायां
मातरि देवदत्ता327पुत्रो यज्ञदत्त उच्यते । किमत्र ? न स तया तदा विशिष्ट
तया व्यवहारमनुपतेदिति । यदि तर्ह्यवर्त्तमानं न व्यवहाराङ्गं देवदत्ताऽपि

तदेतद्विकल्पप्य दूषयति—यदि तावद्यः कश्चिदर्थः तेन सहेन्द्रियाऽसंनि
कर्षाद्यद्विज्ञान तत्प्रत्यक्षं, ततः स्मृतौ प्रत्यक्षत्वप्रसङ्गः । सापि खलूद्बुद्ध
संस्कारेणाऽऽत्मना सह मनसः संनिकर्षादुपजायते । न चैतस्याः पारमर्ष
पृथगस्ति लक्षणम् । अथ प्रमेयः स एव खलु अर्थ्यमानतयाऽर्थो, न चाऽऽत्मा
स्मृतावर्थ्यमानः, कि तु पूर्वाऽनुभूतो देशादिरिति दूषयति—देशादिमात्रज्ञानं
भवतु प्रत्यक्षं, तन्मात्रसन्निकर्षात्, न तु विशेषणज्ञानम् ।

शङ्कते—विशिष्टज्ञानं प्रत्यक्षमिति तदाक्षेपाद्विशेषणमपि प्रत्यक्षमिति
चेत् ? निराकरोति—न । तस्याऽविधेयस्य विशेषणवदसंनिकर्षात् । कस्मात्त
र्ह्यसंनिहितविशेषणोऽतीतविशेषणो विशिष्टावर्त्तमानो भवति रूपमात्रस्य
वर्त्तमानत्वेऽपि । कुतः ? सर्वस्य तथात्वप्रसङ्गात् । असंनिधानाऽविशेषात् ।
चोदयति—देशाद्यवर्तमानविशेषणे विशिष्टो वर्त्तमानः, कथं तर्ह्यतिवृत्तायां
मातरि देवदत्तापुत्रो यज्ञदत्त इत्युच्यते ? समधातुं निगूढाऽभिसन्धिः पृच्छति
किमत्र कथं ? चोदक आह—न स तया तदा विशिष्ट इति न देवदत्तापुत्र इति
हि विशिष्टतया व्यवहारमनुवर्तेत । अवर्तमानस्य व्यवहाराऽनङ्गत्वादिति ।
समाधाताऽऽह—यदि तर्ह्यवर्त्तमानं न व्यवहाराऽङ्गं देवदत्ताऽप्यतीतयो
124

विशेषणतया न व्यवहाराऽङ्गं स्यात् । अथ भूतपूर्वेण विशेषणेन व्यवहारः,
विशिष्टतयापि तादृश्या न दण्डवारितः । न चेदृशं विशेषणमुपलक्षणं तु,
रूपतो भिन्नस्याऽसन्निधानात् । सन्निध्यसन्निधिकृत एव चैतयोर्भेदः । तस्मा
न्नाऽसनिहितविशेषणो विशिष्टः सन्निहितः । यदि विशेषणं प्रमेयं जाताद्यर्थश्च
प्रमेयः । अनर्थसन्निकर्षजमपि प्रत्यक्षं प्राप्तम् । न च तथा । तल्लक्षणविरहा
दिन्द्रियस्याऽर्थापेक्षत्वात् ।

अथ देशविशेष एव प्रमेयो न तद्विशेषणं तथा । न च तल्लक्षणविरहः ।
अर्थ्यमानसंनिकर्षात् । न तर्हि देशाद्यालम्बनज्ञानेनाऽनुत्पन्नादिवेदिनो
ध्यायिनः । प्रमेयैकदेशसन्निकर्षाच्च प्रत्यक्षज्ञानोदये सर्वः सर्वप्रत्यक्षदर्शी

यदि च विशिष्टप्रमेयतासिद्ध्यर्थं विशेषणमपि प्रमेयमङ्गीक्रियेत तदन्त
रेण विशिष्टप्रमेयताऽनुपपत्तेः । ततो जाताद्यर्थश्च प्रमेय इति अनर्थसंनिकर्षज
मपि ज्ञानं प्रत्यक्षं प्राप्तम् । विशेषणस्याऽर्थ्यमानस्य तत्र संनिकर्षाऽभावात् ।
न च तथा सम्भवति । कुतः ? प्रत्यक्षलक्षणविरहात् । इन्द्रियार्थसंनिकर्षो
त्पन्नमिति हि तल्लक्षणम् । अथ मा भूत् लक्षणं विशेष्येन्द्रियसंनिकर्षमात्रा
त्तज्जन्निष्यते, लप्स्यते च प्रत्यक्षं वैशद्यादित्यत आह—इन्द्रियस्याऽर्थाऽपेक्ष
त्वादिति तत्त्वज्ञानोत्पत्तौ यत्तदवोचाम तत्त्वविज्ञानजननमिन्द्रियाणामर्थ
सहकारितया नियतमिति ।

तदेतत्समुत्थानं शङ्कते—अथ तेषु देशविशेष एव प्रमेयो न तद्विशेषणम्
अतीतादि । तथा च न प्रत्यक्षलक्षणविरहोऽर्थ्यमानेन्द्रियसंनिकर्षात् । उत्तरं—
न तर्हि देशाद्यालम्बनेन ज्ञानेनाऽनुत्पन्नादिवेदिनो ध्यायिनः । यदि मन्येत
प्रमेयैकदेशसंनिकर्षादेव ध्यायिनो ध्यानसंस्कृतस्वान्तवृत्तयो युञ्जाना विश्वमेव
125

स्यात् । सर्वत्येन्द्रियसन्निकृष्टं प्रति कथंचिद्विशेषणत्वोपपत्तेः । अनुमान
लक्षणाऽभावेऽपि प्रत्यक्षविद्यमानाऽर्थस्मृतौ प्रत्यक्षप्रसङ्गः । संस्कारस्तत्र
कारणं नाऽर्थसत्ता । असत्यप्यर्थे भावात् । इतरत्रापि तुल्यम् । योगजधर्म्मस्य
हेतुत्वात् । न हि तत्राऽर्थोपयोगे प्रमाणम् । सन्निहितेऽसंनिहिते, व्यवहिते
ऽव्यवहिते, वर्तमानेऽवर्तमाने च सर्वत्र योगिप्रत्यक्षोत्पादाऽभ्युपगमात् ।
वर्तमानदेशाद्यालम्बनत्वं लिङ्गाद्यभावे इति वदता संप्लवो निरस्तः स्यात् ।
उत्सूत्रं च कल्पितमनुमानादिति बाधनासूत्रं कल्पितम् । अनुमानादिबाधना-

सम्भवति हि गवादेरपि हि विद्यमानस्य कथंचित् प्रत्यक्ष329गवयादि
विशेषणत्वमिति शङ्कते—संस्कारस्तत्र स्मृतौ कारणं नाऽर्थसुत्ता । कुतः ?
असत्यप्यर्थे सति संस्कारे स्मृतेर्भावात् । उत्तरम्—इतरत्रापि तुल्यम् । कुतः ?
अर्थसत्तानिरपेक्षस्य योगजधर्मस्य हेतुत्वात् । तद्दर्शयति—न हि तत्र योगिनां
सर्वविषयप्रत्यक्षजन्मनि समस्तार्थोपयोगे330 प्रमाणम् । कस्मात् ? संनिहिते
ऽसंनिहिते, व्यवहितेऽव्यवहिते, वर्त्तमानेऽवर्त्तमाने च सर्वप्रकारे योगिप्रत्य
क्षोत्पादाऽभ्युपगमात् शास्त्रे ।

यद्युच्यते अतीतादिविशिष्टसंनिहितवर्त्तमानदेशाद्यालम्बने तत्राऽतो ता
दिगोचरमिति, तत्राह—वर्त्तमानदेशाद्यालम्बनत्वं योगिज्ञानस्यातीतादि
विशिष्टाऽर्थग्राहिणः प्रत्युक्तमधस्तात् । अपि च प्रमाणत इति सर्ववचनोप
संग्रहार्थ तसिं प्रयुञ्जानेन तदर्थ चोपरिष्टात्तु विशदयता तत्र भवता पक्षिल
स्वामिना प्रमाणेन प्रमाणाभ्यां प्रमाणैश्चैकस्यैव प्रमेयस्याऽऽत्मादेः प्रमितिरिति
प्रमाणसंप्लवो दर्शितः, तद्व्याकोपश्च प्रसज्येतेत्यत आह—लिङ्गाद्यभावे
प्रत्यक्षमिति वदता संप्लवः प्रमाणानां निरस्तः स्यात् । उत्सूत्रं च कल्पितम् ।
न खलु लिङ्गाद्यभाव इति उद्देशो लक्षणं परीक्षासूत्रं वा समस्ति ।

शङ्कते—अनुमानादिलक्षणप्रणयनवाधनान्नोत्सूत्रमिति चेत् ? सूत्राऽ
ऽहिताऽर्थसामर्थ्यलभ्यमपि तदर्थ एव, तन्मूलत्वादित्यर्थः । निराकरोति—
शब्दनिवृत्त्यर्थमव्यपदेश्यपदव्याख्यानमयुक्तम् । भाष्यकारो हि शाब्दज्ञान
निवृत्त्यर्थम् अव्यपदेश्यपदं वर्णयांवभूव । तथा हि । यत्र प्रत्यक्षेण दृश्यमाने
केसरादिमति वस्तुनि नागरिकेणाऽऽरण्यकं प्रत्युच्यते तुरङ्गोऽयमिति तत्राऽ
ऽरण्यकस्तस्य वस्तुनस्तुरङ्गमपदवाच्यतामवैति, मानद्वयव्यापारात् । तथा
हि । तुरङ्गमपदाऽभिधेय इत्येतावता शब्दः पुरोवर्तिनि च विशेषे तदभिधेय
ताश्रये इन्द्रियतदुपदेशस्य तत्र शब्दस्य प्रवृत्तेः । तच्चैतदुभयजमपि ज्ञानं शाब्द
मेव, शब्दस्य तत्र साधकतमत्वात् । सत्यपीन्द्रियाऽर्थसंनिकर्षे शब्दाऽभावे
तदनुपपत्तेः । असति तु तस्मिन्यदा सदेव वस्त्वनुभूतमारण्यकेनाऽनुस्मर्य
सङ्केतं प्रतिपद्यते स केसरादिमान् पदार्थस्तुरङ्गम इति तदा वाक्ये सति
तदवबोधात् । तस्मादुभयजस्य विज्ञानस्य शब्दस्य निवृत्त्यर्थमव्यपदेश्य
पदव्याख्यातमयुक्तं स्यात् । लिङ्गाद्यभावे प्रत्यक्षलक्षणव्यवस्थापनात्, उभय
जस्य शाब्दत्वेन प्रत्यक्षत्वप्रसक्त्यभावात् ।

एतदुक्तं भवति । तदेव सूत्राऽभिहितसामर्थ्येन लभ्यते न यत्सूत्राऽवय
वमुपहन्ति न तूपघातकमपीति, तथा देशकालविप्रकीर्णमात्रविषयप्रत्यक्ष
ज्ञानाऽभ्युपगमो लिङ्गाद्यभावे प्रत्यक्षलक्षणम्, इन्द्रियग्रहणं चाऽनुमान
निवृत्त्यर्थमित्यादि पराहतं स्यात् । तद्विषयं प्रत्यक्षमित्यादिशब्दसूचितं पराहतं
वेदितव्यम् । प्रकृतमुपसंहरति—तस्मादक्षलिङ्गादिपरतन्त्रं बहिर्मनः । अपि
च सर्वं परिपूर्ण लौकिकं प्रमाणगोचरो न्यूनं वा ? तत्र सर्व च परिपूर्णं
चेल्लौकिकप्रमाणव्यवहार्येऽपि परिपूर्णज्ञान एवेति न ततो लोकोत्तरज्ञानाऽभि
मतस्य विशेषः ।

शङ्कते—स्पष्टाऽवभासं ज्ञानं यदि विशेषः । एतदुक्तं भवति । पूर्ण
विषयमपि लौकिकमविशदाभमलौकिकं तु भावनाऽऽधेयविशदाभमित्यस्या
स्ततो विशेष इति । निराकरोति—न । तत्र सर्वस्मिन् सम्पूर्णगृहीते न
127

नैराकाङ्क्ष्यं नेतरस्य । अप्रत्यक्षमपि यदि परिपूर्णं मानान्तरेण मितं किमन्य
दाकाङ्क्षेदिति । न हि प्रमाणान्तराऽऽकाङ्क्षा, प्रमेयसिद्ध्यर्थत्वात्तदाकाङ्
क्षायाः । पुनः प्रमेयसिद्ध्यर्थं प्रमाणान्तराकाङ्क्षा । न । पूर्वस्मादप्यस
कृत्तत्सिद्धेः । सिद्धस्य पुनः सिद्ध्यपेक्षाहेत्वभावाच्च । उपायान्तरसद्भावश्चो
पायान्तराकाङ्क्षैव स्यात् । प्रीति332विशेषश्चेत्पूर्वप्रमाणजाद्दर्शनात्सिद्ध्यतीति

शङ्कते—अथ निश्चयः ? निराकरोति—स इतरस्यापि लौकिकस्य
प्रमाणत्वेन तुल्यः । शङ्कते—प्रमितेः सर्वस्या एव प्रत्यक्षपरत्वात् सर्वार्थेषु
नैराकाङ्क्ष्यं नेतरस्य प्रमाणान्तरेण समस्तवस्तुदर्शिनो लौकिकस्याऽप्रत्यक्षे
सर्वस्मिन्नैराकाङ्क्ष्यम् । तथा हि प्रमाता आगमादर्थमवगम्य अनुमानात्
बुभुत्सते अनुमाय च तं प्रत्यक्षेण दिदृक्षते । अथ साक्षात्कृत्य निराकाङ्क्षता
मापद्यते । सेयं सर्वैव प्रत्यक्षप्रमितिः प्रमातॄणाम् । निराकरोति—अप्रत्यक्षमपि
यदि मानान्तरेण परिपूर्णमितं किमन्यदाकाङ्क्षेदिति । यत्र खल्वनुमायाऽपि
प्रत्यक्षेण दिदृक्षते न नूनं तत्राऽनुमानेन सम्पूर्णप्रमेयाऽधिगतिरभूत् तद्भावे
दिदृक्षाऽनुपपत्तेः । यथाहुरत्रभवन्तो वार्त्तिककारमिश्राः ।

अथ मानान्तरमाकाङ्क्षति तत्राह—न हि प्रमाणान्तराऽऽकाङ्क्षा ।
कुतः ? प्रमेयसिद्ध्यर्थत्वात्तदाकाङ्क्षायाः । हिताऽहितप्राप्तिपरिहारार्थिनो
हि तदुपायमर्थयन्ते, स च प्रमाणाऽधीननिरूपण इति प्रमाणमनुसरन्ति, स चेत्
कुतश्चित्प्रमाणात्सिद्धः कृतं तर्हि प्रमाणान्तरानुसरणेन तेषाम् । तथापि
चेदनुसरन्ति नूनं प्रमेयान्तरमप्यमी बुभुत्सन्ते इत्यर्थः । अथ ततः प्रमेय
सिद्धावपि तस्याऽऽशुतरविनाशित्वेन333 पुनस्तत्प्रमेयसिद्ध्यर्थं प्रमाणान्तरा
काङ्क्षां निराकरोति—न । पूर्वस्मादप्यसकृत्तत्सिद्धेरनेकजन्मपरम्पराऽऽयास
साध्ययोगजविज्ञानगोचरप्रयत्नाऽनुपपत्तेः । कुतश्चित्सिद्धस्य पुनः प्रमाणान्त
रात्सिद्ध्यपेक्षाहेत्वभावाच्च । तदनुभवभावितभावनोद्बोधवशादेतद्विषयस्मृ
तिसन्तानसम्भवात् ।

शङ्कते—विचित्राऽभिसन्धित्वात् प्रमातृणामुपायान्तरसद्भावस्तस्मि
न्प्रमेये विशेषणतया बुभुत्सिते चेत् । निराकरोति—तर्हि प्राप्ताऽप्राप्त
विवेकेन उपायान्तराऽऽकाङ्क्षैव स्यात् न प्रमेयान्तराऽऽकाङ्क्षा । शङ्कते—
128

व्यर्थं प्रमाणान्तरम् । उपायान्तरसद्भावाच्च पुनर्जिज्ञासमानं दृष्टमपीतरै
र्जिज्ञासेत, विशेषनिश्चयात्मकं प्रत्यक्षमनिश्चयात्मकमनुमानादिति व्यभि
चारात् । अप्रमितत्वादेव तर्ह्याकाङ्क्षा । व्यभिचारिणोऽनिश्चयात्मकस्याऽ
प्रमाणत्वात् । भानादियोग्यं प्रत्यक्षं सन्निकर्षान्नाऽनुमानादि । सन्निकर्षसाधनं
तर्हि गमनाद्यपेक्षतां न तु प्रमासाधनं, सिद्धत्वात्प्रमायाः प्रमिते च सन्निकर्षस्य
भानादिहेतुत्वात् । प्रकृतं च प्रत्यक्षनसन्निकृष्टगोचरमिति न नैराकाङ्क्ष्या
याऽलमित्यविशेष एव लौकिकलोकोत्तरयोः प्रमात्रोः । अनुमानादेः सामान्य
विषयत्वात्प्रत्यर्थनियतात्मविशेषाऽनवधारणात् साकाङ्क्षत्वं लौकिकस्य

पुनः शङ्कते—गृहीतसम्बन्धलिङ्गादिप्रभवतया337 विशेषे च सम्बन्ध
संवेदनाऽनुपपत्तेः अनुमानादेः सामान्यविषयत्वात्प्रत्यर्थनियताऽनन्तविशेषाऽ
129

प्रमातुः । लौकिकोत्तरस्याऽपि कालरूपाऽवधारणान्नैराकाङ्क्ष्यमिति
नाऽविशेषः । यदि तर्हि तौकिकं प्रमाणं विकलवस्तुविषयः लोकोत्तरमपि
भावनामयं तत्परतन्त्रं न तद्गोचरयितुमर्हति । स्वातन्त्र्यं तु बहिर्म्मनसो
नेत्यावेदितमेव । तस्मात्सर्वं मनसो विषया इति प्रलापः । अपि च—

कालत्रयपरिवृत्त्यर्थगोचराणि मानान्तराणि वर्तमानविषयं प्रत्यक्षं तत्र
वर्तमानात्मना पश्यतो मिथ्याज्ञानं, सर्वस्याऽतथाभावात् । यथार्थं तु पश्यतो
न प्रत्यक्षम् । अतीताऽनागतविषयत्वाऽभावात् तस्य । अथ वाऽवश्यमनेन
बहुविधस्य प्रत्यक्षस्यैकं लक्षणं वाच्यम् । अन्यथा प्रमाणान्तरत्वाऽभिधानम-

यथा लोकप्रतीतिकालत्रयपरिवृत्त्यर्थविषयाणि मानान्तराण्यनुमाना
दीनि वर्तमानविषयं प्रत्यक्षं तत्र सर्वज्ञस्य प्रत्यक्षेण सर्वं वर्तमानात्मना
पश्यतो मिथ्याज्ञानम् । कुतः ? सर्वस्याऽतीताऽनागतवर्त्तमानस्याऽतथा
भावात् वर्तमानत्वाऽभावात् । यथार्थं तु पश्यतोऽतीतादित्वेन पश्यतो न
तद्विषयं ज्ञानं प्रत्यक्षं स्यात् । अतीताऽनागतविषयत्वाऽभावात् तस्य प्रत्यक्षस्य ।
प्रत्यक्षता हि वर्तमानविषयतया व्याप्ता । वर्तमानविषयता चातीताऽनागत
विषयाद्विज्ञानान्निवर्तमाना प्रत्यक्षत्वमपि निवर्तयतीत्यर्थः ।

न तु प्रत्यक्षमन्यथेत्यस्याऽन्या व्याख्या । अथ वा अवश्यमनेन
बहुविधस्य प्रत्यक्षस्यैकं लक्षणं वक्तव्यम् अन्यथा यद्येकं लक्षणं नोच्येत तस्य
प्रत्यक्षस्याऽपरिगृहीतस्यैकस्याऽनुमानादिभ्यः प्रमाणान्तरत्वाऽभिधानमप्रत्यय
कारणकं स्यात् । यदि पुनरसालक्षण्येऽपि प्रत्यक्षमेकं प्रमाणमभ्युपेयेत ततः
130

प्रत्ययं प्रमाणान्तराऽभ्युपगमो वा परिभाषाप्रयोजनाऽभावात् । भिन्नलक्ष
णेष्वपि केषुचिल्लौकिकाः प्रत्यक्षशब्दं प्रयुञ्जते इति मिथ्यालोकोत्तरे
तदयोगात् । तत्र नाऽक्षजत्वं लक्षणं मनसोऽतिव्याप्तेः । तस्मादिन्द्रियार्थ
सन्निकृष्टाऽर्थजत्वं तल्लक्षणम् । यथोक्तम् । अर्थसामर्थ्येन समुद्भवादिन्द्रि
याऽर्थसन्निकर्षोत्पन्नं सत्संप्रयोग इति । मनसोऽक्षत्वे सुखादिज्ञानव्याप्तेः
अर्थसामर्थ्यजत्वेन अनुमानादिव्यवच्छेदात् । न च सूक्ष्मविप्रकृष्टव्यवहितानां
ज्ञानोत्पत्तौ सामर्थ्यमिति न सर्वविषयप्रत्यक्षस्योपपत्तिः । कल्पनाऽपोढत्वं

ननूच्यते अक्षजत्वं नाम प्रत्यक्षाणामेकं लक्षणं, तथा च सर्वज्ञज्ञानं
मनोऽभिधानाऽक्षप्रभवमिति नाऽतिवर्तते प्रत्यक्षतामित्यत आह—तत्र नाऽक्ष
जत्वं लक्षणम् । कुतः ? तथा हि—मनोनामाऽक्षं न वा । तत्र मनसोऽक्षत्वे
ऽनुमानाद्यपि मनोजन्मैवेति तस्यापि प्रत्यक्षत्वं प्रसक्तमित्यतिव्याप्तेर्न
लक्षणम् । अनक्षत्वे वा सुखादिज्ञानस्य बाह्येन्द्रियाऽजनितस्याऽप्रत्यक्षत्व
प्रसक्तेरव्याप्तेः । तस्मादिन्द्रियाऽर्थसामर्थ्यजत्वमेव तत्प्रत्यक्षलक्षणमास्थेयं
सर्वैरेव वादिभिः ॥

अत्रैव सर्वेषामनुमति दर्शयति—यथोक्तमर्थस्य सामर्थ्येन समुद्भवात् ।
अन्धादीनामनुपपत्तेरिन्द्रियस्येत्यपि शेषः । तथेन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं तथा
सत्सम्प्रयोग इति । एवं च सति नाऽव्याप्तिः । मनसोऽक्षत्वे सति सुखादि
ज्ञानव्याप्तेर्नाऽतिव्याप्तिः । अर्थसामर्थ्यजत्वेनाऽनुमानादिव्यवच्छेदात् । नन्वे
वमपि सर्वविषयं विज्ञानं कस्मान्न प्रत्यक्षम् ? इत्यत आह—न च सूक्ष्मवि
प्रकृष्टव्यवहितानामर्थानां विज्ञानोत्पत्तौ सामर्थ्यमिति न सर्वविषयप्रत्यक्षतो
पपत्तिः ।

शङ्कते—कल्पनापोढत्वं प्रत्यक्षलक्षणमिति चेत् । इदं खल्वनुमाना
दिभ्यो विकल्परूपेभ्यः प्रत्यक्षतां निवर्त्तयति व्यवस्यापयति च सुखादिषु
ज्ञातरूपतया स्वसंवेदनसिद्धेष्वपोढेषु कल्पनायाः प्रत्यक्षत्वं, सङ्गृह्णाति च
सर्वज्ञविज्ञानमखिलं कल्पनानिर्मुक्तमित्यर्थः ।

तदेतद्यथासम्भवं विकल्प्य दूषयति—केयं कल्पना यस्या अपोढत्व
मुच्यते प्रत्यक्षत्वं ? यदि शब्दाऽऽभासा शब्दाऽऽकारप्रतीतिः श्रौत्रं ज्ञानं
शब्दविषयं विशदाभमप्रत्यक्षं प्रसज्येत । अथाऽभिलापसंसर्गयोग्यप्रतिभासा
प्रतीतिः कल्पना ।

अयमर्थः । अभिलापसंसर्गयोग्यः प्रतिभास आकारो यस्याः प्रतीतेः
सा कल्पना । एतदुक्तं भवति । स एवाऽभिलापसंसृष्टो338 भवति यत्राऽयम
भिलापः कृतसङ्केतः । स एव च तथा यो देशकालाऽवस्थाऽनुगतः प्रति
भासते । न च वस्तुसतः स्वलक्षणस्याऽनुगतिः सम्भाविनी । न च जात्या
दयो वस्तुसन्तः सम्भवन्ति । विचाराऽसहत्वात् । अत एव तद्वन्तोपि भेदा
न तात्त्विकाः । तदभावे तद्वत्ताऽनुपपत्तेः । तस्मात् स्वाऽऽभासं वा अलीकं
वा बाह्यं पश्यन्ति यादृशम् एको गोविकल्पः तादृशमेव गोविकल्पान्तरमपि ।
न च स्व339विषयविकल्पान्तरविषयाद्भेदस्तेनैव गृह्यते नापि विकल्पान्तरेणेति
भेदाऽग्रहादेको विकल्पविषयः । तदेकत्वाद्विकल्पानामप्येकत्वम् । तदेकविकल्प
निर्माणसामर्थ्याच्चाऽनुभवानामप्येकत्वम् । तदेकत्राऽतद्धेतूनां व्यक्तीनाप्येकता
यथाऽऽह—

