(१) कालनिरासः—

नन्वेकमपि व्यापित्वादनेकदेशादियोगि यदि को विरोधः । न (।) अनेककालयोगस्य
द्रष्टुमशक्यत्वात् । नहि पूर्व्वापरकालव्यापिता प्रत्यक्षत उपलभ्यते । पूर्व्वापरभावस्य
कल्पनाविषयत्वात् । यस्यातीतं दर्शनं स पूर्व्वकालो यस्यानागतं स उत्तरकालः । न च
तत्कालदृश्यपदार्थव्यतिरेकेणापरः कालः ।

ननु कालाभावात्कथं पूर्व्वापरव्यवहारः । तथा दिगभावात् । कालेपि सति कथं
पूर्व्वापरव्यवहारः । नहि कालसङ्गत इत्येव पूर्व्वादिव्यवहारविषयो वर्त्तमानेपि प्रसङ्गात् ।
कालभेदादिति चेत् । तथाहि ।

पूर्वकालभावी पूर्व्वः । तथा परकालभावी पर इत्यादि । काल एव कथं पूर्व्व इति
चेत् । स्वरूपत एव कालस्य पूर्व्वादित्वं । तथा दिशः ।

तदेतदसत्त्यं । यतः ।

सहचारिणां हि रागादीनां पूर्व्वादित्वाद्व्यापिनोरपि दिक्कालयोस्तथात्वमिति का
व्याहतिः । न खलु सहचारिणा कश्चिन्न व्यपदिश्यते । मञ्चाः क्रोशन्तीति यथा । तथा
त्रापि गतः स काल इति व्यपदेशः । तदत्रेतरेतराश्रयदोषस्त्वरितं भवन्तमनुधावति ।

न यावत्कालस्य पूर्व्वादित्वं न तावत्सहचारिणामित्यप्रसिद्धिः समीहितस्य । अथ
द्वयोरपि समानकालापूर्व्वादिता (।) तथा सति समानकालयोः1134 परस्परव्यापाराप्रतिपत्तेर्न्न परस्य
रकृतत्वमिति स्वहेतुसमुत्थः स स्वभाव इति पदार्थानामेव स पूर्व्वादिताभाव इति व्यर्थिका
कालपरिकल्पना । तथाहि । यदतीतं वस्तु तत्पूर्व्वमुच्यते । यदनागतं तत्परं यत्सत्तद्वर्त्तमानं ।

ननु (च) कालाभावादेतदेव कथं । कालसद्भावेपि कथमित्येतदपि प्रतिपादितमेवेति
नोत्तरं । किञ्च ।

पूर्व्वापरमध्यभावो हि सहसद्वयवस्थया । सा च कारणभावाभावाभ्यां । तदपि
कारणं स्वकारणादेव भावाभाववदिति नादृष्टस्य कल्पना युक्तिमती ।

अथ चिरक्षिप्रादिरूपपरिच्छेदहेतुरनादिनिधनः काल इष्यते । तदपि यत्किञ्चित् ।
यतः ।

यद्येता बुद्ध्यः कालस्वरूपोग्राहिण्यस्तदा स एवानादिनिधनतया व्यापितया च
गृह्यतामन्येन चिरादित्वेन तथाभूतस्य ग्रहणासम्भवात् ।

चिरक्षिप्रादयो हि कालरूपानुगमनेन1135 प्रतीयन्ते । न पदार्थरूपानुप्रवेशेनेति व्यापि
कालव्यवस्थितिः । तथाहि । योयेनानुगतः प्रतीयते स तद्योगी तद्यथा शावलेयः प्रतीयमानो
गोरूपेण तद्योगीति कालस्यापि तथा व्यवस्था । एवं तर्हि (।)

कालत्वं नाम सामान्यमिति कालो न सिध्यति ।

द्रव्यपदार्थमध्ये हि काल इष्यते न सामान्यं तस्य पदार्थान्तरत्वात् । न च चिरादि
रूपव्यतिरिक्तो वेद्यते कालः । काल इति (तु) संज्ञामात्रं तेषामेव लाघवार्थं केनचिन्निवेशितं ।

चिरं करोतीति हि क्रियासामानाधिकरण्येन प्रतीतेः क्रियारूपानुपातिन एव तत्त्व
तश्चिरादयः ।

(२) क्रियानिरासः—

न च क्रियापि कर्मकर्त्तृपदार्थ व्यतिरिक्ता । तथाहि ।

नहि कर्मकरः करोति कटमिति कटकर्मकरविशेषत्यतिरिक्ता क्रिथोपलभ्यते
प्रत्यक्षतः । तदभावादनुमानतोपीत्यसत्त्वमेव क्रियायाः । तथाहि ।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां हि भेदमुपरचय्यानादिवासनासनाथीकृतसन्तानशिथिलीकृत
पदार्थतत्त्वाभिनिवेशो हि पृथग्जन/?/ जानाति भेदविपर्ययेपि भेदमिति विपर्यासमात्रकमेवेदं
क्रियाभेदाध्यवसानं । यतः ।

एतच्च प्रागेव प्रतिपादितं । न चान्वयव्यतिरेकयोः प्रत्यक्षगम्यतान्यत्रानादिवासना
जनितमानसप्रत्ययगम्यत्वात्1137 ।

अथ क्रिया नामेयमसत्त्वभूता तेन न प्रत्यक्षत उपलभ्यते । ननु यदि नामासत्त्वभूता
तथापि लिङ्गादियोगो मा भूत् । पदार्थव्यतिरिक्तत्वे तु प्रत्यक्षत उपलम्भको विरोधः ।
ततः कल्पितक्रियाविशेष एव चिरक्षिप्रादयो न तात्त्विकाः ।

कथमेवमित्याद्यर्थवत् । तथा हि ।

यदि यो य एव विकल्प उदयवान् तदर्थरूपः स एव पदार्थः कल्पनाविषयः पारमार्थिकः
तदैवमादयोपि पदार्थाः स्युः चेत्क्वान्तर्भाव्यंताम् । नहि कालादयस्तन्निबन्धनमिष्यन्ते ।
नापि प्रतीयन्ते । अथ ते क्रियाविशेषा एव तथा सति चिरादयोपीति व्यर्थकः कालादिकल्पना
प्रयासः ।

तस्मात्पूर्व्वापरकालभूतपदार्थग्रहणाभावात्प्रत्यक्षेणाग्रहणमेव व्यापिनः ।

(३) सामान्यनिरासः—

अथ कालव्याप्तेरग्रहणेपि देशव्याप्तिग्रहणमविरोधीति मतिः । न (।) तत्रापि तदा
धारव्यतिरेकेण सामान्यादेरनुपलम्भात् । तथाभूतस्वभावस्य विरोधाद्भिन्नदेशादियोगेन ।
न हि तत्रानुप्रविष्टमन्यत्रापि तदा1138 भवति भेदाभावेन सर्व्वानुप्रवेश एकपिण्डता स्यात् । न
हि तदाधाराननुप्रवेशे तदनुप्रविष्टानुप्रवेशः ।

अथ समानमेतद् द्वयमिति धीरुदेति ततः सामान्यं भिन्नाभिन्नं । अत्रोच्यते ।

अनुगताकारा धीरुदयमासादयतीति कोस्य भाषितस्यार्थः । नहि वचनमविवेचितार्थमेव
यथाकथञ्चित् प्रतीयमानार्थमर्थस्य सत्त्यतां विदधाति । विवेचनञ्च समानकारा धीरिति
शब्दस्यार्थस्य प्रकारद्वित्वेन । कदाचित् स्वरूपसमानत्वात्समानाकारार्थाकारसमानत्वाद्वा
प्रकारान्तरासम्भवात् । स्वरूपसमानाकारत्वे स्वरूपमेव तद्भवेत् नार्थः समानाकारयोगीति
सामान्यमर्थः । स च बुद्ध्याकारः स्वलक्षणमेव न तत् सामान्यं । बुद्ध्यन्तरस्य तदभावा
दर्थगतत्वाभावाच्च ।

अथार्थाकार एव समान इति तदाकारा धीरिति वचः । तदप्यसत्त्यं । आकारद्वय
प्रतिभासनप्रसङ्गात् । प्रतिभासत एव तदाकारद्वयमिति चेत् । न (।) यतः ।

ततः समानाकारा धीरिति व्याकुलेयं धीरधियः । अतो न सामान्यं ।

अथ सास्नादिमत्त्वेन समानाकारता तदव्यतिरिक्तलक्षणं सामान्यं देशकालविनियत
व्यक्त्यन्तरेण युक्तमिति न दोषः । असदेतत् । यतः ।

एकत्वादाकृतेरेकाकृतिग्रहणेपि सर्व्वाकृतिमदर्थपरिग्रहप्रसङ्गः । अथ गृह्यत एवाकृति
राकृतिमतस्तु ग्रहणासम्भवः तद्भेदात् । नहि भिन्नं ग्रहीतुं शक्यमन्यत्तु तादात्म्यादेव गृह्यते ।

तदप्यसत् ।

तदात्मा नामा1141 कृत्यन्तरेणाकृत्यन्तरस्य तादात्म्यं । तदाकृत्यन्तरमाकृतिमता तदात्मक
मिति तदात्मकाकृतिमद्ग्रहणं । यदि1142 चाकृतिमतस्तदभिन्नस्य न ग्रहणं आकृत्यन्तरग्रहणेपि
तदन्तरग्रहणन्न भवेत् न ह्यभेदो ग्रहणनिबन्धनमाकृतिमदग्रहणात् ।

अथ तद्भेदादाकृत्यन्तरमेव तन्न भवति । एवन्तर्ह्याकृत्यभेदादाकृतिमदन्तरमपि न1143 भवेत् ।

एतेना भाष्यकारवचनं निरस्तं । न ह्येकत्रोत्सन्ना सर्व्वत्रोत्सन्ना भवति । व्यक्त्यन्त
रन्नो1144 पलभ्यते । न ह्याकृत्यभेदात्तदभिन्नं व्यक्त्यन्तरं भवत्याकृत्यन्तरवदेव ।

अथाकृतिमदन्तरमेव भवति कार्ष्ण्यादिभेदात् । नाकृत्यन्तरं (।) तदसत् ।

यदि कृष्णत्वादिकमन्यदेवाकृतिमतः कथन्तद्भेदाद्भेदः । न ह्यन्यद्भिन्नमन्यद्भिनत्ति ।
कारणत्वेन भिनत्येवं चेत् । न । कारणत्वाभावात् । नहि गुणा एव द्रव्यस्य कारणं
तदेकयोगक्षेमतयोदयात् । कारणत्वे वा तस्मादपरो भिन्न उदेति तस्याप्यपरेण संसर्गिणा
भेदकेन भवितव्यं । न च कारणमेव संसर्गि । अन्यथाऽग्निरपि धूमस्य संसर्गी भवेत् ।
नैवमदृष्टेरिति चेत् । संसर्गिणोपि तर्हि कारणत्वं न दृष्टमिति न कारणत्वं कल्पनीयं ।

आकृतिमतो (ऽ) भिन्नं कार्ष्ण्यादिकं ततो भिन्नादभिन्नं यत्तदपि भिन्नमित्याकृतिमतो
भेदः । आकृतेरपि तर्हि तदभेदाद्भेदप्रसङ्गः । आकृतिरपि नाकृतिमतो भिद्यते । ततश्च
भिन्नादभिन्ना भिन्ना भवत्याकृतिमदन्तरादाकृतेश्च । आकृतिरभिन्नैव चेत् । न ह्याकृतेर्ग्गु
णभूताया गुणेन कृष्णत्वादिना संसर्गः । गुणानां परस्परमसमवायात् । गुणवति समवायस्तु
गुणानामिति समयः । न युक्तमेतत् ।

तत्रापि दोषस्य दृशा पुनः पूर्व्वसमाश्रयात्

तस्मान्न सामान्यमाकृति लक्षणमपि ।

एतेन प्रधानलक्षणमपि प्रत्युक्तं । तस्याप्यन्वये सकलतदवस्थाग्रहात् सर्व्वस्य
सर्व्वदर्शित्वप्रसङ्गः । तदवस्थानां प्रधानरूपादतत्त्वान्तरत्वात् ।