तच्चा340ऽऽरोप्यमाणं रूपमन्यव्यावृत्तिस्वभावं भावाऽभावसाधारण
त्वाच्चाऽत्यन्तविसदृशानां सादृश्याऽऽपादाकत्वाच्चाऽबाह्यसादृश्याच्च । तथा
हि । यद्भावाऽभावसाधारणं रूपं तदन्यव्यावृत्तिनिष्ठमेव यथा मूर्त्तत्वादि ।
तथा च गवादि विकल्पविषय इति स्वभावहेतुः । साधारणं खल्वेतद्गोत्वादि
भावाऽभावयोः, अस्ति गौर्नास्ति गौरिति विकल्पास्पदत्वात् । असाधारण्ये
तदनुपपत्तेः विरोधपौनरुक्त्याभ्याम् । तथा यदत्यन्तविसदृशानां सादृश्य
132

सामान्याकारस्वसंवेदनेप्यप्रत्यक्षत्वम् । अथ वस्तुनि वस्त्वन्तरयोजना,
सामान्याऽऽकारप्रतीतेः प्रत्यक्षत्वम् । सामान्यस्य वस्त्वन्तरस्याऽनभ्युपगमात् ।

इदमभिसंहितम् । ज्ञानाऽतिरिक्तस्य वेदनाऽनुपपत्तेरन्यव्यावृत्तिरूपं
सामान्यं ज्ञानाकार इति निरूपितं साऽऽकारवादिभिः । न च तद्बाह्यत्वं
विकल्पस्य ग्राह्यमध्यवसेयं वा सम्भवतीति निवेदयिष्यते न निरालम्बनं
ज्ञानमित्यत्रान्तरे । तत्पारिशेष्यात् ज्ञानाऽऽकारसामान्यस्य स्वसवेदनेऽपि
विकल्पनीयतया स्यादप्रत्यक्षता प्रागेव ताद्बाह्यतायास्तस्या अग्राह्याया
अनध्यवसेयाश्च सर्वथा विकल्पगोचरत्वादिति ।

सम्प्रति निराकारज्ञानवादिनां343 मतकाशङ्कते—अथ वस्त्वन्तरस्य रज
तादेः पुरोवर्तिनि शुक्तिकादौ यो जनो रजतमिदमिति विज्ञानकल्पनां निरा
करोति सा सामान्याऽऽकारा प्रतीतिः सामान्यमाक्रियते व्यज्यते यया
प्रतिपत्त्या सा प्रत्यक्षं स्यात् कुतः ? सामान्यरूपस्य वस्त्वन्तरस्याऽनभ्यु
पगमात् । यथाह—

शङ्कते—अथाऽभिधानयोजना । अभिधेये कल्पनां निराकरोति—

अव्युत्पन्नाऽभिधानस्य पुंसो याऽभिलापसंसर्गयोग्यप्रतिभासा प्रतीतिः
शब्दयोजनारहिता सा तथा प्रत्यक्षं स्यात् । न चेष्यते । शङ्कते—अथाऽ
रूपस्याऽलीकस्याऽऽरोपो बाह्यत्वेन कल्पना । यथोक्तं भदन्तेन बुद्ध्या कल्पि
तया विविक्तमपरैर्यद्रूपमुल्लिख्यते तद्बुद्धिर्न बहिरिति । इयं च कल्पना
व्युत्पन्नानामव्युत्पन्नानां च साधारणी । तेन तदपोढं रूपमात्रवेदनं प्रत्यक्षम् ।
तथा च नोक्तदोषप्रसङ्ग इति । निराकरोति—न तर्ह्यजाताऽतिवृत्तेषु
योगिनोऽन्यस्य वा ज्ञानं प्रत्यक्षम् । कुतः ? ज्ञाने प्रतिभासिनो रूपस्य तेष्व
जाताऽतिवृत्तेष्वभावात् । कस्मादभाव ? इत्यत आह—भावे वा प्रत्युत्पन्नत्वाऽ
ऽपातात् ।

अयमभिसन्धिः । न खलु विकल्पानामलीकप्रकाशनेऽपि समानविषयत्व
सम्भवः । प्रतिविकल्पमलीकस्याऽभेदात् । ननूक्तं भेदेऽप्यलीकानां यादृशमेको
गोविकल्पः कल्पयत्यलीकं तादृशमेवाऽपर इति भेदाऽग्रहादलीकानां भेदा344
ऽवसाय इति । सत्यमुक्तमिदं त्वालोचनीयम् । किमलीकात्मनामस्ति तत्ति
रोहितं स्वरूपं यदेषु प्रथमानेप्वपि न प्रथते, नास्ति वा ? न तावदवस्तुसतां
कल्पनामात्राऽधीनमूर्तीनां कल्पनाऽनुपदर्शितरूपसम्भवः । तस्याऽकल्पि
तत्वेन वस्तुसतोऽलीकरूपत्वाऽनुपपत्तेः । तस्मादप्रथमानं नास्तीति वेदि
तव्यम् । यथा च नास्तितैव पारमार्थिको तेषाम् । अस्तिता पुनः कल्पना
मात्रमापतेत् । ननु भेदांऽग्रहादभेदाऽध्यवसायो विकल्पविषयाणामित्यन्य
एवैषां विषय आश्रयणीयः । यः शब्दः संसर्गयोग्यः स्यात् प्रतिविकल्पं
त्वलीकानां भेदात्स्वलक्षणवदशक्यसमयतया अभिलापसंसर्गयोग्यत्वाऽभावेन
विकल्पगोचरत्वाऽनुपपत्तेः । न चाऽभेदस्यापि सम्भवः । न खलु कल्पना
मात्राऽधीनसत्त्वस्य तद्भेदात् एकत्वमुपपद्यते । तद्धि तस्यां तदिव तज्जन्मनि
जातमिव तद्विनाशे विनाशि चेति कथं तद्भेदो न भिद्येत । भेदश्चेदशक्यस
मयतयाऽभिलापसंसर्गयोग्यत्वाऽभावेनाऽलीकं तद्बाह्यभावात् स्वलक्षणवन्न
विकल्पगोचर इति नाऽऽत्माकारो नाऽलीकं न तद्बाह्यता न स्वलक्षणं बुद्धे
134 र्विषयः । सर्वेषामशक्यसमयतयाऽभिलापसंसर्गाऽनर्हत्वात् । न चाऽगोव्या
वृत्तिरूपतयाऽलीकानामभेदः केषांचिदिति साम्प्रतम् । तत्स्वभावत्वे तेषाम
न्योन्याश्रयदोषेण ग्रहणाऽभावप्रसङ्गात् । यथाहाऽत्रभवान्वार्त्तिककारः ।

न चेयमन्यव्यावृत्तिरपि कल्पनानिर्मिता तद्भेदे भेदवती साधारणी
भवितुमर्हति । अतएव च विधिरूपमपि विकल्पते गोत्वम् । यत्किल विजाती
यमात्रव्यावृत्तं परमार्थसतः सजातीयाऽसजाती345यव्यावृत्तात्स्वलक्षणात्
भिन्नमप्यभेदेनाऽबसितम् । यथोक्तं यथाऽभिनिवेशाऽऽयत्तत्वात् यथातत्त्वं
च समीहितत्वादिति । तदपि न विकल्पास्पदम् । अस्यापि ज्ञानाऽऽकार
स्याऽलीकस्य वा प्रतिविकल्पं भेदेन विकल्पनीयताऽनुपपत्तेः ।

यदि मन्येत यथैवासद् रूपं सदात्मना प्रथते तथैकत्वरहितमप्ये
कत्वेन प्रकाशते । न चैतावताऽस्य भेदः । तस्यापि वस्त्वधिष्ठानतया
कल्पितेऽनुपपत्तेः । तस्मादेतद्गोत्वादि न भिन्नं नाप्यभिन्नम्, संभिन्नं तु
बाह्यतया प्रकाशते । तथा च सिद्धाऽभिलापसंसर्गयोग्यताऽस्येति । तत्किं य
एवैकस्य विकल्पस्य विषयः स एव विकल्पान्तरस्यापि ? ओमिति चेत् ।
तस्यापि विकल्पनाऽधीनदेहत्वात् । इदमेव हि कल्पितस्य कल्पनाऽधीनत्वं
यत्कल्पनाभेदाऽभेदाद्यनुविधानं नाम । तदनधोनत्वे तु कल्पितत्वाऽनुपपत्तेरन
लीकत्वप्रसङ्ग इत्युक्तम् । यच्चाऽलीकस्य न भाविके नाऽनलीकत्वे इति ।
तत्र सर्वप्रतीयमानाऽवस्थायां त्वापादयामः, न भिन्नकल्पनाऽनुशयि शक्यमे
कत्वेन प्रतिपत्तुम् । तदनुपातित्वाऽनुपपत्तेः । कल्पनायां प्रथनान्तरेण तस्य
तत्त्वाऽसम्भवात् ।

स्यादेतत् । कल्पनैव स्वहेतोस्तथाभूतोपजाता यया स्वविषयः केषु
चिदेक इति केभ्यश्चिद्व्यावर्तत इव प्रदृश्यते । नन्वेवंविधोऽपि किं विकल्पान्तर
विषयो न ? न चेत् नाऽभिलापसंसर्गयोग्यः । तस्याऽदृष्टपूर्वस्याऽशक्य346
समयत्वात् विकल्पान्तरविषयत्वे वा तदधीनत्वाऽनुपपत्तिरित्युक्तम् । अपि
चाऽत्यन्ताऽसतो गोत्वादेः स्वभावभेदभाजो न प्रकाशसम्भवः । गगनन
लिननरविषाणादीनामपि नात्यन्ताऽसत्ता । ससर्गभेदमात्रस्याऽसत्त्वात् ।
संसर्गिणां तु गगनादीनां नलिनादीनां च तत्र तत्र सद्भावात् । संसर्गमा
त्रस्य च क्वचित्सद्भावात् तत्रापि च कथंचिदुपपत्तेः । अत्यन्ताऽसतां
135

आरोपितरूपाऽनुकारित्वात्तत्र कल्पनात्वप्राप्तेः । न ह्यविद्यमान
रूपानुकारादन्यो ज्ञानस्याऽऽध्यारोपः । ननु निरधिष्ठान आरोपोऽतो वस्तुनो
ऽन्यरूपप्रतीतिः कल्पना । निरधिष्ठानं तर्हि तैमिरकस्य केशादिज्ञानं

शक्यसमयतया खल्वभिलापसंसर्गयोग्यता व्याप्ता । अन्यथाऽतिप्र
सङ्गात् । सा ज्ञानाऽऽकाराऽलीकबाह्यताभ्यां निवर्तमानाऽभिलापसंसर्ग
योग्यतामपि निवर्त्तयतीति प्रतिबन्धसिद्धिः । तदिदं प्रसिद्धतरतया दूषणम
नुद्भाव्य प्रकृतस्यापि सिद्धिरुद्भाविताऽऽचार्येण दूषणतयेति ।

नन्वारोपितरूपाऽनुकारिणी कल्पना । न चाऽतीताऽनागतेषु विज्ञानं
योगिनस्तथेति न तत्कल्पनेत्यत आह—आरोपितरूपाऽनुकारित्वात् तत्राऽ
जाताऽतिवृत्तज्ञाने कल्पनात्वप्राप्तेः । नन्वारोपितरूपाऽनुकारित्वमेवाऽस्याऽ
सिद्धमित्यत आह—न ह्यविद्यमानरूपाऽनुकारादन्यो ज्ञानस्याऽध्यारोपः । न
चेदं विद्यमानम् । उक्तं हि भावे वा प्रत्युत्पन्नत्वाऽऽपातादिति ।

चोदयति—ननु निरधिष्ठान आरोपः । यथोक्तम् आरोपविषयारोपे
वा ज्ञानं रजतभ्रममिति । ततः किम् ? इत्यत आह । अतो वस्तुनः स्वलक्षणस्य
परमार्थसतोऽन्यरूपेण सामान्यरूपेण प्रतीतिः कल्पना । तथा च नाऽजाता
ऽतिवृत्तः साक्षात्कारो योगिनः कल्पना । न हि तत्राऽजाताऽतिवृत्ते सामान्य
रूपतया चकास्त इति । अत्रैकदेशी परिहरति—निरधिष्ठानं तर्हि तैमिरि
136

प्रत्यक्षम् । अथ तत्र किंचिदधिष्ठानमुच्यते । खपुष्पमिति तु ज्ञानमकल्पना
प्रत्यक्षं स्यात् । सामन्ये च सामान्याऽऽकारा प्रतीतिः स्वसंवित्ताविव तत्राऽ
नारोपरूपत्वात् । अथ रूपमात्रकल्पना, अतीताऽजातादिषु ज्ञानं न कल्पना
पोढम् । अथ सामान्याकारप्रतीतिर्वस्तुनि कल्पना तत्प्रत्यक्षं सामान्ये तु
भ्रान्तत्वात् ।

शङ्कते—अथाऽविद्यमानस्वरूपसामान्यादेः रूपमात्रकल्पनापि भवति
कल्पना । न चैवं सति स्वसवितौ कल्पनात्वप्रसङ्गः । विकल्पविज्ञानस्वरूपस्य
विद्यमानत्वादिति भावः । निराकरोति—अतीताऽजातादिविज्ञानं कल्पनापोढं
तत्प्रतिभासिनो रूपस्य जात्यादेरिवाऽविद्यमानत्वात् ।

शङ्कते—अथ सामान्याऽऽकारा प्रतीतिर्वस्तुनि कल्पना समाऽऽरोपरूप
त्वात् न प्रत्यक्षम् । अथ मा भूद्वस्तुनि, सामान्ये तु स्यादित्युक्तं, तत्राह—
सामान्ये तु भ्रान्तत्वात् । असत्खल्वैतत्सामान्यं विचाराऽसहत्वात्349 । तत्त
द्विषया प्रतीतिरसदर्थतया विभ्रमः । न खलु प्रत्यक्षं कल्पनापोढमन्यनिर्दिष्ट
लक्षणमिति प्रणयतो दिङ्नागस्यैव कल्पनापोढमात्रं प्रत्यक्षलक्षणमपि तु तदे
वाऽभ्रान्तत्वसहितं प्रत्यक्षलक्षणमिति मन्यते स्म कीर्त्तिः350 । यथाह—प्रत्यक्षं
137

का पुनिरयं भ्रान्तत्तां यद्यसदर्थता तुल्येयं सर्वज्ञ351वेदने अथाऽत्यन्ताऽस
दर्थता, तैमिरिकस्वप्नादिज्ञानं प्रत्यक्षम् । अथार्थक्रियासंवादित्वमभ्रान्तत्वं,
यद्यर्थनिबन्धनौ सुखदुःखप्राप्तिपरिहारौ उपादानपरित्यागाऽयोग्यवेदनस्य

यदि मन्येत उपदर्शिताऽर्थप्रापणसामर्थ्यमेव प्रापकत्वमविसंवादकत्वं,
प्रवर्तकत्वमेव च प्रापणसामर्थ्यमुपदर्शकत्वमेव प्रवर्तकत्वम् । न हि अर्थक्रिया
समर्थवस्तूपदर्शनादन्यद् विज्ञानस्य प्रवर्तकत्वं प्रापकत्वं वा सम्भवति । न च
देशकालाऽऽकारनियतं चन्द्रतारकाऽन्यसामर्थ्यमर्थक्रियासु स्वोचितासु च न
तादृशमुपदर्शित विज्ञानेन । न च न तादृशं प्राप्येत यदि न देशतो विप्रकृष्येत
विद्युदादि वा न कालत इति । तदयुक्तम् । विकल्पाऽसहत्वात् । किमर्थ
मात्रप्राप्तिः संवाद आहो यथोपदर्शिताऽर्थप्राप्ति ? न तावत्पूर्वः कल्पः ।
विज्ञानमात्रादर्थमात्रप्राप्तेरविसंवादसम्भवेन तन्मात्रस्याऽभ्रान्तत्वप्रसक्तेः ।
नाप्युत्तरः । साऽऽकारनिराकारविज्ञानयोर्विच्छिन्नस्थूलाऽवभासस्य प्रत्यक्षतया
नियतस्याऽभ्रान्तत्वेन तत्त्वाऽनवकॢप्तेः । न खलु स्थौल्यं नाम परमार्थ
सद्विज्ञाने वा बाह्ये वा सम्भवति । अनेकविधविरुद्धधर्मसंसर्गाप्ततयोभयत्रा
प्यपास्तत्वात् । यथाह—

न च निराकारविज्ञाननये बहवो रूपपरमाणवो निरन्तरोत्पादवन्तः
समर्था एकविज्ञानोपारोहिणः स्थूलाऽऽभासभाजः । यथाह—अप्रतिभासधर्मो
ऽस्ति स्थौल्यमिति । प्रतिभासनकालधर्म्मः प्रतिभासधर्म्म इति । न च न ते
रूपपरमाणवः, न च न निरन्तरमुत्पन्नाः, न च नैकविज्ञानोपारोहिणः, न
च न तादृशस्थूलव्यपदेशभ्राज इति कस्मात् भ्रान्ततेति साम्प्रतम् ?
नैरन्तर्याऽनुपपत्तेः । तद्ग्रहस्य भ्रान्तत्वापातादन्तरालाऽग्रहे नितान्त
विच्छिन्नेषु तरुष्वेकघनवनप्रत्ययवत् । न हि न ते तरवः । न च नैकस्मिन्विज्ञाने
भासन्ते । निरन्तराऽनुत्पादश्च तुल्यः । न खलु तरव इव रूपपरमाणवो
निरन्तरमुत्पन्नाः, विजातीयैर्गन्धरसस्पर्शपरमाणुभिरन्तरितत्वात् तादृ
शस्यापि चाऽभ्रान्तत्वे द्विचन्द्राऽलातचक्रचलद्वृक्षादिदर्शनानामप्यभ्रान्त
त्वप्रसङ्गः । तदियमभ्रान्तता भवत्स्वेव प्रहरतीत्युपेक्षिता आचार्येण ।

उपसंहरति—तस्मात्परिशेष्यादतदात्मनि तादात्म्यप्रतीतिर्भ्रान्तिः ।
भवत्वेतद् भ्रान्तिलक्षणं, तथापि का नः पीडे ? त्यत आह—तथा च भ्रान्ति
कल्पनयोः समारोपरूपेणैक्ये सति सर्वज्ञज्ञानं न कल्पनापोढम् । अविद्यमान
रूपयोरतीताऽनागतयोः रूपवत्वेनाऽऽरोपात् । तदवेदने प्रत्यक्षत्वाऽनुपपत्तेर
साक्षात्कारत्वप्रसङ्गात् । नाप्यभ्रान्तमरूपाऽऽरोपादेवेति न प्रत्यक्ष
लक्षमन्वेति ।

लक्षणान्तरं प्रत्यक्षस्य शङ्कते—अथाऽनुभवाऽऽकारप्रवृत्तं प्रत्यक्षम्,
अतोऽन्वेत्येवाऽतीताऽनागतविषयं सर्वज्ञज्ञानम् । यथोक्तं मानसमप्यनुभवा
ऽऽकारप्रवृत्तमिति । तद्विकल्प्य दूषयति—केयमनुभवाकारता ? यदि बोधा
त्मकता ततः सर्वं तथाबोधात्मकं ज्ञानमिति सर्वमेव प्रत्यक्षं प्रसक्तम् । अथ
व्यक्त्यन्तराऽवभासता प्रथमोपनिपात्यपि निर्विकल्पकं दूरत्वादिना दोषेणा
ऽव्यक्तपीतादिपरिच्छेदं न प्रत्यक्षं स्यात् । अथाऽदूरान्तरस्याऽतिरोहितस्य
च वेदनाऽनुभवाऽऽकारप्रवृत्तिरस्ति चाऽव्यक्तपरिच्छेदस्याप्यदूरान्तराऽतिरो
139

यदि मन्येत सन्निहितवर्त्तमानाऽवभासाऽनुभवाऽऽकारप्रवृत्तिः, तथाभूतं च
सर्वार्थेषु योगिनां तथागतानां च दर्शनमिति । तदसत् । पूर्वदोषाऽप्रतिवृत्तेः ।
अपि च तथाभूतेऽतथादर्शनाद् वर्तमानं मिथ्याज्ञानमेवः तैमिविकदर्शनवत् ।
न तु प्रत्यक्षमन्यया भवति, तदिन्द्रियार्थसामर्थ्य355 जन्यलक्षणमितरथा तिमि
राद्युपप्लवजकेशादिदर्शनं कस्य हेतोरजाकीर्य्यत ? सर्वमेव प्रत्यक्षमसंनिहि
ताऽवभासम् । अर्थज्ञानयोः कार्य्यकारणभावेन कालभेदात् । किं तर्हीदं

यदि मन्येत संनिहितवर्तमानाऽवभासा खल्वनुभवाकारप्रवृत्तिः ।
न च सामान्यमलीकं संनिहितं च वर्त्तमानं च । तथाभूतं च सर्वार्थेषु योगिनां
कतिपयभूमिसमारूढानां तथागतानां च दशभूमिगतानां च357 दर्शनमिति ।
दूषयति—तदसत् । कुतः ? पूर्वदोषाऽनतिवृत्तेः । यद्यपि सामान्यमपरमार्थ
कतयाऽसंनिहितमवर्त्तमानं च तथापि तथाऽवभासत इत्यनुभवाऽऽकारप्रवृत्त्या
तत्प्रतिपत्तिः प्रत्यक्षं प्रसज्येतेति पूर्वदोषाऽऽपत्तिरित्यर्थः । अत्रैव कारिकायाः
पूर्वार्द्धेन दूषणान्तरमाह—अपि च तथाभूते वर्तमानेऽतीतेऽनागते च तथा
भूतदर्शनात् । तथाभूतत्वमाह—वर्तमानं मिथ्याज्ञानमेव, तैमिरिकदर्शन
वत् । कस्मात्पुनर्न प्रत्यक्षम् ? इत्यत आह—न तु प्रत्यक्षमन्यथा भवति ।
कुतः ? तदिन्द्रियार्थसामर्थ्यजन्यलक्षणं प्रत्यक्षं यत्खलु तत्राऽर्थ्यमानं तस्य
चेन्द्रियस्य च सामर्थ्याज्जायमानं प्रत्यक्षं विज्ञानमिति तस्य लक्षणं, न
पुनरनुभवाऽऽकारप्रवृत्तिस्त्वदभिमता लक्षणमित्यर्थः । कस्मात्पुनरिदं न
लक्षणम् ? इत्यत आह—अन्यथा हि तिमिराद्युपप्लवजकेशादिदर्शनं कस्य
हेतोः प्रत्यक्षताया अवाऽकीर्यत ? न हि भवतामनुभवाऽऽकारप्रवृत्तित्वं
प्रत्यक्षलक्षणमिच्छतां तैमिरिकज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वमभिमतमित्यर्थः ।

सम्प्रति साऽऽकारज्ञानवादी प्रत्यवतिष्ठते—सर्वमेव प्रत्यक्षमसंनि
हिताऽवभासं तत्सर्वत एव मा निवर्तिष्ट प्रत्यक्षतेति नाऽयमन्यथाग्रहोऽप्रत्यक्ष
तामावहतीत्यर्थः । कस्मादसंनिहिताऽवभासं सर्वज्ञानम् ? इत्यत आह—
अर्थज्ञानयोः कार्यकारणभावेन कालभेदात् । यथासङ्ख्यमत्र नेष्यते ।
दूषणवादी तु गूढाऽभिसन्धि पृच्छति—किं तर्हीदं नीलादि358संनिहितदेशकालं
140

प्रकाशते ? ज्ञानाऽऽकारम् । न हीदानीं सर्वैकदेशस्यापि प्रत्यक्षदर्शी । ज्ञाना
कारेऽर्थे वेदनाऽध्यवसायेनैव व्यवहारदर्शनान्नाऽर्थदर्शनहानिः । कथमन्यवेदने
ऽन्याऽध्यवसायः ? निरूढत्वादनादेरर्थग्रहाऽभिनिवेशाऽपस्मारलक्षणाया
अविद्यायाः । स्वस्ति तर्हि सर्वज्ञत्वाय भूयिष्ठाऽविद्याऽपस्माराय, वरं
कनीयोऽविद्यमेकदेशदर्शित्वमेव । अपि च परिभाषयापि तावदेकदेश एव
प्रत्यक्षं स्यात् । ग्राह्यत्वं हेतुत्वमेव ज्ञानाकाराऽर्पणक्षममिति न पुनः सर्वः ।
तस्याऽहेतुत्वाद्देशतः कालतो वाऽसंनिधानात् । अन्यथा सर्वस्य सर्वदर्शित्व-

तच्चेतद्ग्राह्यत्वमलौकिकतया पारिभाषिकम् । तेन चैकदेश एव
प्रत्यक्षो न पुनः सर्वः । कुतः ? तस्य सर्वस्याऽहेतुत्वात् । तदेव कुतः ?
141

प्रसङ्गात् । अथवा प्रत्युत्पन्नाकारमेव ज्ञानमतीताऽनागताऽऽकारमपि वा ।
पूर्वत्र सर्वस्याऽतथाभावान्मिथ्या । उत्तरत्राऽनीतादिरूपकल्पनाप्रवृत्तत्वान्न
प्रत्यक्षम् । सर्वं वा ज्ञानकाले प्रत्युत्पन्नात्मना ज्ञायेत, तथावस्थं वा । पूर्व
स्मिन्मिथ्यात्वम् । उत्तरत्र न सर्वं प्रत्यक्षमदस्थान्तराऽप्रत्यक्षीकरणात् ।
अपि च सर्वं न क्रमेण शक्याऽवगममानन्त्यात् । न हि पूर्वाऽपरकोटिविर-