अथ परमार्थतः सर्व्वमेव प्रतिभासितं भ्रान्त्या त्वप्रतिभास इति विभ्रमः । तदप्ययुक्तं ।
यतः ।

इदमत्र विरुद्धं । यदुच्यते ।

यतः ।

तस्मात्प्रधानलक्षणमपि न सामान्यं ।

अथापि स्याद्यद्यपि न सामान्यं कालभेदभिन्नव्यक्तिव्यापि गृह्यते । पूर्व्वापरभावे
प्रत्यक्षस्या (प्र)वृत्तेः । समानकालभिन्नदेशव्यक्तिव्यापि तु गृह्यत एव ।

तदप्यसत् । यस्मात् ।

श्वेतच्छागमालभेतेति पूर्व्वदृष्टालम्भनस्य तदेवेदमिति जात्यन्वयादालम्बनार्थं तद्व्यव
हारार्थिभिः सामान्यमिष्यते (।) युगपद् दृष्टयोश्च न तद्व्यवहारोपयोगिता । द्वयोरपि
पूर्व्वनुसारेण तज्जातितया प्रतीतेः । न च पूर्व्वापरयोरपि पूर्व्वोत्तरव्यक्तिस्पष्टेतराकारव्यति
रेकादपरं सामान्यमीक्ष्यते । तथ समानकालयोरपि स्पष्टद्वयाकारात् । कथन्तर्हि समाना
वेताविति प्रत्ययः । अयं प्रत्ययः पूर्व्वोत्तरकालभाविनोरपि समानः । तथा हि ।

तत्र नास्ति समाना (? समा)कारः प्रत्यक्षेण समीक्षितः ।

समानकालव्यक्तीनामपि नेक्षणमक्षतः ।

साम (ा) न्यस्येति वाक्यशेषः । न समानाकारता पूर्व्वापरव्यक्तिवत्समानकालानामपि
निरूप्यते व्यतिरेकिणी । प्रत्यय एवायं केवलः प्रतीयमानस्यादृष्टेः । नहि प्रतीयमानाकार
विनाकृतः प्रत्ययः प्रत्येति किञ्चित् ।

प्रत्ययः समानाकारः स निरालम्बनोदयः (।)

यः समानाकारः स सकलो1146 निरालम्बनः प्रत्ययः । तत्र ग्राह्याप्रतिभासात् । तद्यथा
भिन्नकालव्यक्तिसामान्यालम्बनाभिमतः अप्रतिभासमानसामान्याकारश्च समानकालव्यक्ति
सामान्यविषयोपि प्रत्यय इति स्वभावहेतुः ।

अथ स प्रत्ययः समानतामन्तरेण सर्व्वस्य विलक्षणत्वात् कथमुदयी । तदपि यत्किञ्चित् ।

नाहेतुको नियम इति हेतुरेव परिकल्पनामर्हति1147 । सामान्यस्य तु किमायातं । अथवा
तदन्यव्यावृत्तिमात्रमेवास्तु सामान्यमिति न क्षतिः । सा चारूपेति प्रतिपादितं । अपि च ।

व्यवहारमात्रमविचारितततत्त्वयापि जात्या सम्पद्यत एव किमपरः परत्र1148 प्रयास
आस्थीयते ।

धर्मादिसाधनत्वं हि जातेः स्वरूपेण प्रसिद्धादपि1149 न विवेकेन गम्यते जात्यन्तरा
दभेदात् । न च तथाऽप्रसिद्धा सती कार्योपयोगिनीति व्यर्थ एव जातिग्रहः ।

अथवा तथाभूतप्रत्ययविशेषोपलक्षितव्यक्तीनामेव धर्मादिसाधनत्वमिति तदेव सामान्यं

अथ यदि सामान्यं नित्त्यं व्यापि न भवेत्समानाकार एव व्यापी न भवेत् प्रत्ययः ।
तदयुक्तं ।

न च समानाकारप्रमेयानुभवः । तथा च प्राक् प्रतिपादितं । तस्मात् प्रत्यक्षतोऽ
ननुभवादभाव एव सामान्यस्य । दृश्यमानस्यापि रूपस्य तदपरसाधारणत्वेनाननुभवात्
(अ) सामान्यं ।

नन्वेकव्यक्तिनिष्ठत्वात्सामान्यस्य धर्मिणोऽभावाद् भवतो धर्मिणोऽसिद्धत्वादाश्रया
सिद्धता ।

न सदेतत् ।

यद्येवमेकव्यक्तिनिष्टत्वं तदा न देशविशेषवतान्येन योगः । न चोभयमिति स्यात् ।

ननु यद्यन्येनयोग एकव्यक्तिनिष्ठत्वं न स्यात् सिद्धसाव्यता नैकस्यां व्यक्तौ स्थितिः
सर्व्वव्यक्तिव्यापित्वात् । नैकस्यामेव व्यक्तौ स्थितं सामान्यमिष्यते । नैष दोषः ।

यदि व्यापि सामान्यं व्यापितयैवाध्यक्षणे प्रमाणेन गृह्येत । न खलु विपरीतग्रहणं
प्रमाणम् । यदि च व्यापिता प्रतीयते सकलव्यक्तिप्रतीतिरेव भवेत् । व्याप्यग्रहणे व्यापकताया
अप्रतीतेः । न च प्रतीयते ततो न तथारूपं । तेन सामान्यमेव नास्तीत्युभयधर्मनिवृत्तिः ।
यद्ययं स्थितपक्षः स्याद्भवेद्धर्म्यसिद्धिदोषः परस्परविरोधप्रकटनपरमेवैतत् । न वयमेव
म्भूतमर्थं प्रतिपत्तुं क्षमाः । एवम्भूतस्यापरस्यादर्शनात् । अनुमानञ्च न दृष्टान्तम्वि
नावतरति ।

अथ सामान्यमन्यथानुपपत्त्या प्रतीयमानं सकलापरपदार्थविलक्षणमेव न तस्यान्य-

धर्मविरोधेन विरोध उद्भावनीयः । न ह्यन्यधर्मोन्यस्य युक्तः । नहि मूर्त्तपदार्थधर्मा
अमूर्त्ते सामान्ये योजनीयाः । नैतदस्ति । यतः ।