अस्याऽन्या व्याख्या । अथ वा प्रत्युत्पन्नाऽऽकारं वर्तमानाऽऽकारमेव वा
सर्वस्मिंस्त्रैकाल्यभाजि वस्तुविस्तारे विज्ञानमतीताऽनागताकारमपि वा ।
तत्र पूर्वस्मिन् कल्पे सर्वस्याऽतथाभावान्मिथ्या सर्वज्ञविज्ञानं स्यात् । उत्तरत्र
त्वतीताऽनागतादिरूपकल्पनाप्रतीतत्वा360न्न प्रत्यक्षम् । कल्पनारहितस्य
तत्त्वात् । न तावदतीताऽनागते रूपमात्रेण प्रमेये निर्विकल्पकप्रमेयस्य रूप
मात्रस्य तयोर्वर्त्तमानादविशेषात् । न हि वर्तमानमपि वर्तमानताविशिष्टं
निर्विकल्पके प्रथते, अपि तु रूपमात्रेण । तस्मादतीतत्वादिना विशिष्टत्व
मनयोर्ज्ञातव्यम् । तथा च कल्पनात्वं विशेषणविशेष्यभावेन ग्रहणमेव हि
तत्त्वं कल्पनानाम् । तथैवाऽभिलापसंसर्गाऽर्हत्वात् । न तु शब्दाऽर्थयोरेक
विज्ञानोपारोहे, निर्विकल्पकेऽपि तथा संभवात् । तस्मादतीतादिविशिष्टा
लम्बनस्य ज्ञानस्य कल्पनात्वादप्रत्यक्षतेत्युपपन्नम् ।

यस्तु मन्यते अस्तु वर्त्तमानविषयमेव प्रत्यक्षं, तथापि सर्वविषयमतीता
ऽनागतयोरप्यतीताऽनागतत्वाभ्यां वर्तमानत्वादिति तन्निरासायाऽस्यैव
व्याख्यान्तरमाह—सर्वं वा ज्ञानकाले प्रत्युपन्नात्मना ज्ञायेत तथाऽवस्थं वा ।
यो यदवस्थः स तथेत्यर्थः । तत्र पूर्वस्मिन्मिथ्यात्वम्, अन्यावस्थस्याऽन्यथा
ग्रहणात् । उत्तरत्र न सर्वं प्रत्यक्षम् । कुतः ? अवस्थान्तराऽप्रत्यक्षीकरणात् ।
एतदुक्तं भवति । यस्तु361ज्ञानकालेऽतीतः प्रत्युत्पन्नोऽनागतो वा स तथैव
प्रत्यक्षीकर्त्तव्यः । स च स्वज्ञानकालेऽतीत आसीदनागतो वर्तमानश्च तथा
स्वज्ञानकाले वर्त्तमानोऽभूदनागतः भविता चाऽतीतः । एवं स्वहीनकालेऽना
गतस्य भवितारौ वर्त्तमानत्वाऽतीतत्वे इति स्वज्ञानसमयवत्यंवस्थाभेदवद्वस्तु
ग्रहणेऽवस्थान्तरमस्यामगृहीतमिति न सर्वज्ञः स्यात् ।

पश्चार्द्ध विवृणोति—अपि च । सर्व न तावत्क्रमेण शक्याऽवगमम् ।
कस्मात् ? आनन्त्यात् । तदेव दर्शयति—न हि पूर्वाऽपरकोटिविरहिणो
ज्ञेयस्योत्पादवतः परिनिष्ठाऽस्ति । नित्यस्यापि तावत्परमाण्वादेर्व्यवस्थित
रूपस्यापि नेयत्ता किमङ्ग पुनरव्यवस्थितरूपस्योत्पादवत् इत्यर्थः । न यौग
पद्येन । कुतः ? पूर्वोक्तादानन्त्यादेव इयत्ताऽबवधारणात् । साकल्यवचनो
ह्यं सर्वशब्दः, साकल्यं चेयत्तानिःशेषतायामापतेत्, सा चेन्नाऽवधारिता
नाऽवधारितं सर्वमित्यर्थः । अथेयत्ताऽवधारणाऽधीनं सर्वाऽवधारणमित्येतदेव
कुत ? इत्यत आह—तदियत्ताऽनवधारणे सर्वैकदेशपतिपत्त्योरविशेषात् ।
एतदुक्तं भवति । बहूनामेकदेशप्रत्तिपत्तौ हि न सर्वप्रतिपत्तिरिति लोक
प्रसिद्धं ब्रवन्ति वक्तारः, एकदेशमेषां जानीमो न सर्वमिति । यदि रूप
मात्रमेव सर्वं भवेत् ततस्तस्योभयत्राऽविशेषात् सर्वैकदेशप्रतिपत्त्योरभेदप्रसङ्ग
इति ।

चोदयति—नन्वनवधारयन्नपीयत्तां रूपतो यौगपद्येन सर्वमवैति ।
अनियतमेव च सर्वमिति कथं तदपरिमाणरूपाऽवधारणे सम्भवतीयत्ता
प्रमेयस्याऽपराध्यते । यदनियतं न पुनस्तद्विषयं विज्ञानं तस्य यथाप्रमेयम
वस्थानात्, अनवस्थाने वा प्रामाण्याऽनुपपत्तेरित्यर्थः । निराकरोति—
नैतत्सारम् । न हीयत्ताऽनवधारणे सर्वमवधारितमेकदेशो वा । कस्मात् ?
अन्यतरस्यैकदेशस्य परिमितरूपमात्राऽग्रहणे अव्यवच्छेदात् । अन्यतराऽव्य
वच्छेदेन चाऽन्यतरप्रतिपत्तेः । व्यतिरेकं दर्शयित्वाऽन्वयमाह—बहुद्रव्य
समवाये इयत्ताऽवधारणादेव सर्वप्रतिपत्तिः नैकस्मिन्नसंबद्धेषु वा परस्परं
बहुष्वपि सर्वत्वमेकदेशत्वं वा सम्भवतीति बहुद्रव्यसमवाय इयुक्तम् । सा
चेयत्तानिःशेषता परिमिते सम्भवति नाऽपरिमिते, तत्सिद्धमानन्त्यादनिः
शेषता । तथा च न सर्वाऽवभासकृत् । सर्वग्रहणमेव यौगपद्यग्रहणमिति
तस्याप्यभाव इति । इतश्च नाऽनन्तस्य सर्वस्य युगपद्ग्रहो यत्सौत्रान्तिकनये
ज्ञानाकाराऽधीनश्च ज्ञेयाऽधिगमः । न चैकविज्ञानवर्त्तिनामाकारणां युगपद्भु
वामानन्त्यं समस्ति । कुतः सर्वेषां प्रत्युपन्नत्वात् ।

अथ प्रत्युत्पन्नानामपि कस्मान्नानन्तयम् ? इत्यत आह—अव्यवच्छिन्न
देशकाला ह्यजाताऽतिवृत्तप्रत्युत्पन्ना अनन्ताः । ननु प्रत्येकं भावानां नात्मा
वच्छिन्नदेशकालत्वमपोत्यत आह—सहाऽपेक्षमाणाः समुच्चीयमानाः न केवलं
त्रयः, किं तु अतीताश्चाऽनन्ताः । नन्वेकयैव कालकलया तस्याः पुरस्तात्तनाः
सर्वे एवाऽतीताऽवच्छिन्ना इति कथमतीता अनन्ता ? इत्यत आह—पूर्वकाल
कोटेरनवच्छेदात् अवच्छेदेऽपि पुरस्तात् । न चेयं विधा एकाऽनेकविज्ञानो
पारोहिणामाकाराणामस्ति, येनाऽऽनन्त्यमेव तेषां भवेदित्याह—प्रत्युत्पन्नास्तू
भयक टिव्यवच्छिन्ना यावन्त उत्पन्नास्तावन्त एवेति कथमानन्त्यम् ?
उपसंहरति—अतो नाऽनन्ताकारमेकं ज्ञानमनन्तानि वा युगपत् ज्ञानानि,
उभयत्राप्युभयकोटिव्यवच्छेदात् ।

न प्रमेयं निरूप्यते इति कारिकार्द्धार्थं विवृणोति—किं चेदं सर्व
यद्विद्वान् सर्ववित् ? न तावत्प्रत्येकमर्थाः प्रत्येकमन्यनिरपेक्षेषु सर्वशब्दाऽप्रयो
गात् । नाप्यसम्बद्धाऽन्यसहिताः । मा भूदेकस्मिन्नपि देवदत्तपुत्रे यं कं चिदन्य
मपेक्ष्य सर्वशब्दप्रयोगः, अपि तु केनचित्सामान्येन वशीकृताः कियन्तोऽपि ।
यथा सर्वे ब्राह्मणाः सर्वे गाव इति । भवत्वेवं को दोषः ? अत आह—न
चेत्थंभावोऽनन्तेषु सम्भवति ।

शङ्कते—मुख्यमनन्तमेव सर्वमितिं चेत । तथा हि । प्रकरणादावसति
नियामके अयं कथमसंकुचितवृत्तिः सर्वशब्दोऽनन्तेषु वर्तत इत्यनन्त एवास्य
मुख्योऽर्थ इत्यर्थः । निराकरोति—नाऽन्यतरकालकोटिभाजामतीतानामनाग
तानां वाऽऽनन्त्येऽप्यतीतया तावत्यैवैकयाऽप्युपहितानामसर्वत्वात् । पूर्वाऽप
राऽव्यवच्छिन्नानां च प्रत्युत्पन्नानां प्रत्युत्पन्नतोपहितानां सर्वत्वात् । अपि
चाऽऽनन्त्यमेव सर्वत्वे तदवधारणं न सम्भवति । तथा हि । सर्वा व्यक्तयोऽव
धारिता न वा ? अवधृताश्चेत् तावत्य एव नाऽनन्ताः । अनवधारणे
ह्यनन्तता तासाम् । तथा चाऽनवधारणेत्याह—अनवधारणं चाऽनन्तमिति
कथम् ? तस्य सर्वस्याऽवधारणात् । न चाऽनवधार्यमाणं प्रमेयमिति भावः ।

शङ्कते—कालत्रयाऽवच्छिन्नास्तर्ह्यर्थाः सर्वे । वयमनन्ततामेव सर्वतां
ब्रूमः, किं त्वेकेनैव कालेनोपाधिवशलब्धाऽतीताद्यर्थव्यवस्थाभेदेनाऽवच्छि
न्नाऽभावात्सर्वमित्यर्थः । निराकरोति—न तेष्ववच्छेदाऽभावात् । हेतोरेक
देशाऽविशेषात् सर्वप्रतिपत्तेरनुपपत्तेः । न ह्येकेनोपसंगृहीता इत्येतावन्तः
किं तु एतावता । न च यावदयमेको दोषग्रहणाऽनवच्छिन्नो नित्यः कालोऽन्त
वानिति कथं तदवच्छिन्नोप्येतावान् । न चाऽतीताऽनागतप्रत्युत्पन्नत्वान्यप्यस्य
समुच्चितान्यन्तवन्तीत्यर्थः । कारिकायाः पश्चार्धं प्रमाणयन्नुपसंहरति—
तस्मात् क्रमाऽक्रमाऽतिरिच्यमानविधाऽभावाद्धेतोस्ताभ्यां व्याप्तेः ज्ञानस्य
तदनुपपत्तावनुपपत्तिः । प्रमेयाऽभावाच्च प्रमेयं च न निरूप्यते । प्रमेयाऽनि
रूपणादेव च सर्वग्रहणसामर्त्थ्यमात्रेण सर्वज्ञता प्रत्युक्ता वेदितव्या । ननु मा
नाम सर्व प्रत्यक्षेण ज्ञासीत्, अनुमानादिभिस्तु ज्ञास्यतीत्यत्राह—प्रत्यक्षपूर्व
कत्वाच्चाऽनुमानादीनामपि सर्वस्मिन् अकारणत्वम् प्रमाणत्वम् ।

प्रत्यक्षपूर्वकत्वं प्रमाणानां प्रत्येकमादर्शयति—प्रत्यक्षेण साक्षात्पारम्प
र्येण वा सम्बन्धस्य पक्षधर्मतानियमलक्षणस्याऽग्रहणं हेतुस्तस्य च सर्वस्मिन्न
भावन्नाऽनुमानम् । न शब्दोऽत एव प्रत्यक्षेण सम्बन्धग्रहणलब्धजन्मत्वात् । नन्व
गृहीतसम्बन्धं सर्व मा भूत्पदार्थो वाक्यार्थस्तु भविष्यतीत्यत आह—पदार्थान्त
रोपहितविशेषस्य पदार्थस्यैव वाक्यार्थत्वात् । कृतोपपादनमेतन्नियोगपरीक्षा
याम् । नाऽर्थापत्तिः । कुतः ? तस्य सर्वस्याऽभावेऽनवकल्पमानस्याऽघटमानस्य
कस्यचित् दर्शनाऽनुपपत्तेः । नोपमानम् । दृष्टस्य362 स्मृत्यारूढस्य गवादे
र्दृश्यमानेन गवयादिनोपमेयत्वात् । सर्वस्य क्वचिददर्शनात् । सादृश्यविषय
त्वाच्च । सर्वस्य चाऽसादृश्यरूपत्वात् । न प्रमाणाऽभावस्तस्य प्रमेयाऽभाव
145

नाऽभावः । अभावविषयत्वात् । प्रत्यक्षस्येव चेतरेषामपि प्रमाणानां
क्रमाऽक्रमौ न कल्पेते प्रमेयं न च निरूप्यते । एवं तावदनुपपत्तिः । ज्ञानमपि ।

न तावदनतीन्द्रियदृशः सदपि परवर्ति संवेदनं प्रत्यक्षम् । अत एव
नाऽनुमेयम् । तदसिद्धौ तत्कार्याऽसिद्धेः । नन्वतिशयानां काष्ठाप्राप्तिः

एवं तावदनुपपत्तिप्रमाणादारु परिशोधितम् । ज्ञानमपि परिशोध्यते ।
तथा हि—

न तावदनतीन्द्रियदृशोऽस्मदादेः सदपि परवर्त्ति सर्वसंवेदनं प्रत्यक्ष
गम्यम् । ननु यथा जातमात्रस्य बालस्य स्मितरुदितादिकार्यदर्शनादप्रत्यक्षा
अपि हर्षविषादादयः प्राग्भवीयश्चाऽनुभवोऽनुमीयते तथोपदेशादिलक्षण
कार्यदर्शनात्परवृत्तिसर्वविषयं विज्ञानमनुमास्यत इत्यत आह—अत एव
चात्यन्ताऽप्रत्यक्षत्वादेव नाऽनुमेयम् । ननूक्तं कार्यदर्शनादनुमेयमित्यत आह—
तत्सर्वज्ञज्ञानाऽसिद्धौ प्रत्यक्षेण तत्कार्याऽसिद्धेः । न जात्वपरिदृष्टधूमकेतनो
धूमं तत्कार्यमवैति । स्मितरुदितादयस्तु मानसप्रत्यक्षसमधिगमनीयशोकादि
कार्यतया स्वात्मनि प्रतीता इति वैषम्यम् । उपदेशस्तु मन्वादीनां चरका
दीनां वा वेदात् उपदेशान्तरप्रभवप्रवृत्तिप्रसूतादन्वयव्यतिरेकाऽवगमाद्वा । न
च वैद्यचरको363पदेशानामादिरस्ति । न खलु सर्वासामौषधीनां तत्संयोगानां च
सहस्रेणापि 364पुरुषायुषैरागमा365नधीनः शक्तः कर्तुं कश्चिदन्वयव्यतिरेकौ ।
चैत्यवन्दनाद्युपदेशस्तु व्यामोहाद्विप्रलम्भाद्वेति निरवद्यम् । परोक्तास्तु
हेतवोऽधस्तादेव निरस्ता इति नाऽत्र तिरोहितमिव किंचित् ।

सम्प्रति स्वायम्भुवाऽभिमतं सार्वज्ञं निरसितुमुपन्यस्यति—ननु साऽति
शयानां काष्ठाप्राप्तिः परिमाणानामुपलब्धा, तद्यथा कुवलाऽऽमलकबिल्वेषु
महत्त्वस्य साऽतिशयस्याऽऽकाशे काष्ठाप्राप्तिः । यत आकाशं परममहद्भ
146

परिमाणानामुपलब्धा, साऽतिशयं च ज्ञानम्, अतः क्वचित्काष्ठाप्राप्तं
सर्वविषयमिति । उच्यते—

यदि यतः परं नास्ति सा काष्ठा, भवतु तत्प्राप्तिः । न च तया सर्व
विषयत्वसिद्धिः । भूयिष्ठविषयत्वं तु भवेत् । पार्थिवस्येव गोलकस्य पार्थि
वान्तराऽपेक्षं बहुतराऽऽकाशाऽवकाशव्यापित्वं न सर्वव्यापिता । अथ यतः
परं न सम्भाव्यते, कार्य्यद्रव्यैर्व्यभिचारः । न हि साऽतिशया अपि घटादयः
परिमाणतः पराऽसम्भवनीयाऽतिशायिनः । अन्याऽनवकाशप्रसङ्गात् । एकेन
सर्वव्याप्तेः । न च गुणधर्म्मोऽयमिति साम्प्रतम् । तद्गतानां गरिमादीनां366

तामिमां काष्ठां विकल्प्य दूषयति—यदि यतः परं नास्ति स काष्ठा,
भवतु तत्प्राप्तिर्न तया सर्वविषयत्वसिद्धिः । सर्वमेव विज्ञानं स्वहेतुसमासा
दितजन्मभेदं स्वगोचराऽवधि नाऽतिवर्त्तते इत्यत्र न विप्रतिपद्यामहे । नो
खल्वेतावता सर्वविषयविज्ञानसिद्धिरित्यर्थः । भूयिष्ठविषयत्वं तु भवेत्
प्राज्ञानां षट्प्रमाणीनिपुणानां विज्ञानस्य पार्थिवस्येव गोलकस्य सकलजीव
लोकाऽधिष्ठानस्य गण्डशैलशिलादिपार्थिवान्तराऽपेक्षं बहुतराऽऽकाशाऽवकाश
व्यापित्वं, न पुनः सर्वव्यापिता ।

कल्पान्तरमाशङ्कते—अथ यतः परं न सम्भाव्यते सा काष्ठा, यथा
व्योम्नः परममहत्परिमाणं परमाणूनां पारिमाण्डल्यम् । न ह्याभ्यां परं
महीयः क्षीदीयो वा सम्भवति । तद्दूषयति—कार्यद्रव्यैर्व्यभिचारः । तं
दर्शयति—न हि साऽतिशया अपि कुटकुम्भमणिकादयः परिमाणतः परा
ऽसम्भवनीयरूपदेशाऽतिशायिनः । कस्मात् ? अन्याऽनवकाशप्रसङ्गात् ।
स्पर्शवता गगनपरिमाणेन एकेनैव द्रव्येण सर्वव्याप्तेः स्पर्शवतामन्येषामनव
काशः स्यात् । प्रथमं गुणत्वे सतीति विशेषणान्न कार्यद्रव्यैर्व्यभिचार इति
147

तदवस्थाऽसम्भवात् । सर्वैर्गुरुत्त्ववद्भिरेककार्य्यारम्भाऽभावात् । प्रयत्न
विशेषाच्चाऽन्तिकदूरप्राप्तिर्मनुष्यवातहरिणहरिपतत्रिणाम् । न च तस्याऽ
सम्भवनीयपरावस्थोऽतिशयः । अनन्तत्वान्नभसः । केषांचिन्निरतिशय
प्राप्तानां367 पातप्रसङ्गात् । निरवशेषगन्तव्य368देशप्राप्त्या हि प्रयत्नो निर
तिशयः स्यात् । तदनन्ततया कुतोऽस्य निरतिशयता ? तस्मात्प्रयत्नेनैवाऽसा
धारणगुणेन बुद्धिगुणेन वा व्यभिचारः । ऐश्वर्य्यफलस्य धर्मस्य न सा
काष्ठा । तद्वदैश्वर्य्यजननाद्धर्मस्यापि । ईश्वरैश्वर्य्यस्य धर्म्मफलत्वाऽभावात् ।
क्लेशकर्म्मविपाकाऽऽशयाऽपरामर्शादनेकैश्वर्य्यप्रसङ्गादैश्वर्य्यव्याघातात् । अपि
च—

यद्युच्येत धर्मात् खल्वशुक्लादकृष्णात् ज्ञानवैराग्यैश्वर्याणि जायन्ते,370
तत्र यथा धर्मविशेषजन्मनी वैराग्यैश्वर्ये निरतिशयमेव तज्जन्मविज्ञानमति तत्र
व्यभिचार इति, तत्राह—ऐश्वर्यफलस्य धर्मस्य न साऽस्ति काष्ठा तद्वदैश्वर्या
दिजननाद्धर्म्मस्यापि तद्वत्तया व्यपदेश इति । कुतः पुनरशुक्लकृष्णस्य न सा
काष्ठे ? त्यत आह—ईश्वरैश्वर्यस्य धर्मफलत्वाऽऽपातात्371 । अशुक्लाऽकृष्णौ
धर्मौ योगिनां भाक्तस्यैश्वर्यस्य न पुनर्निरतिशयस्य । तत् खल्वनुपचरितं
भगवति परमेश्वरे एव । न च तद्धर्म एवं तज्ज्ञानमपि । तदयमसिद्धो हेतुः ।
दृष्टान्तश्च साधनहीनः । कुतः पुनरैश्वर्यं परमेश्वरस्य न धर्मजनितम् ?
148

यस्तु वैघात्यात् वृद्धवचनमतिक्रम्य परमेश्वरैश्वर्यस्यापि धर्मजनित्वम
भ्युपैति तं प्रत्याह—अनेकेश्वरप्रसङ्गाद्धेतोः सर्वेषामैश्वर्यव्याधातात् ।
अयमर्थः । धर्मजनितत्वे हीश्वरत्वस्य य एव तद्वान् स एवेश्वरो बहवश्च
तद्वन्त इति तद्वशाद् बहव ईश्वराः प्रसज्येरन् । तत्रैकस्यैश्वर्येण सर्वेषां समं
न्यूनं वा ऐश्वर्यम् । न्यूनत्वे च यदेवाऽतिशायि तदेव तत्स्यादिति भाक्तमैश्वर्य
मितरेषाम् । तच्च स्वाभाविकत्वादुपपद्यते । स्वभावस्याऽव्यवस्थानात् ।
ननु धर्मजत्वे तस्याऽव्यवस्थितेः साम्येऽपि वा अविरोधेन संभूयेशते परिषद्वत्
प्रत्येकं वा ? पूर्वस्मिन्कल्पे परिषदिव न कश्चिदीश्वरः स्यात्, संभूयेशत्वात् ।
उत्तरत्र त्वेकेनैवेशनायाः कृतत्वादन्यः किं कुर्वन्नीशः स्यात् ? न हीशनाम
कुर्वन्नीशः, न च स्वतन्त्राणामेकाऽभिप्रायसंभवः । ततश्च विरुद्धाऽभिप्रायत्वे
सति न कस्यचित्कार्यस्योत्पादः । उत्पादे वा परस्परविरुद्धस्वभावसमलिङ्गि
तमपर्यायेण जगदुपलभ्येत । कर्म्मवदैश्वर्य कर्मजनितमित्यप्यागमविरुद्धम् ।
धर्मजस्याप्यपर्यायेण श्रुतेरिति । यच्च काष्ठाप्राप्तिरुपलभ्यते परिमाणा
नामित्युक्तं, तद्विकल्प्य दूषयति—अपि च—

परिमितं चेदाकाशमिति ततोऽधिकं किमिति न संभाव्यते । साऽ
तिशयपरिमाणदर्शनादेव कुवलाऽऽमलकविल्वादिषु संभावनीयमेतत् । इयतोऽपि
नभसो भविष्यति किंचिदधिकपरिमाणमिति शङ्कते—अनन्तत्वान्नभसोऽसम्भा
149

अनन्तत्वादिति चेत् । किमिदमानन्त्यम् ? अपरिच्छिन्नता । नन्वेष
परिमाणाऽभावः । एतावत्तर्हि परिमाणम् । ईदृशीं च काष्ठाप्राप्तिमीश्वर
ज्ञानस्य वदन्नज्ञानमाविर्भावयति । सोऽयं शान्तिकर्म्मणि वेतालोदयः ।
सर्वकार्य्याणां कर्तृत्वादेव तर्हि सर्वज्ञत्वम् । उपादानोपकरणसम्प्रदानप्रयो
जनाभिज्ञा हि कुलालादयः कर्त्तारः । सर्वेषां च का373र्याणामीश्वरः कर्तेति
समस्तकार्य्योपादानाद्यभिज्ञः । तथा च सर्वज्ञ इति । किमेते स्वकार्यस्य
निरवशेषोपकरणवेदिनः कतिपयोपकरणवेदिनो वा ? न तावदशेषोपकरण-

संप्रति नैयायिकाः प्रत्यवतिष्ठन्ते—सर्वकार्याणां कर्तृत्वादेव तर्हि
सर्वज्ञत्वम् । सर्वकार्याणां तनुभुवादीनामुपलब्धिमान् कर्ता प्रतीयमानोऽन्त
र्भावितसर्वज्ञत्व एव प्रतीयते प्रदीप इवाऽन्तर्भावितप्रभावितानः, स्वप्रमाणा
दित्यर्थः । ननु भवतु कर्तृता, सर्वज्ञता तु कस्मादि?त्यत आह—उपादा
नोपकरणसंप्रदानप्रयोजनाऽभिज्ञा हि कुलालादयः कर्त्तारः । उपादानमिह
परमाणुजातिचतुष्टयम् । उपकरणं समस्तक्षेत्रज्ञसमवायिनौ धर्माऽधर्मौ ।
संप्रदानं क्षेत्रज्ञाः, यानयं भगवान् स्वकर्मभिरभिप्रैति । प्रयोजनं सुखदुःखो
पभोगः374 क्षेत्रज्ञानां । कुलालादिकर्तृव्यापारविषयस्तूपादानादिः प्रसिद्ध एव ।
एतदुक्तं भवति । ये यत्कर्तारः ते तदुपादानाद्यभिज्ञाः कुलालादयः । सर्वेषां
च कार्याणामीश्वरः कर्त्तेति समस्तकार्योपादानाद्यभिज्ञः । तथा च सर्वज्ञ
इति ।

तमेतं परतन्त्रसिद्धान्तं सनिदर्शनमुपन्यस्य दूषयितुमुपक्रमते—किमेते
कुलालादयः स्वकार्यस्य निरवशेषोपकरणादिवेदिनः कतिपयोपकरणादिवेदिनो

150

वेदिनस्ते । अदृष्टस्याऽज्ञानात् । नापि सम्प्रदानप्रयोजनविशेषवेदिनः ।
तस्याऽनेकस्यापि सम्भवात् तन्मात्रज्ञाने न सर्वज्ञतासिद्धिः । बालोन्मत्ताद
यश्च सर्वकार्य्याणां न प्रयोजनादिवेदिनः । साध्यं चेत्कर्तृत्वं तत्कथमनन्त
र्भावितसर्वज्ञत्वं हेतुमन्तरेण सेद्धुमर्हति ।

ननु सिद्धमेव, सन्निवेशादिमतां बुद्धिमत्पूर्वकत्वात् ।

न च तन्मात्रज्ञानपि ईश्वरस्य बालादिवदित्याह—बालोन्मत्तादयश्च
स्वकार्याणां न प्रयोजनादिवेदिनो, निरभिप्रायाणां तत्र प्रवृत्तिदर्शनात् । न
च कुलालादयो निदर्शनं न बालादय इत्यत्र नियमहेतुरस्ति । साध्यं
चेत्तत्कर्तृत्वं तत्कथमन्तर्भावितसर्वज्ञत्वं हेतुमन्तरेण सेद्धुमर्हति ?