येपि खल्वमूर्त्तिसङ्गता अन्त्या विशेषास्तेपि प्रतिनियताधिष्ठाना न व्यापिनः । तथा
सामान्यमपि नामूर्त्तदव्यापितामतिक्रामेत् ।

अथ सविशेषोऽमूर्त्तत्वेप्यव्यापी तत्त्वादेव । न तर्हि मूर्त्तेतरस्वभावकृतोयं विभागः ।
सामान्यविशेषभाव एव तर्हि व्यापितेतरत्वे निबन्धनम्भवतु को दोष इति चेत् । नन्वसिद्धिरेव ।

ननु सामान्यं सिद्धमेव त्वयापि धर्मितयोपादानात् । नैतदस्ति । यतः ।

गृह्यत इति वाक्यशेषः (।) स्वरूपेण हि गृह्यमाणं सामान्यं व्यपितयेतरथा वा गृह्येत ।

अथ व्यक्तयो न गृह्यन्ते । तथा तर्हि सामान्यमेकव्यक्तिसमन्वितं गृह्यमाणं कथं
व्यापितया गृहीतं । एकव्यक्तिविशेषणत्वे तद्व्यक्तिविशेषणं विशेषवदसामान्यं भवेत् ।
अथ पर्यायान्तरेण व्यक्त्यन्तरविशेषणताग्रहणमपि । तथा सति तदेवेदं सामान्यमिति कथं
गतिः । तदेवेदमिति प्रतीतिर्न्नाध्यक्षेति विचारितं । तस्मादसिद्धमेव सामान्यरूपत्वं कथं
व्यापितासाधनं । तस्मात् ।

नामूर्त्तत्वान्न सामान्याद्व्यापितासाधनं क्वचित् ।

यदि सामान्यमसिद्धं कथम्भवता सामान्यविषयव्यापित्वं साध्यते । धर्मित्वेन
सामान्यस्योपादाने तत्र धर्मस्यं कस्यचित्साधनं नान्यथा ।

न सदेतत् । यतः । उक्तमेतत् । प्रसङ्गसाधनमेतत् । न त्वयं मौलो हेतुः ।
यदि त्वया सामान्यं व्याप्यभ्युपगम्यते प्रमाणेन तत्प्रतिपत्तव्यं । प्रत्यक्षस्य तदादिना1151 प्रमाण
निबन्धनत्वादभ्युपगमस्य । देशकालावच्छिन्नैकव्यक्तिसंसर्गावच्छिन्नस्वभावान्तरविरहतया
च प्रतीयमानं कथं व्यापि तदिति अभ्युपगन्तुं युक्तं । प्रत्यक्षेण चानेकवस्तुग्रहणेन तद्व्य
तिरिक्तं अन्यथा वा प्रतीयत इति नाप्रतीयमानाभ्युपगमो युक्तः । आकृतिरेव सामान्यमुपल
भ्यमानेति चेत् । न (।) आकृतेर्व्यापित्वाभावात् । व्यापित्वेनोपलम्भे सकलव्यक्त्युपलम्भः
स्यात् । तथा च देशकालभिन्नसकलव्यक्तिप्रतीतिप्रसङ्गः । एकव्यक्तिनिष्ठत्वे चाकृतेर (प्य)
यापिता साधने धर्म्यसिद्धिरपि परिहृतैव । कथन्तर्हि प्रसङ्गसाधनमेतत् । परेणाकृतिरेवसामा
न्यमभ्युपगतं अन्येनान्यदिति प्रसङ्ग(ा)साधनता ।

अथवा व्यापित्वात् नैकव्यक्तिनिष्ठतयोपलम्भः स्यादिति प्रसङ्गार्थः । विपर्यस्तु
मौलो हेतुः । प्रसङ्गस्तु मौलस्तु हेतोर्व्याप्तिसाधनार्थ एव । अन्ये तु विरहादिति मौलो हेतुः ।
प्रसङ्गस्तन्नीयमान एव । मौलनिष्ठताञ्च दर्शयितुमेवमुपन्यासः । विरहादिति च हेतुः

प्रसज्य प्रतिषेधरूपः । स चाभावेपि सामान्यस्य सिद्ध एव । न ह्यभावे हेतौ वस्तुरूपो
धर्म्यभ्युपगम्यते ।

तदभावाच्च तन्नेति वचना (द) पि तद्गतेः ।

तदसदेव ।

विरहमात्रकस्य हेतुत्वे तस्य केनचिदसम्बन्धात्कथं साध्यसाधनं । अथ व्यक्त्यन्तर
संसर्ग्गविरहस्तदापि कस्यासाविति निरूप्यमेव । तस्मान्नियमेन परोक्तेन सामान्येन बुद्धिस्थेन
भवितव्यम् । न च पक्षधर्मोपसंहारमन्तरेण हेतुः समर्थः साध्यसाधनाय ।

अथान्यापोहलक्षणं सामान्यं सिद्धं सौगतानां तथासति परस्येष्टमेव । पराभ्युप
गतस्य तेनापि दूषयितुमभिप्रेतत्वात् । अपि चान्यापोहलक्षणस्य सामान्यस्य व्यापितेष्यत
एव । तथाहि । व्यावृत्त्यापि समानता ।

अथ सामान्यस्याविद्यमानस्यापि विरहलक्षणो हेतुरस्त्येवेति ।

तदप्यसत् । अविद्यमानस्य हेतुत्वायोगात् । अविद्यमाने साध्ये योग एवेति चेत् ।
न । प्रतिबन्धे सत्येकाभावोन्याभावं गमयेत् । प्रतिबन्धश्चान्वयेन गृह्यते । अतस्तत्साम
र्थ्याद्यत्र व्यापको नास्ति तत्र व्याप्याभाव इति विपक्षेऽभावमात्रमादर्श्यते । न स मौलो हेतुः ।

अथ व्यापकतानुपलब्धिरपि प्रतिनियतवस्तुविषयाभावसाधनायोपादीयते । तथा सति
नात्र शिंशपेति न्यायादन्येन धर्मिणा भवितव्यं प्रमाणप्रसिद्धेन । अथात्रापि भावाभावसाधारणं
धर्मींत्युपादीयते ।

तदप्ययुक्तं । भावाभावसाधारणस्यापरस्याभावात् । विकल्पप्रतिभास एवोभयधर्मः
साधारण इति चेत् । एवं तर्हि (।)

तस्मिन्भावानुपादाने साध्येऽस्यानुपलम्भनं ।

अन्य एव हेतुरिति यत्किञ्चिदेतत् । तस्मान्नात्र मौलो हेतुः । सामान्यस्य धर्मिणः
सिद्धेरभावात् ।

रूपादय एव सामान्यमिति पक्षे नेदं प्रसङ्गसाधनं । प्रत्यक्षेण तेषामव्यापिताप्रतीतेः ।
तस्मादुभयवादिसिद्धि एव हेतुर्न्न त्वन्यतरस्य प्रतिवादिन एव ।

(१) हेतुवचनं असाधनम्

ननु पक्षः साध्य एव तदपेक्षयान्यस्य सपक्षत्वात् । तत्र पक्षसमपक्षान्यतरत्वं नाम
धर्मस्तद्विपक्षाद् व्यावर्त्तते । ततः कथन्न हेतुः । नहि पक्षसपक्षनियतो धर्मः साध्यव्यभिचारी ।

तदसद्यतः ।

यद्ययमर्थः पक्षसपक्षान्यतरत्वादिति शब्दघटानित्यता सामान्याव्यभिचरितधर्मयोगा-

दिति । तदा स धर्मः कृतकत्वादिलक्षण एव । अव्यभिचरितस्य साधर्म्यस्यान्यतर शब्देन
प्रतिपादनात् । न त्व व्यभिचारी1157 धर्मः कृतकत्वादिलक्षण एव । एवं च सति (स) हेतुरर्थ
एव न कल्पितः । अथ पक्षीकृतेतरत्वेन विवक्षितत्वात् ।

तदसत् । यद्यपि नामानित्यतया पक्षत्वविवक्षा तथापि न तावताऽनित्यता सिध्यति ।
नित्यतया विवक्षितत्वे तदैवापगमात् । वास्तवञ्चेदनित्यतया पक्षत्वं प्रसिध्येत् सिद्धमेव
साधितं भवेत् । तस्मान्न कल्पितो धर्मः साधनं ।

स च स्वसिद्धोऽर्थः साधनं । त्रिरूपमेव लिङ्गमतस्त्रिरूपलिङ्गाख्यानं परार्थमनुमानं ।
ततो यैः पक्षवचनमपि साधनमिष्यतेऽयुक्तवादिनस्त इति प्रतिपादितं भवति । तस्यासिद्धत्वात् ।
साधनं हि साध्यं साधयेत् । न साध्यमेव (वाध्यं साधनात्) । वचनं साधनमिति चेत् ।
न । वचनस्य साक्षादसाधनत्वात् । साध्याप्रतिबन्धात् । न वचनस्यार्थे प्रतिबन्धः । तस्मात् ।

अनित्यः शब्दः कृतकत्वादिति त्रिरूपं कृतकत्वमेवानित्यतां गमयति । तस्य तत्राव्य
भिचारात् । न पक्षवचनं हेतुवचनं वा । अन्यथा नित्यः शब्दः प्रमेयत्वागिति साध्य
सिद्धिर्भवेत् । अत्रापि हेतुपक्षवचनमस्ति । तदर्थस्य तत्राप्रतिबन्धादहेतुरिति चेत् ।
अर्थादेव तर्हि अर्थस्य गतिः प्रतिबन्धात् । न वचनं साक्षात्साधनमिति प्राप्तं । वचनस्यार्थ
मन्तरेणापि भावात् । यत्र च हेतुवचनमसाधन । तत्र पक्षवचनस्यासाधनत्वमनुक्तसिद्धि
मेव । अथ साध्यवचनं साध्यार्थंप्रतिपादनात्साधनं । न । हेतुवैयर्थ्यप्रसङ्गात् । अथ
प्रतिज्ञामात्रं न साधनमिति हेतुरुपादीयते । कथमसाधनं साधनं । सहितं साधनमिति
चेत् । कथमनुपयोगि साहित्यं विदध्यात् । नानुपयोगिना कश्चित् साहित्यं वाञ्छति ।
तस्मान्न वचनं साधनं ।

अपि च ।

(२) पक्षवचनं असाधनम्

नहि संशय हेतुरेव तत्र हेतुः । अर्थाप्रतिबद्धत्वेन च संशयहेतुत्वं । अन्यथा
हेतुपादानमनर्थकं1158 । यथा तर्हि वचनं साध्यार्थासाधनं । तथा साधनार्थोपि नैव तस्मात्प्र
तिपत्तव्यः तत्रापि नैव तस्य प्रतिबन्धः । प्रतिबन्धे वा साध्येपि कः प्रतिबन्धः प्रतिवन्धस्य ।

सत्त्यमेतत् । साधनार्थमपि नैव वचनं प्रतिपादयति । तत्राभिप्रायनिवेदने प्रमाण
त्वादतः साक्षान्न साधनं । साधनेपि प्रमाणमेव वचनेन आक्षिप्यते । साध्येपि प्रमाणमाक्षि
प्यतामिति चेत् । न । तदानीमेव तत्र प्रमाणसद्भावात् । पूर्व्ववृत्तं हि प्रमाणमाक्षिप्यते

वचनेन तत्र विस्मरणसम्भवात् । वर्त्तमाने तु प्रमाणं प्रत्यक्षमेव किन्तत्र वचनेन । नहि
प्रत्यक्षेऽर्थे परोपदेशो गरीयान् । यस्माद्वचनमसाधनं । पारम्पर्येण तर्हि साधनं पक्षस्य
वचनं यथा साधनस्य । एतदप्यसत् ।

यथा साधनवचनं साधनं तथा पक्षवचनमपि भवेत् । यदि शक्तस्य सूचकं भवेत्प्रमाण
सिद्धस्य । असिद्धस्य तु सूचनं कथं साधनं । नहि स्वयमशक्तमशक्तमाश्रित्य शक्तिमत् ।
तथाहि (।)

साध्यस्य पक्षवचनेनासिद्धतयाभिधानात्कथं साधनं पक्षवचनं । हेतुवचनन्तु स्वयमश
क्तमपि शक्तस्य वाचकमिति साधनमुक्तं ।