अत्र चोदयति—ननु सिद्धमेव । कुतः ? संनिवेशादिमतां बुद्धिमत्पूर्व
कत्वात् । त्रयो हि खलु जगति भावा भवन्ति । प्रसिद्धचेतनकर्त्तृकाश्च
यथा प्रासादाऽट्टालगोपुरतोरणादयः । प्रसिद्धतद्विपर्ययाश्च यथा परमाण्वा
काशादयः । संदिग्धतत्कर्तृकाश्च यथा तनुतरुमहीमहीधरादयः । तत्र
विवादाध्यासिता उपलब्धिमत्कर्तृकाः कार्यत्वादचेतनोपादानत्वाद्वा, यत्कार्य
मचेतनोपादानं वा तत्सर्वमुपलब्धिमत्कर्तृकं यथा प्रासादादि, तथा च तनु
भुवनादयः, तस्मात्तेऽप्युपलब्धिमत्पूर्वका इति । उक्तहेतुद्वयोपलक्षणार्थ
संनिवेशादिमत्त्वग्रहणम् । इतरथा गुणकर्मणोरव्यापनेन हेतोरेकदेशाऽसिद्धत्व
प्रसङ्गात् । न च पृथिव्यादीनां कार्यत्वमसिद्धं महत्त्वे सति क्रियावत्त्वेन वा
साऽवयवत्वेन वा वस्त्रादिवत्तत्सिद्धेः । यदि 376मन्येतबुद्धिमत्त्वमात्रे साध्ये
सिद्धसाधनम्, अभिमतं हि परेषामपि कर्मजत्वात्कार्यजातस्य कर्म्मणश्चेतन
हेतुत्वात्तत्कारणत्वं जगतः । सर्वज्ञपूर्वकत्वे तु न तेन हेतोर्व्याप्तिर्दृष्टचरी ।
दष्टान्तश्च साध्यहीनः । कुलालादिनामसर्वज्ञत्वात् । विरुद्धता च हेतोः ।
असर्वज्ञपूर्वकत्वेनैव कुम्भादावुत्पत्तिमत्त्वस्य वाऽचेतनोपादानत्वस्य वा व्याप्ते
रुपलब्धेः । न चोपलब्धिमत्पूर्वकत्वमात्रं साधनविषयः । तद्विशेषस्य तु
151 सर्वज्ञपूर्वकत्वस्याऽतद्विषयस्यापि ततः सिद्धिरिति साम्प्रतम् । तथा हि ।
यद्यसौ विशेषो न साधनव्याप्तः कथमतस्तत्सिद्धिः, सिद्धत्वात्कथमविषयः,
विषयश्चेत्कथं न स्वाश्रयात्तद्दोषगतिं स्पृशे दि ? ति । तदयुक्तम् । सामान्य
मात्रव्याप्तावप्यन्तर्भावितविशेषस्यैव सामान्यस्य पक्षधर्मतावशेन साध्यध
र्मिण्यनुमानात् । इतरथा सर्वाऽनुमानोच्छेदप्रसङ्गात् । तथा हि वह्न्यनुमान
मपि न वह्निसामान्यमात्रविषयं, तस्य प्रागेव सिद्धत्वात् । नापि तद्विशिष्ट
गिरिगोचरो, वह्नित्वसामान्यस्य तत्सम्बन्धाऽभावेन तद्विशेषत्वाऽनुपपत्तेः ।
इतरथा गोत्वसमवायादिव गावः शाबलेयादयः पर्वतोऽपि वह्नित्वसमवाया
द्वह्निः प्रसज्येत । अस्ति च वह्नित्वेन गिरेः संयुक्तसमवायः सम्बन्ध इति चेत्,
तर्हि नाऽप्रतिपद्य पर्वतसंयुक्तं वह्निविशेषमसौ शक्यप्रतिपत्तिरिति वह्नि
विशेषास्याप्यनुमानम् । तथा377 न पूर्वोक्तदोषप्रसङ्गः ।

एवमिन्द्रियाऽनुमानेऽपि स एव दर्शनीयः । तथा हि । तत्रापि नेन्द्रिय
करणिका काचित् क्रियोपलब्धा । न खलु च्छिदादयः क्रिया इन्द्रिय
साधनाः, व्रश्चनादीनामनिन्द्रियत्वात् । न च व्रश्चनादिसाधनाः सम्भवन्ति
रूपादिपरिच्छित्तिलक्षणाः क्रियाः । तस्माद्यथैव क्रियात्वसामान्यस्य सत्यपि
करणमात्राऽधीनत्वाव्याप्तत्वे पक्षधर्म्मतावशादिन्द्रियलक्षणकरणविशेषसिद्धिः
तथेहापि सत्यप्युत्पत्तिमत्त्वस्याऽचेतनोपादानत्वस्य चोपादानोपकरणसंप्रदान
प्रयोजनज्ञकर्तृमात्रव्याप्तत्वे विवादाध्यसितेषु पक्षधर्म्मतावलाद्विशिष्टस्य तस्य
सिद्धिः । अन्यथा सामान्यस्यापि व्यापकाऽभिमतस्याऽसिद्धिः स्यात्, निर्विशेष
स्याऽसम्भवात्, विशेषस्य चाऽन्यस्याऽनुपपत्तेः । असर्वज्ञस्य चाऽत्रादृष्टादिभेद
विज्ञानरहितस्याऽधिष्ठातृभावाऽसम्भवात् । तेन यद्यप्युपलब्धिमत्कर्तृकत्वं
व्याप्तिविषयस्तथापि तद्विशेषस्य पक्षधर्म्मताबलात् प्रतिलम्भ इति विशेष
विषयमनुमानम् । न चोक्तदोषप्रसङ्गः । तस्य साध्यदृष्टान्तयोर्द्धर्म्मविकल्पा
दुत्कर्षाऽपकर्षाऽनुयोगस्य सर्वाऽनुमानसाधारण्येनाऽनुमानमात्रप्रामाण्यप्रतिक्षेप
हेतुत्वात् । तत्सिद्धं विवादाऽध्यासिता उपलब्धिमत्कर्तृका इति ।

अत्रेप्सितप्रसिद्ध्यायत्तसाधनं शब्दोक्तं तदायत्तोपादानादिविषयत्वात्
यस्य यदायत्तमुपादानादिविषयत्वं तत्तत्प्रसिद्ध्यायत्तसाधनं यथा धूमो
वह्न्यादेर्द्देशविशेषसिद्ध्यधीनोपादानादिविषयत्वन्तदधीनसिद्धिरिति । न चाऽस्य
सकलक्षेत्रज्ञसमवायिधर्म्माऽधर्मज्ञानकारणाऽभावेन तदज्ञानम् । तत्समवेतानां
ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नानां नित्यत्वात् । न च बुद्धितन्नित्यत्वयोः कश्चिद्विरोधः ।
152 बुद्धेरनित्यायास्तत्र तत्रोपलब्धेर्विरोध इति चेत् ? तर्हि तोयादिपरमाण
बोपि न रूपादिमन्तः प्रसज्येरन् । पार्थिवानां रूपादीनां कार्याणामुपलब्धेः,
इह च तेषामकार्यत्वात् । हिमकरकादौ रूपादिदर्शनात् कार्यद्रव्यगतानां च तेषां
कारणगुणप्रक्रमेण भावात् । पाथसीयानामपि रूपादिमत्ता । सद378कारणतया
च तद्गतानि रूपादीनि नित्यानीति चेत् । इहापि कार्यत्वेनाऽचेतनोपादानत्वेन
वा समस्तविषयज्ञानाऽनुमानात् तस्य च सद379 कारणतया नित्यत्वसिद्धेः
समानत्वात् परपुरुषसमवेतावपि धर्म्माऽधर्मावधिष्ठातुं शक्नोति सम्बन्धात् ।
न हि साक्षात्संयोगसमवायावेव सम्बन्धौ, संयुक्तसंयोगिसमवायस्यापि तद्भा
वात् । प्रयुक्ताः खल्वीश्वरेण परमाणवः तैरेव380 क्षेत्रज्ञाः तत्समवेतौ धर्माधर्मा
विति, संयुक्तसमवायो वा क्षेत्रज्ञैरीश्वरस्य संयोगात् । अनुमानात् संयोगसिद्धेः ।
ईश्वरः क्षेत्रज्ञसंयुक्तो मूर्त्तद्रव्यसंयोगित्वात् यो मूर्त्तद्रव्यसंयोगी स क्षेत्रज्ञसंयुक्तः
यथा घटादिः । स चास्य संयोगीऽन्यतरोभयकर्मसंयोगानां तत्कारणा
नामभावादजन्यः । कार्यारम्भाऽऽभिमुख्यमेव धर्म्माऽधर्मयोः प्रवृत्तिः । सा
च देशकालादिवदीश्वरप्रत्नमप्यपेक्षते । न चैवं वाच्यं धर्म्माऽधर्म्मौ परमाणून्वा
स्वधर्मा381नुपगृहीतान् कथमीश्वरः प्रयत्नेन प्रेरयतीति । विषविद्याविदा तदीय
धर्म्माऽनुपगृहीतस्य विषशकलस्य प्रेरणदर्शनात् । ज्ञानेच्छाप्रयत्नानां च तद्वर्तिनां
नित्यत्वसिद्धौ कृतमस्य शरीरग्रहणेन । तन्मात्रादेव परमाणूनामदृष्टादीनां च
प्रवृत्तौ शरीरपृथिव्यादिलक्षणस्य कार्यस्योत्पत्तेरुपपत्तेः, न चैतद्वाच्यं नेश्वरः
कर्त्ता पृथिव्यादीनां, प्रयोजनाऽभावादनित्यं चेश्वरविज्ञानं विज्ञानत्वादिति ।
ईश्वरस्य तज्जानस्य च धर्म्मिणोऽप्रसिद्धौ हेतोराश्रयाऽसिद्धत्वात् । तत्सिद्धौ
वा कर्तुर्नित्यज्ञानस्येश्वरस्याऽनुमानादेव धर्म्मिग्राहिणः सिद्धेस्तद्विरोधान्न
तदाश्रयमनुमानम् आत्मानमापादयितुमर्हति । तत्किमीश्वरज्ञानाऽनित्यत्व
ग्राहिणोऽनुमानस्य विशेषविषयतया बलीयस्त्वप्रसाधनप्रयत्नेन ? मूल एवास्य
विहितः कुठारः । न चाऽज्ञातरूपाणामिन्द्रियमनसां विज्ञानोत्पत्तिं प्रति
साधनभावस्य च वत्सविवृद्धिनिमित्तस्याऽचेतनस्य क्षीरस्य स्वातन्त्र्येण
प्रवृत्तेश्च । वनविटपिनां च विना प्रयत्नमुत्पादस्य च दर्शनाद्व्यभिचार इति
साम्प्रतम् । सर्वेषामेव तेषां विवादास्पदत्वेन पक्षपक्षे निक्षेपात् । न च
शशशृङ्गाऽस्तिता, तदनुपलब्धिविरोधात् । अपरोक्षदर्शना382नर्हतया भगव
तस्तद्विरोधाऽनुपपत्तेः । अन्यथा सर्वाऽनुमानोच्छेदप्रसङ्गात् । शृङ्गस्य तु
शशशिरोवर्त्तिनो गवादिगतस्येव दर्शनार्हस्याऽनुपलब्धिनिराकृतस्य साधनार्ह
153

वार्तमेतत् ।

न चेश्वरज्ञानस्य शरीरेन्द्रियाऽपेक्षयोत्पादः । अस्ति हि श्रुतिः
अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः । स वेत्ति विश्वं
न हि तस्याऽस्ति वेत्ता तमाहुरग्र्यंपुरुषं महान्तम् इत्यादिका । तदनुमाना
ऽऽगमाभ्यां सिद्धमीश्वरस्य कर्तृत्वं सर्वज्ञत्वं चेति ।

तदेतद्दूषयति—वार्त्तमेतत् । इदमत्राऽऽकूतम् । न तावत्पक्षधर्मताव
शात्तदधिष्ठानविशेषो युगपदसंख्येयस्थावरादिलक्षणकार्यदर्शनादखिलविषय
नित्यविज्ञानमात्रशाली षङ्गुण ईश्वरः सेद्धुर्महति, न ह्येतावता विश्वं कार्य
154 मुपजायते । न जातूपादानादिज्ञोऽपि कुम्भकारः कुम्भमचिकीर्षुश्चिकीषुर्वा
तदुपादानादिष्वलसतयाऽप्रयतमानः कुम्भाऽऽरम्भाय कल्पते । तस्मात् ज्ञान
चिकीर्षाप्रयत्नसमुदायजन्मा कार्योपादो न ज्ञानमात्राद् भवितुमर्हति ।

मा भूदार्द्रेन्धनदहनजन्मा धूमः केवलाऽऽर्द्रेन्धनाद्वह्नेर्वा पृथग्जनज्ञान
विलक्षणमीश्वरज्ञानमसहायमेव विश्वस्मिन् कार्ये पर्याप्तमिति चेत् ? हन्त
भोः किमस्य ज्ञानेनापि स्वरूपाऽतिशय एवाऽस्याः सहायस्तत्र तत्र कार्ये
वर्त्स्यतीति न किंचित्कार्यमसहायादेकस्मादिति चेत् । ननु तस्यैव स्त एव
क्षेत्रज्ञगतौ धर्माऽधर्मौ, सन्ति च परमाणवः सहाया इति किमस्य ज्ञानेन ?
अविज्ञातास्ते न प्रवर्त्तन्त इति ज्ञानमेषि व्यमिति चेत् । अथाऽविज्ञातास्ते
कस्मान्न प्रवर्त्तन्ते ? तथाऽनुपलम्भात् कुम्भाद्युपायेष्विति चेत् । तर्हि
ज्ञानवच्चिकीर्षाप्रयत्नावप्यास्थेयौ तत्रापि च ज्ञानं चिकीर्षाविशेषे उपयुज्येत ।
स च प्रयत्नभेद इति प्रयत्नहेतुभेद एव साक्षात्कारोदये हेतुरिति कथं तमन्त
रेण तत्सम्भवः ? न हि वह्निमन्तरेण तुषप्रक्षेपफूत्कारमात्रादेवौदनं
सिद्ध्यति ।

यदि मन्येत स्त एव चिकीर्षाप्रयत्नावपि भगवतीश्वरे इति ? अथ
किमेतौ नित्यावनित्यौ वा ? नित्यौ चेत्कृतमीश्वरस्य ज्ञानेन चिकीर्षा
प्रयत्नोत्पादाऽनुपयोगिना । तयोर्नित्यतया स्वोत्पादोपयोगाऽनपेक्षणात् । न
च प्रयत्नवत् ज्ञानमपि साक्षात्कार्योत्पादनाङ्गम् । प्रयत्नभेदेन खल्वयम
धितिष्ठत्युपादानादि, न तत्समये ज्ञानस्य कश्चिदुपयोगश्चिकीर्षाया वा
निष्पादितक्रिये कर्म्मण्यविशेषाधायिनः साधनस्य साधनन्यायाऽतिपातादिति
दत्तजलञ्जालिरीश्वस्य384 सर्वज्ञता । अथाऽनित्यौ, ततस्तयोरुत्पत्तिकारणं
वक्तव्यम् । ननु नित्यज्ञानमेवोत्पत्तिमूलकारणमस्ति । ततः किमपरेण
कारणेन ? अहो वत प्रमादो यदयमात्ममनःसंयोगविशेषाऽसमवायिकारणौ
इच्छाप्रयत्नौ तमन्तरेण ज्ञानमात्रादेव भवत इत्यपि वक्तुमध्यवसितः । तथा
सत्ययमतण्डुलमपि मण्डं साधयेदेव ।

सन्त्येवाऽस्य मुक्तात्ममनोभिः संयोगास्तेन तत्सहायस्तत्र चिकीर्षा
प्रयत्नप्रचयं युगपत्प्रसूते तत्कार्योपजननायेति चेत् ? ननु मनांसि तत्संयो
गाश्च किमनधिष्ठितानि चिकीर्षाप्रयत्नौ प्रसुवते अधिष्ठितानि वा ? यद्य
नधिष्ठितानि385 ततस्तैरेव व्यभिचारः । अधिष्ठानं तु प्रयत्नमन्तरेणाऽयुक्त
मेव । प्रयत्नान्तरेण चिकीर्षान्तरजन्मना तदधिष्ठानम् । अनादित्वाच्चि
कीर्षाप्रयत्न-प्रवाहस्येति चेत् ? यथाऽयमुत्पन्नसंजिहीर्षुः ईश्वरः क्षेत्रज्ञेषु
155

सोऽयमीदृशो विशेषो विचाराऽसहः कथं पक्षधर्म्मताबलादपि साध्य
धर्मिण्युपसंह्नियते ? न हि स्वयमनुपपद्यमानमन्यस्योपपादनायाऽलम् । का
तर्हि सामान्यस्याऽऽनुमानिकस्याऽसति विशेषे गतिः ? किमवश्यंभवितव्यमस्य
गत्या ? ननु प्रमाणसिद्धमुपपादनीयं यस्याऽनुमोपपद्यते यत् नामाऽनुपपद्य
मानम् अस्तु तस्य परमनुपपत्तिरेव । ननु प्रमाणसिद्धमनुपपन्नमिति विप्रति
षिद्धम् । एवं तर्हि प्रमाणसिद्धिप्रतिघात एवास्त्वविप्रतिषेधाय, न पुनरनुपपन्न
स्योपपत्तिः । कतमत्तर्हि साधनस्येदं दूषणम् ? न दूषणम् साधनस्य तस्य नाम
वादिनः यः ससहायनिःसहायनित्याऽनित्यत्वादिविशेषपरिहाराय गगनकुसुमाय
माने क्षित्यादिवर्त्तिनि बुद्धिमत्पूर्वकत्वसामान्ये साधनाऽनर्हे साधनं प्रयोजयति ।
न च सम्भवति तादृशो विशेषो यमास्थाय क्षित्यादौ बुद्धिमत्पूर्वकत्वसामान्यं
व्यवतिष्ठेत । न चैवं सर्वाऽनुमानोच्छेदप्रसङ्गः । सम्भवद्विशेषविषयत्वादि
तरेषामनुमानानाम् । न हि नं सम्भवति पर्वतनितम्बवर्त्तिवह्निविशेषोऽ
नुद्भूतरूपस्पर्शो वा तैजसश्चक्षुरवयवो रूपोपलब्धिसाधनम् । कारणानां
च चित्ररूपसंस्थानसामर्थ्यानां तत्र तत्रोपलब्धेः । तस्माद्यथा कश्चिन्निशा
तमसिमच्छेद्यमाकाशं प्रति व्यापारयन्पुरुषो निगृह्यते न पुनरसिमाकाशं वा
तद्वत्कार्यत्वमचेतनोपादानत्वं वा तर्कसहायं लब्धपरिपाकाऽदृष्टवत्क्षेत्रज्ञ
परमाण्वादिसंयोगकारणमात्रविषयमीश्वरे सर्वज्ञे इति तदिदमुक्तं
वार्त्तमेतदिति ।

यत्तु वृद्धैर्दूषितं तदतिप्रसिद्धतयोपेक्ष्य दूषाणन्तरमाह—

तत्र वृद्धा दूषयांवभूवुः । किमुत्पत्तिमत्त्वमात्रमत्र हेतुः क्रियते किं वा
तद्विशेषः ? यद्दृष्टेरक्रियादर्शिनोऽपि कृतबुद्धिरुपजायते । एतदुक्तं भवति ।
त एव खलूत्पत्तिमन्तोऽचेतनोपादानबुद्धिमत्पूर्वका ये बुद्धिमदन्वयव्यतिरेका
ऽनुविधायिभावाऽभावाः प्रमाणेनोपलब्धाः, प्रासादाऽट्टालकगोपुरतोरणादयश्च
तथा, न तु तनुभुवनादयः । न खलु तद्भावाऽभावयोर्बुद्धिमद्भावाऽभावाऽनु
विधानं कदाचिदप्युपलब्धम् । घटादेरुत्पत्तिमतस्तथोपलम्भादनुत्पत्तिमतश्च
गगनादेरनुपलम्भादुत्पत्तिमत्त्वस्य च तनुभुवनादावप्यभेदात् तथाभाव इति
चेत् ? तत्किमिदानीं मृद्विकारस्य घटादेर्मनुष्यकार्यत्वमुपलब्धमिति शक्रमूर्धा
ऽपि तत्कार्यः । न च मृद्विकारत्वं संस्थानं वा भिद्यते । तद्विधसंस्थानस्यापि
मृद्विकारस्य मनुष्यनिर्माणदर्शनात् । तादृशत्वेऽपि तस्य तदन्वयव्यतिरेका
ऽनुविधानाऽदर्शनात् न तत्कार्यत्वमिति चेत् । न । इहापि साम्यात् ।
अत्रापि हि यस्य यस्य बुद्धिमद्भावाऽभावाऽनुविधानमस्ति तस्य तस्य सर्वस्या
ऽस्तु नाम तत्पूर्वता प्रासादादेः, न पुनस्तद्विधस्यापि भुवनादेर्भवितुमर्हति ।
तस्य तदन्वयव्यतिरेकाऽनुविधानाऽभावात् । नन्वयं योऽसौ धूमविशेषो वह्नि
भावाऽभावाऽनुविधायिभावाऽभाव उपलब्धः स सर्वो वह्निपूर्वोऽस्तु न तु
पर्वतनितम्बवर्ती तथेति कथं ततो वह्निरनुमीयते । सामान्यवद्विषयत्वेऽपि तु
कार्यकारणभावाऽवधारणस्येहापि साम्यम् ।

तत्किमिदानीं मनुष्यकार्याः कुङ्यादय उपलब्धा इति शक्रमूर्द्धापि386
तथास्तु ? कस्यचिद्विशेषस्य कुङ्यादिभ्यः शक्रमूर्द्धादेः सम्भवान्नैवमिति
चेत् । स तर्हि प्रासादादिभ्य387 संभ388वति तनुभुवनादावपीति न विशेषः । न
त्वयमेवंविधो धूमविशेषाणां वह्न्यन्वयव्यतिरेकाऽनुविधायिनामस्ति पर्वत
गतधूमात्स्वरूपेण विशेषः । अत एव न पाण्डुद्रव्यमात्रात्कुमुदकपोतादेरनु
मानम् । धूमत्वसामान्यस्यैव तेभ्यो भेदाऽऽपादकत्वात् । न च हेतुसमवधानं
चेतनमन्तरेणाऽसम्भवि । अदृष्ट389परिपाकादेव कादाचित्काद्देशकालभेदसमा
सादितजन्मनस्तदुपपत्तेः । ततश्च कार्यनियमसिद्धेः । न खलु नियतप्रकार
सामर्थ्येभ्यः कारणेभ्यः कार्यमनियमेनोत्पत्तुमर्हति । अन्यथा कर्तृचैतन्ये
ऽप्ययं दुर्वारः प्रसङ्गः । तस्यापि कारणसामर्थ्याऽनुरोधेन नियोजकत्वात् ।
न च चेतनमन्तरेण कुम्भादिकारणानि न प्रवर्त्तन्ते इति पृथिव्यादिकारणैरपि
न प्रवर्त्तितव्यम् । यथा हि देहवत्प्रयत्नमन्तरेण कुम्भादिकारणेष्वप्रवर्तमाने
157

दृष्टा प्रेक्षापूर्वप्रासादादिसन्निवेशवैलक्षण्येऽपि चेतरेषां तरुगिरिसागरा
दीनां यद्यपि सन्निवेशमात्रसामान्यात्, तथा सति विभक्तेशतया स्वार्थे
पराऽनुग्रहे वा दुःखोत्तरसर्गदर्शनात् प्रयोजनाऽभावनिराकृताऽपि चैतन्यमात्र
सिद्धिः स्यात् एकत्वं तु तस्य कुतस्त्यम् ? न हि घटरथादय एकबुद्धिमत्पू-