ततो यदुक्तं परार्थञ्चानुमानञ्चेति व्याहतं । तथाहि प्रतिपाद्यापेक्षया स्वार्थमेव ।
प्रतिपादकापेक्षया त्वनुवादमात्रकं । तन्निराकृतं । यतः । अनुमानन्तदनुमानकारणत्वे
नोपचारत उक्तं । न स्वतः । ततः प्रतिवाद्यपेक्षया तत्स्वार्थमिति यत्किञ्चनवादितैव ।
तस्य हि त्रिरूपमेव लिङ्गं प्रतिपादकत्वात्स्वार्थ । न वचनं । ततोर्थस्याप्रतिपत्तेः । स्मरणेन
तस्याप्युपकारकत्वात् प्रतिपादकमेवेति चेत् । न (।) अर्थवादमात्रकस्य वचनेन विधानात् ।
तत उभयापेक्षयापि वचनमनुवाद एव । परार्थता तस्य प्रतिपादकापेक्षया न प्रतिपादकस्य
तेन कक्चिदुपकारः । अनुमानकारणत्वेन त्वनुमानन्तत्प्रतिपाद्यापेक्षयैव ।

नन्वर्थापेक्षया परार्थमन्यपेक्षयानुमानमिति प्राप्तम् । तत्कथमेतत् । ननु गुण एव
हि दोषतयाध्यारोप्यते । येनैव तस्य प्रतिपादकस्य तदनुमानन्न भवति प्रतिपाद्यस्य वात एव
तत् प्रतिपादकस्य परार्थमन्यथा स्वार्थमपि भवेत् । स्वयमपि तेन तस्यार्थकरणात् । उपचारे
च प्रयोजनमुक्तं । वचनस्यान्येन प्रकारेणार्थसाधनाभावात् । ननु स्मरणेपि वचनं प्रमाणम
प्रमाणम्वा (।) प्रमाणञ्चेत् किन्नार्थे । अ(था) प्रमाणं कथं ततः स्मरणम् । अत एवान्यथा ।
ततः प्रमाणमेव भवेन्न स्मरणं । स्मरणे च तत्कारकं न ज्ञापकमिति प्रमाणस्वभावः1160 ।
स्मरणमेव ततः कथं । अर्थे प्रतिबन्धाभावात् । घमो हि पावके प्रतिबद्ध इति जनयति
स्मरणं । तद्यदि शब्दोपि प्रतिबद्धस्तथा स्मरणं जनयेत् ।

तदसत् । न स्मरणमात्रकं प्रतिबद्धत्वादिति प्रतिबन्धः । स्मरणञ्च भविष्यत्यप्रति
बद्धत्वाच्चेति । कोनयोर्व्विरोधः । तथाहि ।

अथ निश्चितरूपं स्मरणं सम्बद्धादेव नान्यतः ।

तद्युक्तं । न ह्यसति प्रतिबन्धे तस्य निश्चयस्तत्र किन्तु शब्दान्निश्चितरूपं स्मरणमित्य
सिद्धमतो न सम्बन्धसिद्धिः । तथाहि । सम्बन्धमनालोचयतः संदेह एव भवति । शब्दाच्च
सन्देह उपजायमान उपलभ्यत एव । कथन्तर्हि निश्चय (ः) । एवमे (वै) तत् । यथाहाय
मिति । न प्रमाणादेव तन्निश्चयात् । यतः । पूर्व्वप्रवृत्तप्रमाणपर्यालोचनादेव निश्चयो
न वचनमात्रात् । प्रमाणे तर्हि निश्चयो (न) वचनात् । तथापि वचनं प्रमाणमेव । अत्रोच्यते ।

अर्थे हि वचनमप्रमा । प्रमाणे तु प्रमाणमिति नैव किञ्चित् क्षीयते न च
प्रमाणमपि वचनात्सिध्यति तस्य स्वसम्वेदनेन सिद्धेः । स्मरणमात्रमेव तत्र भवति ।
निश्चयस्तु स्वसम्वेदनादेव । किन्न वचनमात्रेण1163 । भवत्येवाभोगमात्रादपि३ स्मरण
दर्शनात् । अथ यदाभोगतो न भवति तदा वचने प्रमाणमिति चेत् । न सदेतत् । यतः ।

तस्मात्पूर्व्वप्रमाणस्वरूपावधारणमत्यन्तपर्यालोचनत एव कुतश्चित् लिङ्गादिति न
वचनं प्रमाणं । प्रमाणेनाप्यर्थेनाप्याभोग इति । अनुमानमेव परोक्षेऽर्थे प्रमाणं तद्द्वारेण वचनं ।

ननु प्रमाणं प्रतिबन्धग्राहीदानीमतीतमिति कथं प्रतिबन्धनिश्चयः । स्मरणमिदा
नीन्न च तत्प्रमाणं । तेन प्रमाणेन जनितत्वात् प्रमाणमेव । ततश्च ।

ननु प्रमाणादेतत्स्मरणमिति स्मृतिरेवात्रापि निबन्धनं । तदपि स्मरणमन्यतः स्मर
णात्परिशुद्धिभागिति कुतो निश्चयो जायतां ।

अत्राप्युच्यते । उक्तमेवादावेतत् । स्वरूपस्य स्वतो गति (ः) । प्रामाण्यम्व्यव
हारेण । (प्र॰ वा॰ १।४) व्यवहारश्चार्थप्राप्तिलक्षण एवोपलभ्यते नान्य उपयोगी ।

ननु स्वत एव किञ्चिद् दृढं स्मरणं ततोयं प्रमाणदिति निश्चयो न व्यवहारादिति चेत् ।

तदसत् । यतः ।

यद्ययमर्थप्राप्तिलक्षणो व्यवहारो नाभविष्यदभ्यस्तस्तत्कथं प्राप्त्युपयोगिदाढ‌र्यम्भवेत् ।
अन्यदभ्यस्तमन्यत्र दाढ‌र्यमिति स एव व्यवहारोच्छेदो लोकस्य स्यात् । तस्मादेतावती गतिः
संसारिणामिति सांव्यवहारिकं प्रमाणम (वि) चलितमिति न दोषः । तस्माद्वचनमनुमान
कारणत्वादनुमानमिति स्थितमेतत् ।

नन्वाचार्यस्य पक्षवचनमभिमतमेव । यदाह ।

नैतदस्ति । यतः ।

यदाह । (अस्माकन्तु ।)

तत्रानुमेयनिर्देशो हेत्वर्थविपयो मतः ।

अस्माकन्तु योनुमेयनिर्द्देशः स हेत्वर्थविषयत्वेन न साधनत्वेन (।) अतः साक्षात्साधनत्व
प्रतिक्षेपात् तस्य साध्यस्योक्तेरशक्तता कथिता1167 । कथन्तर्हि पक्षधर्मत्वं1168 सम्बन्धसाध्योक्ति
निर्द्देशाभ्युपगमः । नास्यायमर्थः । पक्षधर्मश्च सम्बन्धश्च साध्योक्तिश्चेति । अपि तु
सम्बन्धोक्तिसङ्गता साध्योक्तिः सम्ब धसाध्योक्तिः । यत्कृतकं तदनित्त्यमिति व्याप्त्यन्तर्गता
साध्योक्तिर्न्न प्रतिज्ञारूपेण । अवश्यं हि साधने व्यापकत्वं साध्यस्योपदर्शनीयं । अतोऽवय
वद्वयमेव दर्शनीयं । सम्बन्धेन रूपद्वयाक्षेपादेव त्रिरूपता हेतोः । तस्मादनित्त्यः शब्द इति
नादावन्तेवा दर्शनीयम् । रूपद्वयमात्रकादेव साध्यस्य सिद्धेः ।

(३) न्यायोक्तलक्षणे दोषाः

(१)

स्वयं

शब्दप्रयोजनम्

यद्यात्मा परः स दृष्टान्तेन सिद्धः । यदि तु परमात्रसाधनं तदा न प्रस्तुतसाधनं ।
सिद्धसाधनं वा । एवञ्च वदतः कः प्रतिवादिनो दोषः । यदि तर्हीष्टग्रहणमिच्छया
व्याप्तस्यानुक्तस्यापि साध्यत्वप्रतिपादनार्थं । तथा निष्टनिवृत्त्यर्थमपि1200 व्यवच्छेदफलं वाक्यं
यतः । न चानिष्टन्नाम किञ्चित् । कस्यचित्केनचिदिष्टत्वात् । अत इष्टग्रहणम्वादिन
इष्ट इति प्रतिपादनार्थं । तत्र स्वयमित्यर्थो लभ्यत एव । शास्त्रकारेष्टमपि यदि तस्येष्ट
मिष्टमेव तदिति न तन्निवृत्तिः । अनिष्टत्वे निवृत्तिरित चेत् । न । इष्टग्रहणेनैव
निवृत्तेः । यथा प्रतिवादिप्राश्निकानामिष्टन्न साध्यमितीष्टग्रहणेन साध्यते । तथा शास्त्र-

कारेष्टस्यापि निवृत्तिस्तत एव स्वयंग्रहणेन सर्व्वस्यान्येष्टस्य1201 निवृत्तिरिति किं शास्त्रमात्रमेव
प्रयोजनमुक्तमाचार्येण (।) स्वयमिति शास्त्रानपेक्षमभ्युपगमन्दर्शयतीति ।

अत्र परिहारः ।

यद्यपि नामेष्टग्रहणेनैव वाद्यपेक्षया सर्व्वान्येष्टनिराकरणं तथापि शास्त्रकारेष्टे भवत्येव
साध्यताशंका । शास्त्रकारेष्टं हि भवत्यवश्यं वादिनापीति कस्यचिदस्ति मतिः । अन्यथा
न शास्त्रविरुद्धो हेतुर्गमक इति । तत आशंकास्थानवारणार्थं स्वयं ग्रहणं । अत एव स्वयं
ग्रहणस्य शास्त्रनिवृत्तिरेव प्रयोजनमुक्तं (।) यत एषा स्वयं श्रुतिः शास्त्रेष्टनिवृत्तये कृता ।
अन्येष्टनिवृत्तिस्त्वयत्नत एव सिद्धा । तस्मादिष्टग्रहणस्यैतदेव प्रयोजनं । अनुक्तमपीच्छया
व्याप्तं साध्यं । परार्था इत्यसंहतपरार्थत्वं साध्यमिष्टग्रहणात् ।

(२).

विशेष

शब्दप्रयोजनम्

ननु स विशेषो धर्मधर्मिणोर्न्न साध्यः साध्यत्वे विशेषता कथं । न साध्यविशेषयोरे
कता । उक्तञ्चाचार्येण धर्मविशेषविपर्ययसाधनाद्धि विरुद्ध इत्यादि । तदाह ।

स एव वाञ्छया विषयीकृतः साध्यो विशेष उक्तः । परव्यपेक्षया । उक्तमेव
साध्यमिति । सुकुमारप्रज्ञः परः । तथाहि ।

परार्थाश्चक्षुरादय इति

(१) चार्वाकमतनिरासः

(स) द्वितीयसाधनाय प्रयोगेषु निरन्वयदोषो विरुद्धता वानेनैव न्यायेन प्रतिपादिता । यथा विभक्त1213 चैतन्यशरीरलक्षणपुरुषघटान्यतरसद्वितीयो घटः । अनुत्पन (? न्न) त्वात्1214 ।

कुड्‪यवत् इति चार्व्वाका आहुः । आविर्भूतचैतन्यविशिष्टः कायः पुरुषः । नान्य
आत्मादिः परलोकी । तत्र (च) प्रत्यक्षाविषयत्वादनुमानमेव साधनमिति हेतुमाहुः ।
अभिप्रायः न पुरुषस्तथाभूतः साधयितुं शक्यः । श्रृङ्गग्राहिकया दृष्टान्ते (ऽ) सिद्धत्वादिति
सामान्येनान्यतरसद्वितीयत्वं साध्यते(।) उपायाः साध्यसाधकाः ।

अत्रोच्यते ।

तात्पर्यार्थः । तथा हि पुरुष एव शब्दे नोपात्तस्तदपेक्षया वाऽनन्वय इति पूर्व्वको
न्यायः । अथ सिध्यति केवलं । न तु तत्साध्यं । तदाप्यतिप्रसङ्ग इति प्रतिपादितं ।