पृथिव्यादिषु उत्पत्तिमत्त्वमात्रं त्वप्रयोजकं विशेषप्रयुक्तव्याप्त्युप
जीवित्वेन स्वाभाविकप्रतिबन्धवैकल्यात् । स्वाभाविकप्रतिबन्धवतश्च हेतोर
नुमानाऽङ्गत्वात् । इतरथोपाध्यायदर्शनादेरपि शिष्याद्यनुमापकत्वप्रसङ्गात् ।
अपि च प्रेक्षावतां प्रवृत्तिः प्रयोजनवत्तया व्याप्ता । न चेश्वरस्य प्रेक्षावतो
जगन्निर्माणे प्रयोजनं पश्यामः । प्राप्तनिखिलप्राणीयस्य प्राप्तव्याऽभावात् ।
अन्ततः क्रीडासाध्यस्यापि सुखस्याऽवाप्तत्वात् । नापि कारुण्येन परार्थं
प्रवर्तते । सुखमयजीवलोकसर्जनप्रसङ्गात् । दुःखमयी तु सृष्टिर्बहुल391
मुपलभ्यते । न च धर्म्माऽधर्म्मसहायस्य निर्माणवैचित्र्यमिति साम्प्रतम् ।
अधर्मस्य जगद्दुःखाऽहेतोः कारुणिकाऽनधिष्ठानाऽनुपपत्तेः । अनधिष्ठितस्य
वा कार्यकरणे हेतोर्व्यभिचारप्रसङ्गात् । न च दुःखाऽनुभवनं वैराग्योत्पादन
द्वारेणाऽपवर्गोपयोगीति परहितकाम्यया तदीयमधर्ममधितिष्ठतीति
साम्प्रतम् । ईश्वराऽधीनत्वाद् दुःखोत्पादनस्य तस्य च तत्र वैमुख्येन392
तदनुत्पादे तदत्यन्तविमोक्षलक्षणस्याऽपवर्गस्य फलतः प्राप्तेः । न चाऽप्रयोजन
मपि स्वभावादेव भावयतीति युक्तं, प्रेक्षावत्त्वव्याघातात् । तथा च तत्प्रणी
तेष्वागमेष्वनाश्वास इति तत्रोपेक्षां दर्शयित्वा दूषणान्तरमाह—

दृष्टा प्रेक्षापूर्वप्रसादादिसंनिवेशवैलक्षण्येऽपि चेतरेषां तरुगिरि
सागरादीनां यद्यपि संनिवेशमात्रसामान्याच्चैतन्यमात्रसिद्धिः स्यादिति
परेण सम्बन्धः । तथा सति विभक्तेशतया स्वार्थे पराऽनुग्रहे वाऽसति
कस्मान्न परार्थाऽनुग्रह ? इत्यत आह—दुःखोत्तरसर्गदर्शनात् । प्रयोजना
ऽभावनिराकृतापि चैतन्यमात्रसिद्धिः स्याद् यद्यपि एकत्वं तु तस्येश्वरस्य
कुतस्त्यं घटरथादीनां कर्तुस्तथा दर्शनादिति चेत् तत्राह—न हि घटरथादय
एकबुद्धिमत्पूर्वकाः ।

शङ्कते—ईश्वरकर्तृकत्वेन सर्वस्य कार्यजातस्य तथैककर्तृकत्वमिति
चेत् साध्यमीश्वरपूर्वकत्वं सर्वस्य कार्यजातस्य तत्कथं तदेव साधनतयोपादी
यत इत्यर्थः । पुनः शङ्कते—तच्चेतनपूर्वकत्वमात्रनान्तरीयकत्वात् संनिवेशस्य
केषांचिद् घटरथादीनां तथा दर्शनादन्यत्रापि क्षित्यादौ तथाभाव इति सिद्ध
मीश्वरपूर्वकत्वम् । तथा चैककर्तृकत्वमिति चेत् । निराचष्टे—दृष्टान्त
साध्याभ्यामनेकान्तः । दृष्टान्ते हि घटादावेकः कर्त्ता कुलालादिः, साध्ये च
क्षित्यादौ ईश्वर इति व्यभिचारान्नोत्पत्तिमत्त्वमचेतनोपादानत्वं वा चेतना
त्मानं कर्त्तारं तनुभुवनादीनां साधयितुमर्हति । अनेककर्तृकस्य दृष्टान्त
साध्ययोर्दर्शनादित्यर्थः ।

यदि तु सर्वमेवेश्वरपूर्वकत्वेन साध्येत ततो घटादीनामीश्वरपूर्वक
त्वेन पक्षविनिक्षेपात् दृष्टान्ताऽभाव इत्याह—सर्वसाध्यत्वे दृष्टान्ताऽभावः ।
न च व्यतिरेकी हेतुः सम्भवति । कादाचित्काऽदृष्टपरिपाकादेव देशकाला
दिप्रतिनियतकार्योत्पादोपपत्त्या व्यतिरेकाऽव्यभिचारस्याऽनिश्चयादिति
भावः । यथा चैतत्तथोपपादितमधस्तात् ।

अपि चाऽस्त्वीश्वरः कर्त्ता घटादीनां तथापि प्रत्यक्षपरिदृष्टकुलाला
दिरपि कर्त्तेति द्विकर्त्तृकत्वे च घटादेर्भुवनाद्यपि तथा तेनैव निदर्शनेन
द्विकर्तृकत्वमितीश्वरस्येश्वरप्रसङ्गादनवस्था ।

एतदुक्तं भवति । यथा प्रत्यक्षपरिदृष्टकुलालादिकर्तृकेऽपि घटादौ
तावतैवोपपद्यमानोत्पादे चेतनान्तरमीश्वरस्तत्कर्त्तारं कुलालमधिष्ठातुं
कल्पते तथेश्वरमधिष्ठातुमीश्वरान्तरम्, एवं तमित्यनवस्थेति । अत एव
चोदयति—अनवस्थाप्रसङ्गादेव न द्वितीयेश्वरस्याऽनुमानम् । ततो न द्विकर्तृ
कतेति चेत् । परिहरति—एकाऽनुमानमपि तर्हि मा भूत् । कस्मात् ? तथा
एकानुमानेऽप्यनवस्थायास्तुल्यत्वात् । लब्धपरिपाकाऽदृष्टवत्क्षेत्रज्ञसंयोगादेव
क्षित्यादिलक्षणकार्योत्पत्तावेकस्यापीश्वरस्याऽनुमाने तुल्यैवाऽनवस्थेत्यर्थः ।

शङ्कते—अथ न द्व्यधिष्ठातृका घटादयः किं त्वेकैककुलालाद्यधिष्ठा
तृकाः सर्वे । ततश्च नेश्वरान्तराऽनुमानं न चाऽनवस्थेति । निराकरोति—न
159

रथाङ्गाद्यवयवा नानातक्षनिर्मिता अपि दृश्यन्ते जगति प्राय उपकार्योप
कारकाः, एवं च रथाङ्गाद्येकतक्षपूर्वकं दृष्टम् । तस्माज्जगदप्येककर्तृपूर्वक
मिति । तदेतद् व्यभिचारि । नानातक्षपूर्वकस्यापि दर्शनात् ।

न हि कर्म्माशयाऽभावे तस्य शरीरेन्द्रिययोगो बुद्धिरैश्वर्य्यं वा सम्भ
वतीति प्रमाणविरुद्धस्तदुपगमः । हेत्वभावे कार्य्याऽनुपपत्तेः । उपपत्तौ वा
न संनिवेशात्तदनुमानम् । कर्म्माशयपूर्वकत्वे वा तज्ज्ञानमन्यतः स्यात् ।

यदपि कश्चित् प्रमाणयेत् यत्परस्परोपकार्योपकारकत्वेन व्यवस्थितं
तदेककर्तृकं दृष्टं, यथा रथाऽवयवा एकतक्षपूर्वका दृष्टाः, तथा च तनु
भुवनानि ।

अत्रापि समस्ति कथंचित् परस्परोपकार्योपकारकभाव इत्यत्राह
रथाद्यवयवा नानातक्षनिर्मापिता अपि दृश्यन्ते जगति प्राय उपकार्यो
पकारकाः । सर्व जगत् परस्परोपकार्योपकारकं दृष्टं, ततः किमेवंविधं
रथाङ्गाद्येकतक्षपूर्वकं दृष्टम् ? तस्माज्जगदप्येककर्तृपूर्वकं तथा च जगत्कर्त्ता
सर्वज्ञ इति ।

दूषयति—तदेतद् व्यभिचारि । कुतः ? नानातक्षपूर्वकत्वस्यापि
दर्शनात् ।

ईश्वरस्य क्लेशकर्मविपाकाशयाऽपरामर्शाऽभ्युपगमात् । न हि कर्माऽ
ऽशयाऽभावे तस्य शरीरेन्द्रियादियोगो बुद्धिरैश्वर्यं वा सम्भवतीति प्रमाण
विरुद्धस्तदुपगमः । प्रमाणविरोधमाह—हेत्वभावे कार्याऽनुपपत्तेः । न ह्यस्ति
सम्भवो वह्निर्नास्ति समस्ति च धूम इति । कर्माशयहेतवश्च शरीरादयस्तद
भावे न भवितुमीशते इत्यर्थः । उपपत्तौ वा हेत्वभावे कार्योत्पादस्य
भवत्पक्षेऽपि न संनिवेशात् तस्य बुद्धिमतोऽनुमानं, कारणमन्तरेणापि
कार्योत्पत्तेः । यस्तु कश्चिद्वैयात्यादीश्वरेऽपि कर्माऽऽशयपरामर्शमभ्युपगच्छेत्
160

नन्वत एव हेत्वभावे कार्य्याऽभावात् तदनुमानम् ? अन्यथा दूषणमपि न
स्यात् । वक्तव्यो वा विशेषो यतो दूषणं न साधनमिति । उच्यते । प्रत्यक्षेण
विलक्षणा394ह्यप्रत्ययपूर्वाः सन्निवेशा अतद्धेतवः स्युः । न चैवं बुद्धिरनु
मेया, दृष्टसालक्षण्येनाऽनुमानात् । अपि च तुल्यत्वेऽपि प्रतिबन्धमात्राद् दूषणं
साधनमपि, साधनं तु निरस्तप्रतिपक्षं साध्यसिद्धाविति । न च बुद्धिमात्रं

स्वपक्षे विशेषमादर्शयन् परिहरति—उच्यते । प्रत्यक्षविलक्षणा
ह्यप्रत्ययपूर्वकाः क्षित्यादिसंनिवेशाः अतद्धेतवोऽप्रत्ययवद्धेतवः स्युः । अथ
यथा प्रासादादीनां संनिवेशाः प्रत्यक्षेण विलक्षणाः क्षित्यादिसन्निवेशेभ्य
उपलभ्यन्ते तथा बुद्धिरलौकिकेभ्यो विलक्षणा अनुमानादुपलभ्यत इत्यत
आह—न चैवं बुद्धिरनुमेया । कुतः ? दृष्टसालक्षण्येनाऽनुमानात् । एतदुक्तं
भवति । प्रत्यक्षमिन्द्रियजन्मनिदर्शननिरपेक्षमुपजायमानमदृष्टचरमपि
त्रैलोक्यविलक्षणमप्यर्थं स्वलक्षणं गोचरयितुं पारयत्येव । अनुमानं व्युत्पत्त्य
पेक्षितया व्युत्पत्तेश्च पूर्वदर्शनाऽधीनतया दृष्टसलक्षणमेव गोचरयेन्न तु
विलक्षणम् । अदृष्टलिङ्गसम्बन्धं हि तत् । तदिह बुद्धिरनुमीयमाना यथा
दर्शनमनुमीयेत । सा चाऽनित्या शरीरात्ममनःसंयोगहेतुः । असर्वविषयोप
लब्धाऽस्मदादाविति तद्विधैवाऽनुमातव्या । तथा च नित्यत्वसर्वविषयत्वा
दिव्याहतिरिति । न चैवं दहनाद्यनुमानेषु प्रसङ्गः । न खलु तत्र महानसा
दिदृष्टदहनविलक्षणः पर्वतनितम्बवर्ती दहनेऽनुमीयते । न च देशभेदस्त
161

सन्निवेशहेतुर्विन्यासप्रयोजनविचारनिर्णयात्मिका प्रेक्षा । न च सा तत्र
सम्भवति, स्वार्थपरार्थाऽभावादिति । ननु मा भूत्सर्वज्ञो नियोक्ता, धर्म्मज्ञ
स्त्विवष्यताम् । न हि रूपतश्चक्षुरादीनां विषयनियमो निरूप्यत इत्युक्तम् ।
कालतस्तु नियमे यदा वर्त्तमानत्वं तदाऽतिशयवच्चक्षुरादिविषयभावो न395
विरुद्धः । आत्यन्तिके चा396ऽवर्त्तमानत्वेऽत्यन्ताऽसत्त्वं खपुष्पादिवदित्युक्तम् ।

अपि चाऽविशेषेऽपि न वैतण्डिकः शक्यो निराकर्त्तुं यः स्वपक्षस्था
पनाहीनं परपक्षमाहन्तीत्याह—अपि च तुल्यत्वे प्रतिबन्धमात्राद् दूषणं
साधनमपि सप्रतिपक्षमपि । साधनं तु निरस्तप्रतिपक्षं साध्यसिद्धौ साधन
तायामवतिष्ठते न तु सप्रतिपक्षं प्रतिबन्धमात्रादिति ।

तदेवं पूर्वार्द्ध कारिकाया व्याख्याय पश्चार्द्धं व्याचष्टे—न च बुद्धिमात्रं
सन्निवेशहेतुः, अपि तु विन्यासप्रयोजनयोर्यौ विचारनिर्णयौ तदात्मिका
प्रेक्षाबुद्धिविशेष इति यावत् । प्रेक्षैव तर्हि भवतु भगवतीश्वरे, इत्यत आह—न
च सा च सम्भवति, स्वार्थपरार्थाऽभावात् दर्शितश्च तदभावः पुरस्तात् ।

सम्प्रत्यन्यथा प्रत्यवतिष्ठते परः—ननु मा भूत्सर्वज्ञो नियोक्ता
प्रत्यक्षेण, धर्मज्ञस्त्विष्यतां, यथाह—

नन्वयं धर्मो रूपपिशेषाऽभावात् कथं प्रत्ययपूर्व ? इत्यत आह—
न हि रूपवतश्चक्षुरादीनां विषयनियमो निरूप्यत इत्युक्तम् । नन्वेतदप्युक्तं
162

तत्र कुर्वित्यर्थो398 धर्म्मः, यागादेर्विषयस्य धर्म्मत्वेनोपगमात399 । उत्पाद्यत्वात्त
स्याऽप्रत्यक्षत्वमिति चेत् । उत्पन्नस्याऽस्तु । ननूत्पन्नमपि स्वरूपेण धर्मः,
श्रेयः साधनत्वेन तु तच्चाऽतीन्द्रियम् । किं पुनरिदं श्रेयः साधनत्वम् ? यदि
तावच्छक्तिः सा चाऽतीन्द्रियेति । उक्तमत्र नेन्द्रियाणां परिमाणतो वा400
विषयनियमः सुनिरूपितः । अथ तदाऽसत्त्वात् । कालान्तरभावित्वात्
श्रेयसः । भवतु, अन्यथा धर्मत्वहानेः । श्रेयःसाधनं तु वर्त्तमानमिति

ननु कुर्विति नियोगो धर्मः, न चैष वर्तमानः । करोषीत्यविशेष
प्रसङ्गात् । वर्तमानाऽवस्थस्तु न नियोग इति न धर्म इत्यत आह—तत्र
कुर्वित्यर्थो धर्म्मः । कस्मात् ? यागादेर्नियोगविषयस्य धर्म्मत्वोपगमात्तत्रैव
धर्म्मत्वप्रसिद्धेः । शङ्कते—उत्पाद्यत्वादवर्तमानत्वात्तस्याप्यप्रत्यक्षत्वमिति
चेत् । निराकरोति—उत्पन्नस्यास्तु । पुनः शङ्कते—उत्पन्नमपि यागादि न
स्वरूपेण धर्म्मः, श्रेयःसाधनत्वेन तु तच्चातीन्द्रियम् । तदेतद् दूषयितुं
विकल्पयति—किं पुनरिदं श्रेयः साधनत्वं ? यदि तावच्छक्तिः सा चाऽतीन्द्रि
येति । दूषयति—उक्तमत्र नेन्द्रियाणां परिमाणतो वा विषयनियमस्तु
निरूपित इति । अथ साधनस्य श्रेयसा संबन्धः श्रेयःसाधनत्वं, कृत्तद्धित
समासेषु संबन्धाभिधानं त्वतल्भ्यामिति वार्त्तिककारवचनात् । संबन्धश्च
संबन्धिद्वयाऽधीननिरूपणो नाऽन्तरेण संबन्धिना शक्यो निरूपयितुमित्यसति
श्रेयसि कालान्तरभाविनि कथं तत्मबन्धो यागादीनाम्प्रत्यक्षमीक्ष्येतेति
शङ्कते—अथ तदा यागादिसमयेऽसत्त्वात् । कुतोऽसत्त्वमि?त्यत आह काला
न्तरभावित्वादामुष्मिकस्य स्वर्गादेः श्रेयसः । उत्तरम्—भवतु कालान्तरभावि
श्रेयः, तत्साधनत्वं त्वतिशयो यागादिसमवेतो यः स तत्कालो यो यागादि
कालः । न खलु भिन्नकालयोराधाराऽऽधेयभावः सम्भवति । तत्सम्भवे
तत्त्वमेव कुतः ? इत्यत आह—अन्यथाऽसमवायादतिशयस्य यागादीनाम
श्रेयः साधनत्वाद्धर्म्मत्वहानेः । तस्माद्यदा तदा भवतु, श्रेयः साधनत्वं तु वर्त
मानमिति नाऽक्षाणामविषयो धर्म्मः श्रेयःसाधनरूपः ।

एतदुक्तं भवति । भवतु नाम श्रेयःसाधनत्वशब्दः संबन्धवचनो न
पुनर्द्धर्म्मशब्दोऽपि श्रेयःसाधन एव । तस्य लौकिकपरीक्षकैरविवादं प्रयो
गात् । अतिशयवच्च यागाद्येव तत्साधनमिति त एव धर्म्मपदास्पदम् । ते च
तद्भाजो वर्तमाना इति तेषां तद्वतां प्रत्यक्षतेति ।

चोदयति—ननु प्रागनुष्ठानात् धर्म्मज्ञानमिष्यतेऽनुष्ठातृभिस्तज्ज्ञा
नस्याऽनुष्ठानाऽङ्गत्वात् । तथा च भविष्यद्वाऽक्षाणामविषयः । परिहरति—
नैवाऽनुष्ठातृणामस्मदादीनां प्रत्यक्षं धर्मं ब्रूमः, किं तूपदेष्टुरतिशयवतः । यः
खलु परेणाऽनुष्ठीयमानं यागादिप्रत्यक्षेण श्रेयःसाधनं पश्यति । कुतः पुनरस्या
ऽयमतिशय ? इत्यत आह स चाऽस्यातिशयः स्वाभाविको महत्त्वमिव
व्योम्न उपदेशान्तरजः क्रियानिबन्धनो वा कस्यविदाप्तोपदेशादष्टाङ्ग
योगमवगम्य तदनुष्ठानात्तत्परिपाके सति तां तां योगभूमिमधिरूढस्य संप्रज्ञात
समाधिप्रभावादेवाऽयमतिशयो जायते । तस्याऽचिन्तनीयसामर्थ्यत्वात् ।
यथाह—को हि योगप्रभावादृते अगस्त्य इव समुद्रं पिवतु, स इव दण्डका
ऽरण्यं सृजतीति । सोऽयमुभयविधोऽतिशय उपायप्रत्यय उपेयप्रत्ययश्चेत्या
ख्यायते योगाचार्यैरिति । तस्माददोषः ।

तदेतद् व्याचष्टे—आशुतरविनाशित्वात् कर्मणः प्रलीयमानकर्म्म
लब्धोपजनः । कर्माऽऽनन्तर्यमपि तस्य नास्ति, किमङ्ग पुनस्तत्कालतेत्याह405—
164

कालाद्यासादितपरिणतिभेद आनन्तर्यमपि कर्म्मणोऽतिवर्तमानः कोऽप्यति
शयः कर्त्तरि कर्म्मणश्चिरभाविनः फलस्य साधनं कथ्यते । तदसौ न
कर्म्मकाले वर्तमानः । स्वकाले वर्तमानोऽपि कर्म्मणोऽतिवृत्तत्वान्न कर्म
सम्बन्धितयाऽध्यक्षमीक्षते । तदुक्तं फलसाधनरूपेण तदानीं येन
नास्त्यसाविति । कर्म्मकाले तस्य भावित्वं तत्काले च कर्म्मणोऽभावः ।
कथं तर्हि कर्म्मणः साधनत्वं तदन्यसमवायि ? तदाहितत्वात् । न हि स्व
समवाय्येव साधनं भवतीति कश्चिन्नियमः । कार्य्याऽनुमेयं तद्यत्र कार्य्यायाऽलं
तत्रैव युक्तं तदाहितत्वात्तस्य शक्तिः । न चौपचारिकः कर्म्मणः साधन-

चोदयति—कथं तर्हि कर्म्मणः साधनत्वं तदपूर्वमन्यसमवायि ?
परिहरति—तदाहितत्वात् । न हि स्वसमवाय्येव साधनमिति कश्चि
न्नियमः । ननु तथाप्यात्मसमवायित्वादात्मन एव कस्मान्न भवती ? त्याह—
कार्याऽनुमेयं तदपूर्वं यत्र च कार्यायाऽलं तत्रैव युक्तम् । अयमर्थः । यदि हि
तद्रूपमन्यनिरपेक्षमेव गम्यते ततो यत्प्रत्यासन्नमवगम्यते तस्य स्यात् यथा
घटस्य शौक्ल्यं, न त्वेतत्तथा, अपि तु कर्म्मणि करणत्वेन फलाय चोदिते
165

भावः । काष्ठादिषु तथैव सिद्धेः । ननु न तदस्तीति मन्यन्ते । प्रमाणाऽ
भावात् । न च श्रुताऽर्थापत्तिः प्रमाणम् । फलसम्बन्धे चोदनाप्रामाण्यवि
घातात् । असिद्धो हि स तदा चोदनातोऽर्थापत्तितः सिद्धिं समासादय
तीत्यर्थापत्तिकारणः स्यात् । अन्यथा कर्म्मफलसम्बन्धसिद्धेरर्थापत्तिप्रसङ्गः ।
सिद्धे तस्मिन्किमन्यदपेक्ष्य तदुपकल्प्यते ? न हि निरपेक्षा । अपेक्षयामपि
यागफलसम्बन्धप्रतीतावर्थान्तरं चेदपेक्षेत कथं तदप्रतिपत्तौ तत्प्रतिपत्तिः ?

अपरः कल्पः—कस्मादन्यसमवायि तदपूर्वं न तु कर्म्मसमवायि
कल्प्यते ? इत्यत आह—कार्याऽनुमेयं तत्तद्यत्र कार्यायाऽलं तत्रैव युक्तं,
न खलु तदाशुतरविनाशि कर्म्माधारं तद्विनाशे विनष्टमामुष्मिकाय फलाय
कल्पते । तस्मान्नित्यात्मसमवायीत्यर्थः । यद्यात्मसमवायि तत्तस्यैव शक्तिः
न कर्म्मण इत्यत आह—तदाहितत्वात्तस्यैव शक्तिः । न चेत्थमौपचारिकः
कर्म्मणः साधनभावः, काष्ठादिषु तथैव सिद्धेः । न खलु काष्ठादीनामपि
साक्षाद्व्यक्तिसाधनता, किं त्वौष्ण्याऽपेक्षस्य वह्निसंयोगप्रचयभेदस्य । अथ च
काष्ठैः पचन्तीति मुख्यैव साधनता काष्ठानामग्नितन्डुलसमवाय्यपि वह्नि
संयोगस्तत्पूर्व इति तथा यागादीनामपि । कृतोपपादनं चैतद् नियोग
परीक्षायाम् ।

ननु न तदपूर्वमस्तीति मन्यन्ते देवानां प्रियाः । कुतः ? प्रमाणा
ऽभावात् । न च श्रुताऽर्थापत्तिरेवाऽत्र प्रमाणमिति कथं प्रमाणाऽभावः ?
इत्यत आह—न च श्रुताऽर्थापत्तिः प्रमाणम् । कस्मात् ? कर्म्मणः फल
संबन्धे चोदनाप्रामाण्यविघातात् । असिद्धो हि स तदाऽपूर्वकल्पनायाः
प्रावकर्म्मफलसंम्बन्धश्चोदनातोऽर्थापत्तितोऽपूर्वकल्पनायां सत्यां सिद्धि
मासादयतीति तद्भावभावादर्थापत्तिकारणोऽर्थापत्तिप्रमाणकः स्यात् । अन्यथा
ऽनपेक्षाच्छब्दात् कर्मफलसंबन्धसिद्धेरेव हेतोरर्थापत्तिप्रसङ्गः । उत्तरम् सिद्धे
सति कर्मफलसंबन्धे तत्प्रतीत्या किमन्यदपूर्व विनाऽनुपपद्यमानमपेक्ष्य तदपूर्व
मुपकल्प्यते ? न ह्यत्यथाऽनुपपद्यमाने निरपेक्षा प्रतीतिः कल्पनायै प्रभवति ।
यद्युच्येत यागफलसम्बन्धप्रतीतिरेव नोपपद्यते किमन्येनाऽनुपपद्यमानेनेति ?
166

नाऽप्रतिपन्नपदार्थो वाक्यार्थो यतः प्रमाणान्तरं चेत् अपेक्षते अनपेक्षत्वं
व्याहन्येत । अपि च । श्रुतं वाक्यमनुपपन्नं साऽपेक्षत्वात् विश्वजिता
यजेते तिवत् अध्याहार्य्यनिर्देशात् । अर्थो वाऽनुपपन्नः । पूर्वत्र वाक्यशेष
कल्पना । न चाऽनुपपत्तिः । स्वर्गकामो यजेते ति परिसमाप्तेर्वाक्यशेषा
ऽनुपपत्तेश्चाऽपूर्वं कृत्वेति प्राग्यागादपूर्वोत्पत्तिप्रसङ्गः । यागेनाऽपूर्वं कृत्वेति
द्विरुच्चारणं यजेः, पूर्वश्च दोषः । उत्तरत्रापि श्रुततया चेदनुपपन्नः, पूर्व एव
विकल्पः । स्वभावान्तरेणाऽनुपपत्तौ श्रुतसिद्ध्यर्थमपूर्वकल्पनेत्यसमीचीनम् ।

कुतः साऽपेक्षत्वम् ? इत्यत आह—विश्वजिता यजेतेतिवदध्याहार्य
निक्षेपात् स्वर्गकामदस्य वाक्येकदेशस्याऽध्याहार्यत्वं तत्समुदाये वा वाक्ये
उपचरितमध्याहारो वाऽस्यास्तीति अध्याहारि स्वर्गकामदं, तस्याऽनिर्देशात्सा
पेक्षत्वमिति द्वितीयपक्षमाह—अर्थो वाऽनुपपन्नः । एवं विकल्प्य दूषयति—
पूर्वत्र वाक्यशेषपरिकल्पना स्यात् । न हि वाक्यमपरिपूर्णमतज्जातीयेनाऽर्थेन
पूरयितुं शक्यमाप तु शब्देनैवेति लौकिकीस्थितिः । तदेतद्वाक्यं नोपपद्यत
इत्यङ्गीकृत्योक्तम् । परमार्थतस्तु—वाऽनुपपत्तिः । कुतः ? दर्शपूर्णमासाभ्यां
स्वर्गकामो यजेतेति पदैः स्वार्थाऽभिधानद्वारेण वाक्यार्थप्रतीतेः परिसमाप्तेः ।
यश्च वृद्धैर्वाक्यशेषः परिकल्प्यतेऽपूर्व कृत्वेति सोऽप्यनुपपन्न इत्याह—
वाक्यशेषाऽनुपपत्तेश्चाऽपूर्व कृत्वेत्यपूर्वकत्वात् । स्वर्गकामो यजेतेति हि
वाक्यादयमर्थः प्रतीयते येन केनचिदपूर्वं कृत्वा यजेत स्वर्गकाम इति । तथा
सति प्राग्यागादपूर्वोत्पत्तिप्रसङ्गः । यदि पुनरपूर्वकरणेऽपि यागेनेति
सम्बध्येत ततः फलेऽपि तत्संबन्धनीयमिति द्विरुच्चारणं यजेः पूर्वश्च दोषः ।
न तावद्येनैव यागेनाऽपूर्व क्रियते तेनैव पश्चात्फलमपि, कर्म्मणो विरम्य
व्यापाराऽनुपपत्तेः । अर्थाद्यागान्तरेण । तथा च प्राग्यागात्फलसाधनादपूर्वो
त्पत्तिप्रसङ्ग इति पूर्वोक्तदोषः । उत्तरत्रापि च श्रुततया चेदनुपपन्नो
वाक्यार्थः पूर्व एव विकल्पः । तेन सह तुल्यदोषत्वात् । तेनात्रापि च
शाब्दतयैवार्थान्तरकल्पनीयं यतः । यदि तु तत्त्वं परित्यज्य स्वभावान्तरेणा
408
167 ऽनुपपत्तिरास्थीयेत तत्राह—स्वभावान्तरेणाऽनुपपत्तौ श्रुतसिद्ध्यर्थमपूर्वस्य
कल्पनेति वृद्धवचनमसमीचीनं स्यात् । सोऽयं देवानांप्रियैः प्रणीतो
दूषणगणो देवचूडामणिभिरेव परिहरणोय इत्याचार्येणापि नोदधारि,
तत्र के वयं ते तव ममेति तत्रोपक्षीणमतिविभवा इति ।

अपि च पौरुषेयत्वे सति वेदानां सर्वज्ञप्रणीततया तदनुविधायिनां
तेभ्यः प्रतिपत्तिर्भवेदपि, न पुनरस्ति पौरुषेयता । ननु वाक्यमात्रं पुरुषा
ऽधीनवचनम् । तथा हि दुर्भणत्वेन वर्णाऽनुपूर्व्यभेदसंबन्धेन विशिष्टेन वा
विषयाऽऽनयनादिकार्येण समानात्मानः पौरुषेया अपि पदक्रमास्तेषु तेषु
बौद्धाद्यागमेष्वपि प्रतिपन्नपौरषेयत्वेषु दृश्यन्ते । यच्च यस्मादभिन्नस्वभावं
न तत्ततो भिन्नहेतुकं यथैकस्मात्कलमाऽङ्कुरादभिन्नस्वभावं कलमाङ्कुरान्तरं
तत्समानहेतुकं, तथा लौकिकीभ्यः पदानुपूर्वीभ्योऽभिद्यमानस्वभावा वैदिकाः
पदसंनिवेशा इति स्वभावहेतुः । भिन्नकरणत्वाद्धि स्वविरुद्धभिन्नस्वभावत्व
व्याप्तात्स्वभावविरुद्धोपलब्धान्निःस्वभावत्वं व्यावर्त्तमानं कारणाऽभेदेन
व्याप्यत इति प्रतिबन्धसिद्धिः ।

अत्रोच्यते । किं वेदवाक्यानां पुरुषप्रणीतत्वमात्र साध्यते आहो
स्वित् स्वतन्त्रपुरुषप्रणीतत्वमि?ति । पूर्वस्मिन् सिद्धसाधनम् । न खलु
वयमपि नित्यत्वेऽपि वर्णानामानुपूर्वीविशेषोपहितसीमपदमभेदवाक्यानाम
पौरुषेयता409माऽऽचक्ष्महे । तथा हि । वर्णानां नित्यतया विभुतया च देशतः
कालतो वा न संभवत्यानुपूर्व्यमित्यभिव्यक्त्याश्रयं तद्वक्तव्यम् । सा च पुरुष
प्रयत्नयोनिरिति कथं तद्भेदोपहितमर्यादानां गवादिपदानां वेदवाक्यानां
च पौरुषेयते ? ति । अथ स्वतन्त्रपुरुषप्रणीतत्वं मा निषादादिवाक्यवत् ।
प्राचेतसः खल्वत्रभवानादिकविः स्वतन्त्रः, तद्वद्वेदवाक्येष्वपि कश्चिदो
श्वरादिरिति साम्प्रतम् । अनैकान्तिकत्वात् । स्वतन्त्रप्राचेतस410पुरुषप्रणी
तत्वाऽभावात् ।

स्यादेतत् । न स्वतन्त्रपुरुषप्रणीतत्वं वेदवाक्यानां साधयामः, अपि
तु स्वतन्त्रपुरुषपूर्वकत्वम् । अस्ति चाऽस्मदादिपुरुषप्रणातेष्वपि मानिषादा
दिपदसंनिवेशेषु पारम्पर्येण पुराणस्य कवेः स्वातन्त्र्यमिति नानेकान्त इति ।
तदनुपपन्नम् । पुरुषप्रणीततामात्रेण कारणाऽभेदेन लौकिकात्पदसंनिवेशा
द्वैदिकानामभेदोपपत्तावप्रतीतस्य वेदेषु पुरुषस्वातन्त्र्यस्याऽप्रयोजनकस्य
168 कल्पनानुपपत्तेः तत्समानसन्निवेशत्वस्य पुरुषपारतन्त्र्येणाऽऽत्यन्तिके नास्ति
कश्चिद्विरोधः । येन तद्विपक्षादात्यन्तिकपारतन्त्र्याद्व्यावर्त्तमानं पुरुष
स्वातन्त्र्याऽप्रयोजनकस्य कल्पनाऽनुपपत्तेः । तत्समानसन्निवेशे च पुरुष
पारतन्त्र्येणाऽऽत्यन्तिकेन नास्ति कश्चिद्विरोधः । येन तद्विपक्षादात्यन्तिक
पारतन्त्र्याद्व्यावर्तमानं पुरुषस्वातन्त्र्येण व्याप्येत । तेन यथा समानमैत्री
जन्मस्वपि मैत्रीतनयेष्वन्नपानविशेषोपयोगनिमित्ता श्यामता केषांचिदेव
न सर्वेषामिति तत्तनयतया न श्यामताऽनुमानमेवं विलक्षणप्रयत्नस्थाना
ऽभिघातादिजन्मवाक्यनिष्पत्तेस्तद्भेदाऽभेदाऽनुविधायिभेदाऽभेदो युज्यते न
पुनः पुरुषपारतन्त्र्ये तन्त्रीकर्तुमुत्सहते । सोऽयं सन्दिग्धव्यतिरेकतयाऽतैकान्तिको
हेत्वाभासः ।

यस्तु दर्शनकथन्तासंबोधरहितो यथादर्शनपूजकः प्रमाणयेत् दृष्टानि
हि भारतादिवाक्यानि स्वतन्त्रपुरुषप्रणीतानीति वेदवाक्यान्यपि वाक्य
त्वात्तथाविधानीति, स वक्तव्यः, विवादाध्यासितं वेदाऽध्ययनमध्यनान्तर
पूर्वकं वेदाध्ययनत्वादस्मदादिवेदाध्ययनवत् । नैवं भारतादिषु अस्याऽनु
मानम् । तत्र दृढतरेण कृष्णद्वैपायनादिस्मरणेनाऽनुमानस्य बाधेन विधेय
त्वादनुत्पादात् । वेदे तु कर्तृस्मृतिद्रढिमाऽसम्भवात्काठकादिसमाख्यातस्य
प्रवचनमिति वचनोपपत्तेरबाधितविषयस्याऽनुमानस्याऽप्रत्यूहमुत्पत्तेः । न च
भवदनुमानमस्य विषयबाधे प्रभवति । तस्य सामान्यतोदृष्टसंबन्धात्सा
मान्यशास्त्रस्यैव विशेषशास्त्राद् दुर्बलत्वात् । तथाह—

स्यादेतत् । शब्दानामर्थप्रत्यायनस्य पुरुषसङ्केताऽधीनजन्मत्वात्त
त्सम्बन्धा केनचिल्लौकिकसंव्यवहारार्थ शब्दानामर्थैः सम्बन्धान् कृत्वा411
वेदः प्रणीतः । न चाऽर्थप्रत्यायनं प्रति शब्दानां स्वाभाविकी शक्तिः सङ्केतेन
व्यज्यत इति साम्प्रतम् । यदि हि सत्यपि सङ्कते कश्चिद् ध्वनिः कंचनाऽर्थ
नाऽवभासयेत् ततः कस्यचित् सङ्केताऽभिव्यक्तसामर्थ्यस्य स्वाभाविकमुप
पद्येत वाचकत्वं, न त्वेतदस्ति । सङ्केतमन्तरेण ध्वनेरर्थरूपस्याऽप्रतिपाद
कत्वात् । सति तु सङ्केते सर्वस्मादपि सर्वार्थप्रत्ययोत्पत्तिदर्शनात् । तद
युक्तम् । अन्तरेणापि सङ्केतमनादिवृद्धव्यवहारदर्शनादभिव्यक्तसामर्थ्येभ्यः
शब्देभ्योऽर्थप्रतिपत्तेरुपपत्तेः । सम्बन्धकल्पनायामर्थापत्तिपरिक्षयात् । न च
व्यवहारदर्शनमेव सङ्कोच इति साम्प्रतम् । न खल्वेतदनेन शब्देनाऽयमर्थः
169

उच्यते—

यद्यप्याज्ञाऽभ्यर्थना वेदेऽनुपपन्नाः, उपदेशस्तु युज्यते । सोऽपि
तद्वदेव प्रेरणात्मकश्चतुर्थो लोके प्रज्ञायते । तथा हि—आज्ञाऽभ्यर्थने हि

तत्र यत्तावदुक्तम् 'अपौरुषेये प्रैषादिर्नृधर्मो नाऽवकल्पत इति । तेन
यद्याज्ञाऽभ्यर्थनाऽनुज्ञाः प्रतिषिध्यन्ते तदनुजानीमहे एव, उपदेशप्रतिषेधं तु
न मृष्यामह इत्याह—यद्यप्याज्ञाऽभ्यर्थनानुज्ञा वेदेऽनुपपन्नास्तस्याऽपौरुषेयत्वेन
चेतनस्य नियोक्तुरभावात् । उपदेशस्तु युज्यते । तस्याऽपौरुषेयेऽपि सम्भ
वात् । न ह्यसौ नियोजकार्थकर्म्मेति वक्ष्यति, येन चेतनकर्तृकः स्यात् । न
चासौ न लौकिकोऽप्रेरणात्मको वा, येनाऽविधिः स्यादित्याह—सोऽपि
तद्वदेवाऽज्ञावदेव प्रेरणात्मकश्चतुर्थो लोके प्रज्ञायते । ननु च यदि प्रेरणात्मकः
कथमाज्ञादिभ्यो भिद्यते ? भिद्यते चेत्कथं प्रेरणात्मकः ? इत्यत आह—
तथा हि । आज्ञाऽभ्यर्थने हि नियोक्त्रर्थमनादृतनियोज्यफलं कर्म गोचरयतः,
170

नियोक्त्रर्थमनादृतनियोज्यफलं कर्म्मगोचरयतः । नियोज्यार्थं तूपदेशः ।
अनुज्ञा तु यद्यप्येवं क्वचित्तथापि प्रवृत्तपुरुषविषयत्वान्नोपदेशः । नियोज्या
र्थकर्म्मगोचरमप्रवृत्तप्रवर्तनमुपदेशमाचक्षते धीराः । न हि गामभ्याज,
माणवकमध्यापय, कुरु यथाऽभिमतमित्युपदेशप्रतीतिः । नापि भैक्ष्यं चरेत्,
ज्वरितः पथ्यमश्नीयादित्याज्ञादि413प्रतीतिः । भूयसा चैष पौरुषेयेषु कामार्थ
शास्त्रादिष्वाज्ञादिभिरनारूषितो लोके प्रज्ञायते । गोपालादिवचःसु च
मार्गाऽऽख्यानपरेषु अनेन पथा गच्छेति । न हि हीनस्याज्ञानात्मा414र्थे कर्मण्य-

एतदुक्त भवति । आज्ञाऽभ्यर्थनोपदेशाः कर्मणि प्रवृत्तिजननेन तद्गो
चरयन्तो भवन्ति प्रेरणात्मतया समानास्तेषामाज्ञाऽभ्यर्थनाभ्यां गोचरी
क्रियमाणं कर्माऽनादृतनियोज्यप्रयोजनमाज्ञापयितुरभ्यर्थयमानस्य वा प्रयोज
नायाऽवकल्पते । उपदेशगोचरस्तु कर्माऽनादृतोपदेशकप्रयोजनमुपदेष्ट
व्यार्थमेवेत्ययमाज्ञाऽभ्यर्थनाभ्यामुपदेशस्य भेदः प्रेरणात्मकत्वं चेति नियोज्यार्थं
कर्म यस्योपदेशस्य न तु नियोक्त्रर्थ स तथोक्त इत्यक्षरयोजना ।

ननु यदि नियोज्यार्थकर्मोपदेशः हन्ताऽनुज्ञाऽप्युपदेशः प्रसज्येत ।
सोऽपि हि क्वचिन्नियोज्याऽर्थकर्मेत्यत आह—अनुज्ञा तु यद्यप्येवं क्वचित्तथापि
प्रवृत्तपुरुषविषयत्वान्नोपदेशः । नियोक्त्रथकर्मापि अनुज्ञा भवत्येव । तथा
हि । भृत्यस्य प्रभवे हितं चिकीर्षोरप्यस्ति हितकामितया सहसा कुर्वतः
प्रभोरभ्यनुज्ञेति क्वचिद्ग्रहणम् । अनेनाऽप्रस्थितचोदनेति विवृतम् । अप्रस्थि
तस्याऽप्रवृत्तस्य पुंसः प्रस्थापना चादनेत्यक्षरयोजना । लोकप्रसिद्धोऽयमीदृश
उपदेश इति कुत ? इत्यत आह—नियोज्याऽर्थकर्मगोचरमप्रवृत्तप्रवर्त्तन
मुपदेशमाचक्षते धीराः । न चाऽऽख्यानमात्रमवगतिरप्याज्ञादिविलक्षणोप
देशालम्बनाऽस्तीत्याह—न हि गामानयेत्याज्ञायां माणवकमध्यापयेत्यभ्यर्थ
नायां कुरु यथेहितमित्यनुज्ञायामुपदेशप्रतीतिः । नापि भैक्ष्यं चरेज्ज्वरितः
पथ्यमश्नोयादित्याज्ञादिप्रतीतिः । न चाऽस्योपदेशस्य क्वचित्कथंचिदवगतिः,
भूयसा प्रकारेण सर्वत्राऽवगतेरित्याह—भूयसा चैव पौरुषेयेषु कामाऽर्थ
शास्त्रादिष्वाज्ञादिभिरनारूषिता लोके प्रज्ञायते । शास्त्रकारा हि नैसर्गिक
वैनयिकबुद्ध्यतिशयसंपन्ना लौकिकाः न केवलं शास्त्रेषु निकृष्टबुद्धिवचनेष्व
पीति प्रसिद्धतरत्वमाह—गोपालादिवचस्सु च मार्गाऽऽख्यानपरेष्वनेन पथा
गच्छेति । अथैतदाज्ञादीनामन्यतमत्कस्मान्न भवति ? इत्यत आह—न हि
171

भ्यर्थनानुज्ञानमप्रवृत्तस्य । अत एव चोपदेशः । इत्याज्ञादिभ्यो भेदेन तस्य
प्रतीतत्वात्तस्य ज्ञानमुपदेश इति ततो भिन्न उपदेशशब्देन दर्शितः । भवतु
ततो भिन्नः, कः पुनरसौ ? ननूक्तमुपदेश इति विशिष्टस्य शब्दस्यो
च्चारणम् । यद्येवभव्युत्पन्नस्यापि प्रवृत्तिप्रसङ्गः । उच्यते—

पुरुषार्थस्योपायसनवगतमवगमयन्नुत्कर्षाद्विशिष्टः शब्द उक्तः ।
अन्यथा सर्व एव शब्दः शब्दान्तराद् भिन्न इति अविशेषणमेव स्यात् । अतो

ननु चोक्तं भाष्यकृता उपदेश इति विशिष्टस्योच्चारणं विशिष्टस्येति
वदता शब्दस्य रूपगतो विशेष उक्तः । स च प्रत्यक्षशब्दवर्त्तितया प्रत्यक्ष
इति प्रथमश्राविणोऽपि प्रवृत्तिप्रसङ्ग इत्याह—यद्येवमव्युत्पन्नस्यापि प्रवत्ति
प्रसङ्गः । न प्रत्यक्ष व्युत्पत्तिमपेक्षत इत्यर्थः । उच्यते—

शब्दगतो विशेषः प्रतिशब्द समवायादप्रयोजक इत्यर्थगतेन हेतुना
विशेषेण विशिष्टः शब्द उक्तः । स चाऽयमर्थगतो विशेष इत्याह—पुरुषार्थ
स्योपायमनवगतमवगमयन्नुत्कर्षाद्विशिष्टः शब्द उक्तः । अन्यथा सर्वः
शब्दः शब्दान्तराद्भद्यत इत्यविशेषणमेव स्यात् । अनवगतमित्यनुज्ञाया
व्यवच्छिनत्ति । यतश्चाऽर्थविशेषेणोपदेशता शब्दस्य तस्य च नाऽनवगत
सङ्गतिना पुरुषेण प्रतीतिः अतोऽपि व्युत्पत्तेरपेक्षेत्याह—अतो नाऽविदिता
र्थस्य प्रथमश्राविणः पुरुषस्यापदेशात्प्रवृत्तिः ननूपदेशो विधिः, स चाऽर्थ
भेदाऽभिधायकः शब्द इति क्वचित्क्वचिदुच्चारणमाह शब्दस्योच्चारण
मिति । क्वचिदर्थम्, विध्युद्देशेनैकवाक्यत्वादिति । क्वचिद्वचनं चोदनेति ।
172

नाऽविदितार्थस्य प्रवृत्तिः । प्रदर्शनार्थं चेदम् । अतोऽर्थशब्दाऽभिधोच्चार
णादिज्ञानं च कर्म्मकर्तृकारणभावसाधनेनोपदेशशब्देनोच्यते प्रेषणादिवत् ।
तैरपि हि यथाविवक्षितमर्थादयो निर्दिश्यन्ते । अर्थस्तर्हि प्रवर्त्तकः । सत्यं,
शब्दोऽपि, तत्प्रतिपादनात् । कथं तर्ह्यङ्गोपदेशः ? अपेक्षितो ह्यर्थः
पुरुषाऽर्थः । अन्यथा ग्रामादिरपि न तथा स्यात् । अपेक्षितश्चोपदिष्ट
साधनाऽनुग्रहः । ननु लिङादिभ्यः प्रवर्त्तनाऽवगम्यते । पराहतं चेदम्

परिहरति—सत्यं, शब्दोपि प्रवर्तकस्तत्प्रतिपादनात् । अयमभिसन्धिः ।
न तावत्साक्षादपेक्षितोपायताऽपि प्रवृत्तिहेतुः, तस्याः प्रवृत्तेः प्रागभावादपि
तु स्वज्ञानेन प्रवर्त्तयतीति तत्र शब्देनैव जन्यत इति यथाऽर्थस्तद्विषयत्वात्प्र
वर्तकस्तथा शब्दोऽपि तज्जनकत्वादित्यविशेषः । तथा च न व्याघातः ।
एतेन पूर्वार्धं कारिकाया व्याख्यातम् । अत्र च पुरुषार्थस्येति पुरुषो नियोज्यो
ऽभिमतः शुद्धस्येति नियोज्यार्थस्यैव न नियोक्त्रर्थस्येत्यर्थः । ननु यदि पुरुषा
र्थोपायाऽभिधायी शब्द उपदेशः, कथं तर्ह्यङ्गोपदेशः ? न खल्वङ्गानि
पुरुषार्थसाधनानि, अपि तु क्रत्वर्थानि । परिहरति—अपेक्षितो ह्यर्थोऽत्र
पुरुषार्थो, न हि जात्या कश्चित्पुरुषार्थो व्यवस्थितः । अन्यथा ग्रामादिरपि
न तथा स्यात् । तस्यापि स्वयमसुखवत् कदाचित्कथंचिदिष्यमाणत्वाच्चेन्न
तर्हि जात्या पुरुषार्थत्वम् । यथाह न्यायवादी 'सोऽयं प्राण्यर्थोऽपरिसंख्येयः
प्राणभृद्भेदस्याऽपरिसंख्येयत्वा416दिति । न चाङ्गकार्यं प्रति जात्यैवाऽपेक्षा
नास्ति पुरुषाणामित्याह—अपेक्षितश्चोपदिष्टसाधनस्य श्रेयःसाधनाऽनुग्रहः ।
अननुग्रहे साधनवैगुण्येन श्रेयसोऽजननात् ।

अत्र चोदयति—ननु लिङादिभ्यः प्रवर्तनाऽवगम्यते । अन्यथा
तच्छ्राविणः प्रवृत्त्यनुपपत्तेः । न पुनः पुरुषार्थोपायता । न खलु भूतार्थप्रतीतिः
प्रवृत्तिहेतुः । पराहतं चेदमुपदेशो नियोज्यार्थकर्माऽप्रस्थित419प्रचोदनेति । यदि
हि नियोज्यप्रयोजनं कर्मभूतमाहुः कथमसावप्रवृत्तप्रवर्त्तना ? सेयं पराहतिः ।
नेदं पराहतं पराहतिपरिहारेण सर्व परिहृतं भवतीत्याशयः । कुतः ?
तथा हि—

प्रेक्षावतां हि कायवचनचेष्टे प्रयत्नपूर्विके, प्रयत्नश्च रागपूर्वः, सुखा
नुशयी च रागो न दुःखे नाप्यसुखे420 भवितुमर्हति, द्वेषादुपेक्षणाच्च । क्रिया
च दुःखेत्यनुभवो लोकस्य । सा यदि सुखसाधनमपि न स्यान्नाऽस्यां सुखार्थिनः
प्रवर्त्तेरन् । चैते उपायाः साक्षात् सुखे प्रवर्त्तितुमीशते इति प्रेक्षावद्व्यापारो
परमप्रसङ्गः । तस्माद् दुःखरूपासु क्रियासु सुखसाधनतैवेच्छोपहारमुखेन
प्रवर्त्तयति । स्वविज्ञानेन चाऽसाविच्छां प्रवृत्तिहेतुमुपहरतीत्युक्तम् । यदि
पुनः शब्दः सुखसाधनतां न प्रतिपादयेन्न क्रियायां पुरुषं प्रवर्त्तयेत् । ननु
तथापीष्टसाधनतामात्रं शब्देन प्रतिपादितं, कुतः पुनरतः प्रवर्त्तनाप्रत्ययः ?
इत्यत आह—

तद् व्याचष्टे—प्रवृत्तिसमर्थो हि कश्चिद्भावाऽतिशयो व्यापाराऽभिधानः
प्रवर्त्तना । अयमर्थः । न वयं परिस्पन्दमेवैकं व्यापारमाचक्ष्महे, येनाऽस्पन्द
नात्मनः समीहितसाधनताया अप्रवर्त्तनात्मत्वेन पर्यनुयुज्येमहि, अपि तु
भावधर्म एव कश्चित्समीहितसाधनाऽनुगुणो व्यापारपदार्थः । तद्यथा आत्मनो
बुद्ध्यादिजननप्रवृत्तस्य मनःसंयोग एवाऽयं भावधर्मः421 । तद्वदत्रापि स्पन्दस्त
दितरो वा भावधर्मः प्रवृत्तिजननाऽनुकूलतया व्यापारविशेषः प्रवर्तना । न
चाऽसौ शब्दस्तद्भावना चेत्याह—सा च क्रियाणामपेक्षितोपायतैव । कुतः ?
174

कश्चित् । याप्याज्ञा422दिभ्यः प्रवृत्तिः सापि कथं चिदपेक्षितनिबन्धनत्वमुपा
श्रित्यैव । अन्यथाऽभावात् । ननु कर्त्तव्यमिति प्रतिपत्तेः प्रवृत्तिः । कथं

अत्र केचिदाम्नायं प्रति श्राद्धमानिनः प्राहुः । ननु कर्त्तव्यमिति
प्रतिपत्तेः प्रवृत्तिः । इदमाकूतम् । कार्यदर्शनोन्नेयव्यापृतयः खल्वमी
लिङादयः । कर्यं च प्रवृत्तिलक्षणं वृद्धानां लिङादिश्रवणसमनन्तरमुपलभ्यते ।
तच्च बुद्धिपूर्वकं, स्वतन्त्रप्रवृत्तित्वात् अस्मत्प्रवृत्तिवत् । अनुमिता च
बुद्धिरस्मत्प्रवृत्तिहेतुबुद्धिगोचरचारिणी प्रवृत्तिहेतुबुद्धित्वात् अस्मत्प्र
वृत्तिहेतुबुद्धिवदिति । तस्याश्च विषयं स्वयमेव चक्षुरुन्मील्य पिण्डि
करोगं423 परित्यज्य पर्यालोचयन्तः शब्दव्यापारपुरुषाशयतत्समीहिततत्सा
धनताव्युदासेन कर्त्तव्यतामेव प्रतिपद्यामहे । तथा हि । स्तनपानादावपि
न जातु समीहितोपाय इत्येव प्रवृत्ताः स्मः, किं तु कर्त्तव्यमेतदिति । अतीते
वर्त्तमानेऽनागते च सामुद्रविदाख्याते एतत्ते भवितेतिवत्कर्त्तव्यतात्मना
प्रवृत्तेः । तदवगमे च तदात्मनि प्रवृत्तेः कर्त्तव्यतैव प्रवृत्तिहेतुरिति लिङादि
श्रवणाऽनन्तरा प्रवृत्तिः कर्त्तव्यताऽभिधानमेव लिङादीनामापादयति । तथा
च विदितसङ्गतितया लिङादयो वेदेऽपि तामेवाऽभिदधते । एतावांस्तु भेदो
लौकिकवचसः प्रमाणान्तराऽपेक्षप्रवृत्तित्वादपेक्षितोपायताप्रतीतिपुरःसरत्वाच्च
दुःखरूपक्रियाकर्त्तव्यताऽवगतेरपेक्षितोपायतां तत्प्रमाणभूतामन्तर्भाव्य कर्तव्य
ताऽवगतिः । अपौरुषेयस्तु वेदो न स्वार्थे प्रमाणान्तरमपेक्षत इत्यपेक्षितो
175

हि तथा प्रतिपद्यमानो न प्रवर्त्तेत ? यो हि स्वर्णमुपलभ्य मृत्तिकेत्याह
कस्तस्योत्तरं दद्यात् ? कः पुनरयमर्थः कर्त्तव्यमिति ? न कश्चित् ।
प्रतिभा । का पुनरियम् ? नियतसाधनावच्छिन्नक्रियाप्रतिपत्त्यनुकूला प्रज्ञा424
प्रतिभाक्रियाविषयत्वे हि क्रियाप्रतीतिः स्यात् । सा च प्रवृत्तिहेतुः ।

नन्वपेक्षितोपायतामन्तरेण कर्त्तव्यमिति शतशोऽप्यभिधीयमानं न
प्रवृत्तये कल्पत इत्यत आह—कथं हि तथा प्रतिपद्यमानो न प्रवर्त्तेत ? शब्द
स्तावत्कर्तव्यतायां विदितसङ्गतिस्तामवगमयति । तथा नैमित्तिकनिषेधाऽ
धिकारयोरसौ प्रतीयमाना न शक्या नेति वक्तुम् । न चाऽपेक्षितोपायता
निवृत्तौ तस्या अपि निवृत्तिरिति साम्प्रतम् । सा हि तस्यां न प्रमाणम् ।
न चैकप्रमाणनिवृत्तौ प्रमाणान्तरेण प्रतीयमानं तदेव निवर्त्तितुमर्हति । न
हि संतमसे द्रव्यं चक्षुषा न गृह्यते इति न त्वचा व्यवस्थाप्यते । न च
निमित्तान्तरं नैमित्तिकाऽपूर्वं न कर्त्तव्यं प्रेक्षावता । असुखत्वे सति हिताऽहित
प्राप्तिपरिहाराऽनुपायत्वात् काकदन्तपरीक्षावदित्यनुमानं सम्भवति ।
आम्नायजन्मना कर्तव्यताबोधेन बाधितविषयत्वात् । तदाह—यो हि स्वर्ण
मुपलभ्य मृत्तिकेत्याह कस्तस्योत्तरं दद्यात् ? तस्मादनपेक्षादाम्नायात्
कर्त्तव्यताऽवगताऽनुष्ठान425माक्षिपत्येव । अन्यथा तत्त्वाऽनुपपत्तेः । तस्या
स्तन्नान्तरीयकत्वात् । तस्मात्सूक्तं कथं हि तथा प्रतिपद्यमानो न प्रवर्त्तेत ।

ननु यदि न हितसाधनता कर्त्तव्यता तर्हि तदर्थतत्त्वं वाच्यम्, न च
तदस्तीत्याशयवान्सिद्धान्ती पृच्छति—कः पुनरयमर्थः कर्त्तव्यमि?ति ।
तत्रान्तरे पूर्वपक्ष्येकदेशी प्राह—न कश्चित् । नन्वेवमसदर्था कर्त्तव्यताव
गतिरप्रमाणम् । अप्रमाणं च न व्यवहाराय कल्पत इत्यत आह426—प्रतिभा ।
ननु व्यभिचारादर्था427निश्चयात्मकमनैकान्तिकलिङ्गप्रसूतं संवेदनं प्रतिभेति
176

अप्रमाणं न व्यवहाराङ्गम् । संशयविपर्ययौ हि तथा । न हीदमित्थमनेन
कर्तव्यमिति अनुपजातप्रतिभाभेदः प्रवर्तते प्रत्यक्षाद्यवगतेऽप्यर्थे । तत्र हि
प्रमाणकार्य्यसमाप्तिः । प्रतिभानेत्रो हि लोक इतिकर्तव्यतासु समीहते ।

ननूक्तमप्रमाणं प्रतिभा कथं व्यवहारं प्रवर्तयेदि?ति, अत आह—सा
च प्रवृत्तिहेतुः । कुत एतदप्रमाणं न व्यवहाराङ्गमि?ति । संशयविपर्ययौ
हि तथा । प्रतिभा पुनस्ताभ्यामन्या व्यवहारं प्रवर्तयतीत्यभिप्रायः । तत्कि
मन्यतामात्रेण प्रवृत्तिहेतुः ? नैवमिति, तदन्वयव्यतिरेकाऽनुविधानात्प्रवृति
भावाऽभावयोः । तत्र व्यतिरेकं तावदाह—न हीदमित्थमनेन कर्तव्यमित्यनुप
जातप्रतिभाभेदः प्रवर्तते प्रत्यक्षाऽवगतेप्यर्थे । ननु प्रत्यक्षादेरेव हानोपादानो
पेक्षाः फलमिति किमर्थं प्रतिभा ? इत्यत आह—तत्र हि प्रमाणकार्यसमाप्तिः ।
प्रमाणानां हानादिलक्षणं कार्यं तत्प्रतिभाभेदे सति समाप्यते नाऽन्यथा । तेन
हानादिक्रियासु प्रवृत्तानि प्रत्यक्षादीनि काष्ठानीव पाके ज्वलनं प्रतिभारूपम
पेक्षमाणान्यपि नाऽकारणमित्युक्तं भवति । अन्वयमिदानीमाह—प्रतिभानेत्रो
हि लोक इतिकर्त्तव्यतासु समीहते । इतिकर्त्तव्यतास्वनुष्ठानेषु कायवचन
चेष्टासु समीहते प्रयतते कार्यमिति प्रतिभासाधनो हि लोक इत्यर्थः । तदनेन
क्रियाप्रतिपत्तावानुकूल्यं प्रतिभासु दर्शितम् । नन्वयं विकल्पः, स च शब्द
177

किं पुनरस्या निमित्तम् ? शब्दः । तत्र व्युत्पन्नानां साक्षाद्भावनामुखेन
वाऽप्रसिद्धशब्दनिबन्धनव्यवहाराणां बालादीनामनादिशब्दभावना । अन्यथा
आद्यकरणविन्यासाद्यसम्भवात् । यथोक्तम् ।

नन्वियं षट्वभ्यासाऽऽदरप्रत्यययोर्निर्भावनानाऽसति पूर्वाऽनुभवे भवितु
मर्हति, अनुभवोऽप्यविदितसंबन्धशब्दविज्ञानजन्मा नास्ति । नाऽस्मिन जन्मनि
बालादीनां प्राग्भवीया तु भावना सर्वसंस्कारच्छिदः प्रयाणात् ध्वंसतेस्मेति
न सम्प्रतितनीं प्रतिभां भावयेत्, भावने वा जात्यन्धवधिरादयस्तज्जन्माऽनु
भूतानिव जन्माऽन्तराऽनुभूतान् रूपशब्दादीनपि व्याचक्षीरन्नित्यत आह—
अनादिशब्दभावनाऽवश्याऽभ्युपेतव्या । कुतः ? आद्यकरणविन्यासादीनामन्यथा
ऽसंभवात् । यथोक्तं प्रतिभाविद्भिः ।

जातमात्रः खल्वयं बालकः पित्रा मुखहुते मधुसर्पिषी जिह्वया लेढि,
सोऽयमाद्यः करणविन्यासः । प्राणांश्चोर्ध्व समीरयति यच्छ्वसतीत्युच्यते ।
अपि चोदीरितेन वायुना हृदयादीनि स्थानान्यभिहन्ति यतः शब्दभेद
आविरस्ति । तदेतत्सर्वं प्राग्भवीयशब्दभावनाविजृम्भितम् । अत्र प्रयोगः,
बालानामेवंविधा चेष्टा कर्त्तव्यताऽवगतिपूर्विका स्वतन्त्रचेतनप्रवृत्तित्वाद्या
या स्वतन्त्रचेतनप्रवृत्तिः सा सा कर्तव्यताऽवगतिपूर्विका यथाऽस्मदादीनाम् ।
तथा विवादाध्यासिता कर्तव्यताऽवगतिः शब्दयोनिः कर्त्तव्यताऽऽकारत्वात्
यो य एवमाकारः स सर्वः शब्दयोनिर्यथाऽस्मदादीनाम् । स च शब्दः
साक्षादनुपलभ्यमानो भावनामुखेनाऽधिकरणसिद्धान्तन्यायेन करणभाव
मापद्यते । भावना च यथाकार्यदर्शनोन्नेया यावत्कार्यदर्शनं व्यवस्थाप्यत इति
न जात्यन्धबधिरादीनां जन्मान्तराऽनुभूतरूपादिव्याख्यानप्रसङ्गः ।

व्युत्पन्नानामपि शब्दभावनायोनिरस्ति प्रतिभेत्याह—विच्छिन्नप्रति
पत्तीनामपि च पदार्थानां किं कथमनुसंधीयत इति विचारकल्पनाप्रत्यवमृष्ट
पूर्वशक्तिः समाविष्टपूर्वशक्तिप्रत्यवभासेवोदीयमानोपश्लेषं विदधाति ।
अयमर्थः । संतापतप्ततनवो हि शीतह्रददर्शनमात्रादप्सु मिमङ्घवः प्रवर्त्तन्ते,
नान्तरा विचारयन्ति । दृश्यमानह्रदगता आपस्तापमपनेतुं समर्थाः सति
शिशिरभावे तोयत्वाद्यतोयं शिशिर तत्तत्सर्वं तापाऽपनोदनसमर्थं यथा
गङ्गातोयम्, वयं च तप्तास्तदिह तत्प्रशमनाय निमज्जाम इति । न चेतेषां
परस्परोपश्लेषमन्तरेण कर्त्तव्यता । न वास्यामसत्यां स्वतन्त्रचेतनप्रव्त्तिः ।
न चोपश्लेषे समुदाचरद्वृत्ति किंचित्प्रमाणमस्ति । तस्मादसंविदितरूपा
शब्दभावनैव इदमित्थमनेन कर्त्तव्यमिति प्रतिभाहेतुरास्थेयः । न चैवं वाच्यं,
प्राग्भवीयं तज्जन्मजं वा यत्र यत् प्रतिभाति तत्र तद्भावनाबीजमस्तु, किं
शब्देने?ति । आनुमानिकाऽनुभवजन्मनो भावनाया भूतार्थगोचरत्वेन
कर्त्तव्यताऽऽकारप्रतीत्यकारणत्वात् । कर्त्तव्यताकाररहितस्य चाऽत्रोपश्लेष
मात्रस्य प्रतीतेः । अत्र किं कथमनुसंधीयते इति विचारविकलेति अनुमान
बीजभूतानां धर्मिस्वरूपदर्शनतद्धर्मसंदेहजिज्ञासापक्षहेतुधर्मपरामर्शप्रमाणान्त
राबाधानामभावं सूचयति । अप्रत्यवमृष्टपूर्वशक्तिरिति व्याप्तिस्मरणा
ऽभावमाह । न जातु गृहीतव्याप्तिरपि तस्या अस्मरन्ननुमातुमर्हति ।

ननु न यदि पूर्वशक्तिपरामर्शः किमिति तापदूनं शिशरह्रदाऽवगाहने
प्रवर्त्तयेन्न दहनज्वालाकलापाऽऽलिङ्गने ? एतन्निराकरोति—समाविष्टपूर्व
शक्तिप्रत्यवभासान्नेदमनुमानं येन पूर्वशक्तिपरामर्शमपेक्षते, अपि तु स्वका
रणात्पूर्वशक्त्याकारोपजायमाना क्वचित्प्रवर्त्तयति क्वचिन्न । ननु यदि
पूर्वशक्त्यवभासा प्रतिभा तर्हि पूर्वैव शक्तिरस्या विषय इति न निर्विषयेति,
एतन्निराकरोति—इवेति । न तु सैव । तथा हि । कर्त्तव्यतावभासा प्रतिभा
पूर्वशक्तिमपि तदवच्छेदकतया गोचरयति, कर्तव्यता च न परमार्थसतीति
तदवच्छेदेन प्रतिभारूढेनात्मना शक्तिरप्यवस्तुसती । स्वरूपेण तु सत्त्वम
प्रयोजकं प्रतिभायामनारोहात् । सेयमेवंविधा प्रतिभा भावानामुपश्लेषं
विदधाति । कुतः ? तादर्थ्यात्प्रवृत्त्यर्थत्वादस्याः ।

ननु भवतु प्रवृत्त्यर्था भावना431; उपश्लेषविधानादित्यत आह—अनुप
श्लेषे तदभावात् । विशिष्टार्थप्रतिपत्तिनिबन्धनो व्यवहारोऽनविच्छिन्न
179

विदधाति । तादर्थ्यादनुपश्लेषे तदभावात् । दुर्ज्ञानोपायेषु च प्राज्ञैरपि
स्वरविशेषाश्रयभेदेषु पक्षिणां पूर्वं शब्दभावनाऽनुगमात्प्रत्युत्पन्नशब्दव्यापारा432
प्रतिभा प्रवृत्तिनिबन्धनं, नोपायज्ञानम् । उपदेशाऽसकृद्दर्शनयोरभावात् ।
आहारविशेषप्रतिपत्तिश्च तज्जातीयानामविदितप्रीत्युपायत्वेन प्रथमज्ञान
निबन्धना न भवेत् । जातिभेदाऽभिव्यक्तप्रतिभाभेदानां प्लवनादिक्रियायां
प्रवृत्तिश्चाऽज्ञातोपायानामेकजातीयानां च रागादिमयी प्रवृत्तिः, शाश्वतिक-

ननूपायज्ञानमेव प्रमाणभूतमस्ति, तन्नः प्रवृत्तिनिबन्धनमिति किं
प्रतिभया ? इत्यत आह—नोपायज्ञानं प्रवृत्तिनिबन्धनम् । कुतः ? उपदेशा
ऽसकृद्दर्शनयोरभावाद्धि कारणम् उपायज्ञानं कारणद्वयनिवृत्तौ निवर्त्तते धूम
इव धूमध्वजनिवृत्तावित्यर्थः । अथ कुलायनिर्माणे कलविङ्कानां स्वरभेद
विकारे च मधौ पुंस्कोकिलानामुपायज्ञानबीजमसकृद्दर्शनमध्यारोप्येतेत्याह—
आहारविशेषप्रतिपत्तिरस्मदादिभिरेतदादरणीयमिति प्रतिभेति यावत् । तज्जा
तीयानां तज्जातिर्येषां तेषां समानजातीयानामुत्पन्नमात्राणामसकृद्दर्शनाऽभावा
दविदितप्रीत्युपायत्वेन प्रथमज्ञाननिबन्धना न भवेत् । प्रथमग्रहणेनाऽसकृद्दर्शना
ऽभावं सूचयति ।

नन्वनादित्वात्प्रेत्यभावस्य पुनः समानाऽसमानजातीयविविधदेहोपधान
समधिगततत्तज्जातिनियततत्तद्भावनानिचयस्यैकस्यामपि जातौ समस्त
प्रतिभोदयप्रसङ्गः, कारणसन्निधानादित्यत आह—जातिभेदाऽभिव्यक्त
प्रतिभाभेदानाम् । एतदुक्तं भवति । येन कर्माशयेन यदुपात्तं जन्म स
तज्जन्मोचितामेव भावनामभिव्यनक्ति, न जात्यन्तरोचिताम् । तस्यास्तत्रा
ऽनुपयोगात् । अभिव्यक्तभावनाभेदः प्रतिभाभेदमुत्पादयन्नभिव्यनक्ति । उत्प
त्तौ सत्यां प्रतीतेः प्लवनादिक्रियाप्रवृत्तिश्चाऽज्ञातोपायानां जातमात्राणां चक्र
वाकादीनां न भवेत् । एकजातीयानां च पारावतीरगादीनां रागद्वेषमयी
प्रवृत्तिर्जातमात्राणामज्ञातसुखदुःखोपायानां न भवेत् । शाश्वतिकविरोधिना
महिनकुलादीनां द्वेषवती प्रवृत्तिर्न भवेत् ।

433पूर्वपक्ष्येकदेशी प्रकृतमुपसंहरति—अतो नेष्टाऽभ्युपायता प्रवृत्तिहेतुरपि
तु प्रतिभेति । एतच्चाऽदर्शयन् वृद्धाः । यदवोचन्—

अविचारिते किं कथमनुसंधीयत इति विचारविकलेति व्याकृतम् । न
चासौ व्यतिरिक्तविषयेत्याह—

सार्वरूप्यमिवापन्ना विषयत्वेन वर्त्तते ।

विच्छिन्नप्रतिपत्तीनां तापह्रदतोयादीनां सहसोपश्लेषं विदधाति । तेषां
सार्वरूप्यमापन्नेव न त्वापन्ना । तेषां तदारोहिणां वस्तुसत्ताया विचाराऽसह
त्वात् । तस्मात्प्रतिभैव ताद्रूप्यमापन्ना विषयत्वेन वर्तते । न तद्व्यतिरिक्तो
ऽस्ति विषयः । एतदपि च विच्छिन्नाप्रतिपत्तीनामपि बहुपदार्थानां समाविष्ट
पूर्वशक्तिप्रत्यवभासेवोदीयमानेति व्याख्यातम् । न चेयमाकस्मिकी, न वा
प्रमाणभूताऽपि न व्यवहाराङ्गमित्याह—

अप्रमाणभूतामपि च निर्विषयतया व्यवहारान् प्रत्यन्तरङ्गतया
चाऽव्यभिचारितया च ।

न केवलं प्रेक्षावतां मनुष्याणामपि तु—

तदुदाहरणप्रचयमात्यन्तिकप्रसिद्धिख्यापनायाह अन्यथा

तत्र सिद्धान्ती पूर्वपक्ष्ये438कदेशिनमनन्तरतया निराकरोति—

उच्यत इति ।

यद्यपि प्रतिभा निर्विषयेत्युक्तं, तथापि कदाचिदिदमभ्युपगतसिद्धान्त
मात्रं स्यान्न तात्त्विकमिति दूषणाऽभिधित्सया विकल्पितम् । सा खलु प्रतिभा
आलम्बनवती न वा । तत्र प्रथमं पक्षमाश्रित्याह—आलम्बनवती चेत्तदेव
वा बोध्यं प्रवृत्तिहेतुर्न प्रतिभा । नन्वेतावतापि किमभिमतसिद्धिः ? इत्यत
आह—न च तदन्यदीहितोपायतायाः । एतच्चोपरिष्टान्निपुणतरमुप
पादयिष्यते । तथा चाऽभिमतसिद्धिः ।

द्वितीयं पक्षमवलम्बते परः । ननु न विज्ञानं वाक्यविषयं सम्भवति ।
विकल्पाऽसहत्वात् । निराकारस्य वा विज्ञानस्य तद्विषयः साकारस्य वा ।
न तावन्निराकारस्य । विषयलक्षणाऽयोगात् । तथा हि यदि सत्त439या
विषयः सर्वेऽर्थाः सर्वेषां सत्तामात्रस्याऽविशेषाद्विषया इति सर्वसर्वज्ञतापत्तिः ।
अथोत्पादकत्वाद्विषयत्वं तच्च कस्यचिदेवार्थस्य कस्यचिदेव प्रतिपत्तुः कस्य
चिदेव प्रत्ययं प्रतीति नाऽतिप्रसङ्गः, तथापि चक्षुरादीनामप्युत्पादकत्वाद्वि
षयत्वं प्रसज्येत, विज्ञानसमये च तदुत्पादकस्याऽतीतत्वात् । क्षणिकत्वेन
कार्यकारणयोरयौगपद्यात् । वर्तमानताज्ञानाऽभावप्रसङ्गः । एमसामग्री
182 प्रतिबन्धेन वा वर्त्तमानविषयत्वे नेत्रादीनामपि तदेकसामग्रीनिवेशिना
विज्ञानकालानां ग्रहणप्रसङ्गः ।

स्यादेतत् । प्रत्ययः स्वकारणाऽऽसादितसामर्थ्यभेदः कचिदेवाऽर्थ
वर्त्तमानमवभासयति न सर्व, स हि तस्य महिमेति न नेत्रादिविषयता ।
यथाऽऽहविषयग्रहणं धर्मो विज्ञानस्येति । अत्रैतदालोचनीयं, किं विषयः
पुनरयं सामर्थ्यभेदः स्वकारणाऽधीनजन्मा विज्ञानस्ये ?ति । अर्थविषय इति
चेत् ? किमयमस्य निर्वर्त्त्यो यथा संयवनस्य पिण्डः, विकार्यो वा यथाऽवघा
तस्य व्रीहयः, संस्कार्यो वा यथा प्रोक्षणस्योलूखलादिः प्राप्यो वा यथा
दोहनस्य पयः ? किमनेनाऽनभ्युपेताऽऽरोपणेन ? अर्थप्राप्तौ तु विज्ञानं
समर्थमिति ब्रूमः । का पुनरियं प्राप्तिः ? प्रमितिरर्थधर्मः कंचिदेव प्रमातारं
प्रति द्वित्वादिसंख्येवाऽपेक्षाबुद्धिमन्तं प्रति बुद्धिध्वंसाच्च ध्वंसते द्वित्वादिक
मिवाऽपेक्षाबुद्धिविनाशादिति चेत् । न तावदुन्मीलितलोचना द्वि440त्वादिक
मिव तद्धर्म प्रमितिमीक्षामहे । अपि चाऽतीतानागतयोरप्रमितिप्रसङ्गः । न
ह्यस्ति सम्भवः, अप्रत्युत्पन्नो धर्मी धर्मश्च तस्य प्रत्युत्पन्न इति ।

यद्युच्यते, न विज्ञानादन्योऽर्थप्रकाशः किं तु विज्ञानप्रकाश एव सः ।
विज्ञानप्रकाशश्च विज्ञान441मेव । कथमन्यप्रकाशोऽन्यस्येति चेत् । स्वभाव
भेदात् । रूपादयो हि स्वप्रत्ययादुपजायमाना नात्मनः परस्य वा
प्रकाशकाः, ज्ञानं तु स्वप्रत्ययसमासादितजन्माऽऽत्मपरप्रकाशनपरमार्थ न
जातु तदर्थमन्तरेण दृष्टरूप पश्चाद्येन सम्बध्यते परशुरिव शुद्धः स्वकारणा
ऽधीनजन्मा पश्चाच्छिदया, किंत्वर्थसहितमेवेति न पर्यनुयोगमर्हति । न हि
परशुः स्वकारणादयोमयस्तत्त्वे किंचिदपेक्षते पर्यनुयुज्यते वा । स्वभावभूतं
चाऽस्य परप्रकाशनमप्रकाशननिवृत्त्या कथंचित्कल्पितभेदं फलमिति स्वपर
प्रकाशनसामर्थ्यमसामर्थ्यनिवृत्त्या कथंचित्कल्पितव्यतिरेकेण442 प्रमाणमिति
न निर्विषयं सामर्थ्यमिति ।

तत्र ब्रूमः । कः पुनरर्थः स्वपरप्रकाशनपरमार्थं विज्ञानमि?ति ।
यदि प्रकाशनस्वभावं, सिद्धमेतत् । अथ परस्परसम्बन्धस्वभावं, कः पुनरेषां
सम्बन्धः ? विषयविषयिभावः सम्बन्ध इति चेत् । तस्याऽर्थज्ञानसमवायेन
नानात्वमनेकवृत्तितया प्रसज्येत । तथा च ते एव तत्त्वम् । अतीताऽनागता
ऽर्थवृत्तिता च कथमस्येत्यभिहितप्रायम् । विज्ञानमात्राऽऽश्रयत्वे तु कथम
183 स्याऽर्थाऽन्वयः ? तस्मादात्मपरप्रकाशनपरमार्थ विज्ञानमिति वर्णयता
बलाद्विज्ञानतादात्म्यं नीलादेरभ्युपगतं भवति । तथा च निराकारं विज्ञानं
प्रति विषयलक्षणाऽयोगात् साकारस्य विषयोऽर्थ इति ।

अपि च विज्ञानप्रकाश एव चेदर्थप्रकाशस्ततस्तद्भेदेनाऽर्थभेदो
व्यवस्थापनीयः । तस्य च निराकारतया विशेषस्याऽभावात् इदं नीलस्य
संवेदनमिदं पीतस्येति विभागाऽभावादर्थक्रियाविशेषाऽर्थिनो न प्रवर्त्तेरन् ।
आकारभेदवत्त्वे तु विज्ञानस्य नीलसारूप्यं व्यवस्थापनहेतुत्वात् प्रमाणं
संविद्रूपता त्वस्य नीलेऽर्थे व्यवस्थाप्यमानत्वात् फलम् । यद्यपि सारूप्यं
विज्ञानं चेत्येकमेव तत्त्वं तथापि कथंचिदेकव्यावृत्तिनिष्ठरूपाऽवगाहन
स्वभावैर्विकल्पैर्व्यावर्त्यभेदाऽऽरोपितभेदं प्रमाणफलभावमश्नुते । यदाह—"न
हि वित्तिसत्तैव तद्वेदना युक्ता, तस्याः सर्वत्राऽविशेषादविशेषप्रसङ्गात् ।
तां तु सारूप्यमाविशत्स्वरूपवन्तं घटयेदिति । तत्सारूप्यतदुत्पत्तिभ्यां च
विषयत्वेन नेन्द्रियादिषु तत्प्रसङ्गः । अर्थाऽऽहिताऽऽकारवेदनमेव चाऽर्थवेदनं
ज्ञानाकाराश्च वर्त्तमाना इति वर्त्तमानताऽप्युपपन्नेति । यथाह—

तथाप्युक्तं स्यादर्थवेदनमिति । तस्मात्साकारज्ञानगोचरोऽर्थ इति
सौत्रान्तिकाः प्रपेदिरे ।

तदिदमनुपपन्नम् । तथा हि । साकारं विज्ञानमर्थविषयमित्यनुभवाद्व्य
वस्थाप्यतेऽनुमानाद्वा । न तावदनुभवः स्वाकारमात्रपर्यवसायी नीलमपरं
गोचरयति । नीलमिति हि प्रतिभासो न पुनर्नीले इति । न च भिन्नं सद्वि
षयो भवितुमर्हतीत्युक्तम् ।

स्यादेतत् । द्विविधो हि विषयः प्रमाणानां, ग्राह्योऽध्यवसेयश्च ।
तद्यथा प्रत्यक्षस्य ग्राह्यः क्षण एकोऽध्यवसेयश्च प्रवृत्तिविषयः सन्तानः ।
अन्यथाऽर्थक्रियाऽर्थिनः प्रमाणमवर्त्तकं स्यात् । प्रवृत्तिविषयोपदर्शनं हि
प्रवर्तकत्वं प्रापकत्वं च प्रमाणानाम् । न च ग्राह्यक्षण एव प्रवृत्तिविषयास्तस्य
तदानीमतीतत्वात् । सन्तानस्तु स्यात् । न चाऽसौ ग्राह्य इत्यध्यवसेयत्व
मभ्युपेतव्यम् । तथाऽनुमानविकल्पस्यापि ग्राह्यं सामान्यमन्यव्यावृत्तिरूपम् ।
अध्यवसेयस्तु प्रवृत्तिविषयोऽर्थक्रियाक्षमः । प्रवृत्तिविषयाऽपेक्षं हि प्रामाण्यं
तयोः । यथाह—न ह्याभ्यामर्थं परिच्छिद्याऽध्यवसायप्रवर्तमानोऽर्थक्रियायां
विसंवाद्यते इति । तदेवं बाह्यमग्राह्यमध्यवसेयतया विषय इति तत्राऽध्य
वसायार्थाऽपरिज्ञानात् विकल्पोऽध्यवसायः । तत्रानुमानं विकल्परूपत्वात्त
184 द्विषयं तु विकल्पजननादिति चेत् । ननु विकल्पोऽपि स्वाऽऽकारविषयत्वात्कथं
बाह्यमध्यवसातुमर्हति ? यदि मन्येत न विकल्पानां विषयः स्वाकारोऽपि
तु संवेदनस्य । प्रत्यक्षस्य हि विकल्पविषयो यो विकल्प्यते । न च स्वरूपं
विकल्प्यते । तस्य सर्वतो व्यावृत्तस्याऽभिलापसंसर्गयोग्यत्वाऽभावाद्विशद
प्रतिभासत्वाच्च । तस्मादात्मन्यविकल्पाः स्वाऽवभासं बाह्यतया विकल्पयन्त
स्तत्र तत्र प्रवर्तयन्ति स्वव्यवहारार्थिनः । पारम्पर्येण च बाह्यादुत्पत्तेस्तत्प्रति
बन्धात्तत्प्राप्तेर्न विसंवादयन्ति लोकमिति । यदाह—स्वप्रतिभासेऽनर्थे
ऽर्थाध्यवसायेन प्रवृत्तिरिति । आह अनर्थे स्वभासमर्थमध्यवस्यतीति निर्वच
नीयमेतत् । नन्वर्थमारोपयन्तीति किं विकल्पस्य स्वरूपाऽनुभवाऽऽरोप उत
व्यापारान्तरं स्वरूपाऽनुभवः ? न पूर्वः कल्पः । अनुभवसमारोपयोर्विक
ल्पाऽविकल्परूपतया द्रंवकठिनवत्तादात्म्याऽनुपपत्तेः । व्यापारान्तरत्वे क्रमः
समानकालता वा । न तावत् क्रमः । क्षणिकस्य विज्ञानस्य क्रमवद्व्यापारा
ऽयोगादक्षणिकवादिनामपि बुद्धिकर्मणोर्विरम्य व्यापाराऽयोगान्न क्रमवद्व्या
पारसम्भवः । अनुभवसमारोपौ समानकालाविति चेत् । भवतु समान
कालत्वं केवलमात्मभावाऽवस्थित एव वेद्यः । परभाववेदने स्वरूपवेदनाऽनु
पपत्तेः । तथा चात्मज्ञानस्य ग्राह्यग्राहकाऽऽकाराऽनुभूतोऽर्थश्च समारोपितः ।
न त्वात्माऽवेद्यमाने समारोपितो443 नार्थः समारोप्यमाणः प्रत्यक्षवेद्यः । स च
समारोपः सताऽर्थस्याऽसतो वा ग्रहणमेव । न च ज्ञानाऽतिरिक्तस्य ग्रहण
सम्भवतीत्युक्तम् । स्वप्रतिभासस्य बाह्याद्भेदाऽग्रहो बाह्यसमारोपस्ततो
बाह्ये प्रवृत्तिरिति चेत् । स किं गृह्यमाणे बाह्ये न वा ? न तावद् गृह्यमाणे ।
उक्तं ह्येतत् न तद्ग्रहः सम्भवतीति । अगृह्यमाणे तु भेदाऽग्रहेण न
प्रवृत्तिनियमः स्यात् । अन्येषामपि तदानीमग्रहणात् । अन्यत्रापि प्रवृत्ति
प्रसङ्गात् । तस्मान्नाऽनुभवव्यवस्थाप्यो नाप्यनुमानव्यवस्थाप्यः । तदपि
प्रत्यक्षवदेव ग्रहीतुमध्यवसातुं वा बाह्यं नाऽर्हतीत्युक्तप्रायम् । न च तादृशो
बाह्यप्रतिबन्धस्तदात्मा तत्कार्यो वा हेतुरप्यस्ति । नन्वयमस्ति । ये
यस्मिन्सति कादाचित्कास्ते सर्वे तदतिरिक्तहेतुसापेक्षा यथा विच्छिन्नाऽऽगम
वचनप्रतिभासप्रत्ययाः सन्तानान्तरापेक्षाः । तथा च विवादाध्यासिताः
सत्यप्यालयविज्ञानसन्ताने षडपि प्रवृत्ति444प्रत्यया इति स्वभावहेतुः । यश्चा
ऽसावालयविज्ञानसन्तानाऽतिरिक्तः सोऽर्थो वासनापरिपाकप्रत्ययकादाचित्क
त्वात् कदाचिदुत्पाद इति चेत् । नन्वेकसन्ततिपतितानामालयविज्ञानानां
तत्तत्प्रवृत्तिविज्ञानजननशक्तिर्वासना । तस्याश्च स्वकार्यजननं प्रत्याभिमुख्यं
परिपाकस्तस्य च प्रत्ययः स्वसन्तानवर्त्तिपूर्वक्षणः । सन्तानान्तरापेक्षाऽनभ्युपग
185 मात् । तथा च सर्वेऽप्यालयसन्तानपतिताः परिपाकहेतवो, न वा कश्चि
दपि । विशेषाऽभावात् । यो यथाऽभिप्रेतः परिपाकहेतुः क्षण आलयसन्ता
नपतितस्तथा सर्वेऽपीत्यविशेषः । क्षणभेदाच्छक्तिभेदस्तस्य च कादाचित्क
त्वात्कार्यकादाचित्कत्वमिति चेत् । नन्वेवमेकस्यैव नीलविज्ञानजननसामर्थ्य
तत्प्रबोधजननसामर्थ्य चति क्षणान्तरस्य तन्न स्यात् । सत्त्वे वा कथं
क्षणभेदाच्छक्तिभेदः ? इत्यालयसन्तानवर्तिनः सर्वे समर्था इति समर्थहेतु
सद्भावे वा कार्यक्षेपाऽनुपपतेः । स्वसन्तानमात्राऽधीनत्वे निषेध्यस्य कादा
चित्कत्वस्य विरुद्ध सदातनत्वम्, तस्योपलब्ध्या च कादाचित्कत्वं निवर्त्त
मानं हेत्वन्तरापेक्षत्वे व्यवतिष्ठत इति प्रतिबन्धसिद्धिः । न च सन्तानान्तर
निमित्तत्वं सर्वेषां प्रवृत्तिविज्ञानानां विज्ञानवादिभिरङ्गीकृतमपि तु कस्य
चिदेवाऽऽगमवचनप्रतिभासस्य विज्ञानस्य । अपि च सन्तानान्तरनिमित्तत्वे
तस्यापि सदा सन्निधानान्न कादाचित्कत्वं स्यात् । न खलु सान्द्रतरस्य
सन्तानस्य कादाचित्कत्वस्य देशतो विप्रकर्षसम्भवो, विज्ञानवादे व्यतिरिक्त
देशाऽभावात् अमूर्त्तत्वाच्च विज्ञानानामदेशात्मकत्वात् । नापि कालतः ।
अपूर्वसत्त्वप्रादुर्भावाऽनभ्युपगमात् । तस्मादनुमानमस्ति445 बाह्यसाधनमिति
तदिदमनुपपन्नम् । स्वसन्तानमात्रप्रभवत्वेऽपि प्रत्ययकादाचित्कत्वोपपत्तौ
सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वेन हेतोरनैकान्तिकत्वात् । बाह्यनिमित्तत्वेऽपि
कथं कदाचिन्नीलसंवेदनं, कदाचित्पीतसंवेदनं, बाह्यनीलसन्निधाने स्वकारण
निबन्धनः शक्तिभेदोऽपि भविष्यति । सन्तानिनो हि क्षणभेदहेतवस्ते च
प्रतिकार्य भिद्यन्त एव सन्ताने सन्निधानाऽसन्निधानाभ्यामिति चेत् । अथ
पीतसन्निधाने किमिति नीलादिज्ञानं न भवति पीतज्ञानं वा भवति ?
सामर्थ्यादसामर्थ्याच्चेतरस्मिन्निति चेत् । कुतः पुनरयं सामर्थ्यभेदः ?
स्वहेतुभेदादिति चेत् । एवं तर्हि क्षणानामपि स्वकारणभेदनिबन्धनः
शक्तिभेदो भविष्यति । सन्ताना हि क्षणभेदहेतवः प्रतिकार्यं भिद्यन्त एव ।
न च सन्तानो नाम कश्चिदेक उत्पादकः समस्ति, यदभेदात् क्षणा न
भिद्येरन् । ननूक्तं न 446क्षणभेदाऽभेदाभ्यां शक्तिभेदाऽभेदौ, भिन्नानां क्षणानामे
कस्य सामर्थ्यस्योपलब्धेः । अन्यथैक एव पूर्वक्षणो नीलविज्ञानजननः स्यान्न
क्षणान्तराणीति न नीलाकाराणि विज्ञानान्तराण्युत्पद्येरन्, यदि भिन्नानां
नैकं सामर्थ्यम् । ननु नीलसन्तानिनामपि मिथो भिन्नानां नैकमस्ति नीला
कारादिसामर्थ्यमिति सन्निधाने ऽपि नीलान्तरस्य न नीलविज्ञानमुत्पद्यत ।
सन्तानिभेदेऽपि शक्त्यभेद इति चेत् । क्षणभेदेन किमपराद्धं ? येन तस्मिन्नपि
न भवति । अथ सन्तानिभेदे शक्तिभेद एव, तथा च कार्यभेदः । न हि यदे
186

निरालम्बनं तु ज्ञानमयुक्तमेव ।

तदनेन प्रबन्धेन वेद्यत्वलक्षणो हेतुः समर्थितो विज्ञानवादिनाम् । स
चैवं प्रयोगमारोहति । यद्वेद्यते येन वेदनेन ततस्तन्न भिद्यते यथा ज्ञानस्या
ऽऽत्मा, वेद्यन्ते च नीलादय इति विरुद्धव्याप्तोपलब्धिः । निषेध्यभेदविरुद्धः
खल्वभेदस्तेन व्याप्तं वेद्यत्वं भिन्नस्य साऽऽकारनिराकारविज्ञानप्रवेदनीयस्या
ऽनुपपत्तेरिति प्रपञ्चितमधस्तात् । तस्माद्विरुद्धाऽभेदव्याप्तवेद्यत्वोपलब्धिरूपा
ऽनुपलब्धिरेव भेदाऽभावसाधनीति447स्थिता बुद्धीनां बाह्याऽनालम्बनत्वसिद्धिः ।

अतश्चैतदेवं सहोपलम्भनियमो ज्ञानस्यार्थेन । तथा हि । यद्येन
नियतसहोपलम्भनं तत्ततो व्यतिरिच्यते यथैकस्माच्चन्द्राद् द्वितीयश्चन्द्रः ।
नियतसहोपलम्भनज्ञानमर्थेनेति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः । अभेदो हि सहोप
लम्भनियमेन व्याप्तः । न खलु नीलपीते भिन्ने नियमेन सहोपलभ्येते ।
तद्विरुद्धश्चाऽयं नियमः स्वविरुद्धमनियमं निवर्त्तयंस्तद्व्याप्तं भेदमपि निवर्त्त
यति । तद्व्यापकविरुद्धोपलब्ध्या भेदाऽभावसिद्धिः । यथाह सहोपलम्भ
नियमादभेदो नीलतद्धियोरिति । कथं तर्हि ज्ञानात्मकात्प्रतिपत्तुरर्थस्य
भेदबुद्धिर्नीलमेतदिति ? बलवद्वेद्यत्वसहोपलम्भनियमाऽनुमानेन बाधिता
भ्रान्तिरेव । यदाह भेदश्च भ्रान्तिविज्ञानैर्दृश्येतेन्दाविवद्व्यम् इति ।

अपि च यः प्रत्ययः स सर्वो बाह्याऽनालम्बनः । यथा स्वप्नप्रत्ययः,
प्रत्ययश्च विवादाध्यासित इति स्वभावहेतुः । निरालम्बनं विज्ञानं तन्मध्य
पातिनी च प्रतिभेति सापि तथेत्यत आह—निरालम्बनं तु ज्ञानमयुक्तमेव ।
इदमत्राऽऽकूतम् । नैतन्निरालम्ब448नत्वे प्रमाणं भवितुमर्हति । तथा हि ।
किमनुभवसिद्धस्य नीलादेर्वेद्यस्य तत्त्वं हेतुः क्रियेत, अहो स्विदन्यस्य ? तत्र
यद्यनुभवसिद्धस्य ततोऽनहङ्कारास्पदमसितादिरूपं स्थूलं नीलादिविच्छिन्नं
वेद्यमनुभूयते, नास्याऽऽन्तरज्ञानस्वभावता शक्यसाधना । यथाहाचार्यः स
187 बहिर्देशसम्बन्धः प्रत्यक्षमुपलभ्यते इति । अथाऽन्यस्य । तस्याऽसिद्धं
वेद्यत्वम् । ज्ञानाकारत्वे चास्य न काचित्क्षतिः । यद्युच्येत नाऽनुभूतत्वमात्रस्य
हेतुत्वमपि त्वनुभूताऽवसितत्वस्य । अवसायश्च स्वभावत एकव्यावृत्तिनिष्ठ
रूपाऽवगाही न मनागपि व्यावृत्त्यन्तरमवगमयति । मा भूदिह सदभिलाप
विकल्पपर्यायता सर्वेषां गवादिशब्दविकल्पानाम् । व्यावर्त्त्यभेदाऽनुविधायिनश्च
व्यावृत्तिभेदाः । तदिहाऽवेद्यव्यावृत्तिकृतवेद्यत्वाऽवगाही विकल्पो नाऽबाह्य
व्यावृत्तिकृतं बाह्यत्वं विगाहत इति यदेव किंचित्पांसुलपादकेन हालिकेनापि
नीलादेर्वेद्यत्वमनुभूतावसितं तद् बाह्यत्वनिरासाय समर्थमिति न विरोधः ।
तदसत् । न खल्वेकाऽवसायागोचरतया विरोधमापादयामो, ऽपि तु यद्बाह्यत्वं
स्थूलत्वं चाऽनुभूतावसितं नीलादेस्ताभ्यां विरोधी । तथा हि । ज्ञानकारत्वे
नीलस्य नानादिग्देशव्यापिता स्थूलत्वं विच्छिन्नदेशता च बाह्यत्व न
स्याताम् । न खल्वेकत्वेन ग्रहणाऽग्रहणे एव परं विरुध्येते येन विज्ञानदेशे
नीलादेः स्थूलस्य ग्रहणादेवाऽविरोधः स्यादपि तु तद्देशत्वाऽतद्देशत्वेऽपि ।
तथा हि । भिन्नदेशयोरपि परस्परपरिहारेण स्थितिरस्ति विच्छिन्नाऽवभास
ज्ञानकारणशक्तिभिर्भिन्नदेशत्वम् । तत्र पूर्वदिग्भागस्थितान्नीलाद्विच्छिन्नमव
भासते प्रत्यक्षेण, न तु परस्परात्मकमनुभवाऽनुसारिणा निश्चयेन यथाऽवसी
यते तथाऽनवसायात्परस्परविच्छेदेन चाऽवसायात् । दृश्यमानं चाऽनुभवाऽनु
सारिणा निश्चयेन यथाऽवसीयते तथैव सदसति बाधके । यदि च पूर्वदिक्क
मितरदिक्कं गृह्येत नैव दिग्भिन्नभावदर्शनं भवेदस्ति च तत् । तस्माद्दिगन्तर
सन्निविष्टं रूपमितरदिक्कं न गृह्यते । तथा सति यथा नीले पीतमदृष्टमिति
नीलपरिच्छेदे तदभावो व्यवच्छिद्यते तद्वच्च पीतादिवत्पूर्वदिक्के रूपे तदितर
दिक्कं रूपमदृष्टमिति पूर्वदिक्करूपपरिच्छेदे तदभावो व्यवच्छिद्यते । इतरथा
तादूप्यमेव न परिच्छिन्नं स्यात् । तदभाववच्च पूर्वदिक्काऽभाववन्तस्तदितर
दिग्भागवर्त्तिनः स्वभावाद् व्यवच्छेत्तव्याः नीलपरिच्छेदेनेव नीलाऽभाववन्तः
पीतादय इति सिद्धस्तद्देशत्वाऽतद्देशत्वयोः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणो
विरोधः । यत्र चैवं विध्यार्विरोधः तत्र मानाऽभेदो यथा नीलपीतयोः ।
एवंविधश्चाऽनुभूयमाने नीले स्थूले विरोध इति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः ।
प्रतिषेद्धव्यः खलु भेदो विरोधाऽभावेन व्याप्तस्तद्विरुद्धश्च विरोध इति । तेन
यावदुक्तं भवति नीलं वा नेति तावदुक्तं भवति नीलं स्थूलमिति । न च
नानैकज्ञानात्मेति युक्तम् । एकत्वस्य नानात्वविरोधात् । न च नानाविज्ञाना
नीति साम्प्रतम् । प्रत्येकं स्वाऽवभासमात्राऽवसायित्वे नानाविज्ञानानां स्थूला
भासाऽनुभवाऽभाव449प्रसङ्गात् । न च नानाकाराऽनुभववासनाजन्मा विकल्प
188 स्तदनुभवाकारसङ्कलनात्मकस्थूलाकारभाग्भवितुमर्हति । तस्याप्येकत्वेऽनुभव
वत्तदाभासत्वाऽनुपपत्तेः । नानात्वे वा स्थूलाभासाऽभावप्रसङ्गात् । विकल्प
विषयत्वेन च विशदाभसताऽनुपपत्तेः । यदाह । न विकल्पानुबन्धस्य स्पष्टार्थ
प्रतिभासतेति । न चाऽनुभूत स्थूलत्वं येन तदुपाधिर्विकल्पे विस्पष्टाभासः450
स्यात् । तस्मादर्थे विज्ञाने च स्थूलत्वाऽनुपपत्तेरसदेतदभ्युपगन्तव्यम् । न च
तद्विज्ञानं सम्भवति । सदसतोरेकत्वाऽनुपपत्तेः । एतेनेदमिति विच्छिन्नाऽव
भासो व्याख्यातः । तस्मादनिच्छताऽपि विज्ञानानां मनोवेद्यत्वमभ्युपगन्त
व्यम् । तथा च वेद्यत्वमभेदस्य न व्याप्यमिति विरुद्धव्यापकोपलब्धिरसिद्धा
नाऽभेदोपस्थापननेन भेदं निषेद्धुमर्हति । ननु न परप्रतिबन्धमात्रादर्थसिद्धिः,
उक्तं च साकारमनाकारं च विज्ञानमनात्मभूतवेदनासमर्थमिति । तत्किमि
दानीं समर्थनीय एव स्थूलाऽनुभवो नास्ति वा ? न तावन्नास्ति, नीलवत्त
स्याप्यनुभवात् । तदपह्नवे चाऽनिर्मूलतया नीलाऽनुभवस्याऽपह्नवप्रसङ्गः ।
तथा चास्य कुतो भेदो वा ? अथास्ति न चाऽसमर्थनीयः । न च ज्ञानाऽऽकारः ।
का तर्हि तस्य समर्थना ? अत एवाऽनात्मनः प्रकाशनविज्ञानं स्वकारणाऽऽसा
दिताऽदृष्टान्तसिद्धस्वभावभेदं न कथन्तास्पदं भवितुमर्हति । न खल्वनुभवो
दृष्टान्तमपेक्षते । मा भूद्भूम्यादावसाधारणगन्धादिगुणाऽननुभवनम् । कः
पुनरस्याऽनात्मसम्बन्ध ? इति चेत् । अथाऽन्यत्रापि सम्बन्धस्य कः सम्ब
न्धिभ्यां सम्बन्धः ? रूपेणैव स तथेति न सम्बन्ध्यन्तरमपेक्षते । न जातु
सम्बन्धिनावन्तरेणाऽसौ निरूप्यते । न च जातु तस्मिन्सति सम्बन्धिनाव
सम्बन्धिनौ भवतस्तेन सम्बन्धिस451म्बन्धनपरमार्थः । सम्बन्धसम्बन्धिनौ
तथोत्पन्नौ सम्बन्ध इति चेत् । ननु स्थूलाऽनुभवोऽपि न स्थूलमन्तरेण
निरूप्यते । न च तस्मिन्सति स्थूलमननुभूतं भवतीति रूपेणैव सोऽपि स्थूल
प्रकाशनपरमार्थः सम्बन्ध इव वा तथोत्पन्नौ सम्बन्धिनाविव वा सम्बन्धन
परमार्थौ । सेयं समर्थना । यद्येवमियमनुभवमात्रस्यैवाऽनात्मग्राहितामापाद
यति, न हि नीलाद्यनुभवेऽपि नीलादिमन्तरेण निरूप्यते । न च तस्मिन्सति
नीलादयो नाऽनुभूता इति स्थूलाऽनुभववदनात्मनो नीलादेरनुभवः स्वभावत
एव न सम्बन्धान्तरेणेति तत्त्वम् । अतदात्मनोऽपि वेद्यत्वोपपत्तेरनैकान्तिकं
वेद्यत्वम् । एवं सहोपलम्भनियमोऽप्यनैकान्तिकः । स्वकारणाऽधीनो हि तादृशः
स्वभावभेदो विज्ञानस्य येनात्माऽनात्मनोरसावेक एवोपलम्भः । न च स्वभावः
कथन्तागोचर इत्युक्तम् । एतेनैव प्रत्ययत्वमपि प्रत्युक्तम् । स्वप्नादिप्रत्ययानां
च समारोपितबाह्यविषयत्वात्साध्यविहीनत्वं दृष्टान्तस्य । तथा च विरुद्धो
हेतुः ।