ननु नात्र विशेषाक्षेपः । तदसत् । यतो देहस्यासिद्धौ व्यक्त्यभावात्कुतः सामान्यं ।
नहि गोव्यक्त्यभावे सामान्यं । व्यक्तिविनाशेपि सामान्यं न विनश्यति नित्यत्वात् व्यञ्ज
काभावान्न व्यवहारगोचरः । व्यक्तिसम्भवे पुनस्तथा भावाच्चेत् । न (।) अत्र सम्भवा
भावात् । नहि तथाभूतः पुरुषः प्रमाणमन्तरेण सम्भवी । यथा वा व्यक्त्यभावे सामान्यं
न व्यवहारगोचरस्तथान्यतरसामान्यमपि । प्रमाणदत एव सिद्धिरिति चेत् । न (।)
इतरेतराश्रयदोषप्रसङ्गत् । प्रमाणेऽनुमाने सति सामान्यं सामान्येनुमानं । न ह्यसिद्धस्य
सामान्याकारत्वमिति । तस्मादन्यतरत्वादिति यथा न हेतुः तथा साध्यमस्ति1215 । तथाहि ।
पक्षसपक्षान्यतरत्वादिति पक्षत्वमेव शब्देन पक्षसपक्षान्यतरत्वं द्वयोः शब्देऽविरोधाभावात् ।
विकल्पविषयत्वादन्यतरशब्दस्य । न च नियतधर्मसम्भवेऽपरोपक्षेपः । न चोपक्षेपमन्तरे
णापरस्यान्यतरश्रुतेरवतारः । तस्मादसदेतत् ।

अपि च यदि तथाभूतपुरुषस्यैवात्र न प्रतिपादनं तदा पुरुषघटान्यतरसद्वितीयो घट
इत्येवोक्तम्भवेत् । किमर्थमुभयत्र घट एवोपात्तः । तत्रायमभिप्रायः साधनवादिनः । यदि
धर्मी घट उपादीयेत । स घटेन सद्वितीय इति सिद्धसाधनं स्यात् । सामान्येनापि सद्विती
यत्वेऽयमेव दोष इति प्रतिपादितं । तदनाक्षेपे किं साधनफलमनिष्टम्वा । तस्मादुभयत्र
घटजातेः प्रतिपादनं सामर्थ्यात् पुरुषेणैव सद्वितीय (त्व) प्रतिपत्तिर्भवेदित्यर्थः । तथा च
नियमेन पुरुष एवात्राभिधातुमिष्ट इति व्यर्थमन्यतरग्रहणं । तदयं स्ववचनविरोधः माता
वन्ध्येति वचनवत् । तथाहि ।

स ह्युभयत्र1216 घटोपादानाद् घटजातेः स्वेन सद्वितीय (त्वा) योगात् । सामर्थ्या
त्पुरुष एव साध्यः । कथमन्यतरोक्तिस्तद्विपर्ययप्रतिपत्तये । न (।) अन्यतरोक्तेरन्व
यार्थत्वात् । न कुड्यस्य पुरुषेणान्वयोस्ति । नन्वन्येनान्वये कथमन्यस्य पुरुषस्य सिद्धिः ।
सामर्थ्यादिति चेत् । कस्येदं सामर्थ्यं (।) किं हेतोरथ वचनस्य । न तावद्धेतोर्न्नानुत्पलत्वं
पुरुषसद्वितीयत्वे प्रतिबद्धं । अनैकान्तिकत्वात् । तथाहि । परलोकिपुरुषघटान्यतरसद्वि
तीयो घट इत्यपि साधनात् । भवतु विवक्षान्तरेऽन्यस्यापि साधनमिति चेत् । न ।
विवक्षापेक्षया साधनत्वासम्भवादिति प्रतिपादितं ।

अथ वचनसामर्थ्यात्तदेतद्विलक्षेक्षितं । न च वचनसामर्थ्यादर्थाः सिध्यन्ति तत्र
प्रतिबन्धाभावात् । तथा हि । पीनो दिवा न भुङ्क्ते चेत्येवमादि उक्तिसम्भवे नक्तं
भुजिरवश्यं न मिथ्योक्तेरपि सम्भवात् । यदि तथाभूतः पुरुषः प्रमाणप्रापितसन्ततः१ स्यात् घटवद् । तदा प्रमाणमूलविवक्षाप्रयुक्तं वचनं परार्थानुमानं भवेत् । स्वदृष्टार्थ२
प्रकाशनस्य परार्थानुमानत्वात् । अनेनैव प्रमाणेन सिद्ध इति चेत् । न (।) इतरेताराश्रय
दोषादिति प्रतिपादितं । प्रमाणे सति साधनं साधने सति प्रमाणमिति ।

(२) अनित्यताविचारः

ननु नाशेपि साध्ये समानो न्यायः । तथाहि । किं शब्दगतमनित्यत्वं साध्यमथ
घटगतं । यदि शब्दगतं न तत्सपक्षोऽथ घटगतं न तच्छब्द इति विरोधः । तथा कृतकत्व
मपि । अथैतद्विकल्पसमं साधर्म्येपि विशेषोक्तिः विकल्पसमं (।) तथा सति पुरुषेपीति समानं ।

अत्र परिहारः ।

यथा पुरुषो न सिद्धो वाक्यसामर्थ्याप्रापितः । तथाऽनित्यत्वन्न सिद्धमिति नास्त्येतत्
तथा (।) यथा पक्षसपक्षान्यतरत्वं तथा कृतकत्वमित्यपि । घटे ह्यनित्यता प्रागभावप्रध्वं
साभावमध्यस्था स्वभावाप्रसिद्धा । यदि नाम प्रसिद्धा सान्यैव । ततः शब्दः कथमनित्यः ।
न खलु सैवानित्यता शब्दे तत्सदृशी भविष्यति ।

तदसत् ।

तथाहि । यादृश्यनित्यता घटे प्रागभावप्रध्वंसाभावोपलक्षिता । शब्देपि तथैव
प्रागभावादिसम्भवात् । उच्चरितप्रध्वंसिनो हि वर्ण्णा इति न विवादः । तथा घटोपि
धर्मी यदि तद्वान् कुड्यसादृश्याद् भवेत् स्यादिदं साधनं । न च पुरुषसद्वितीयत्वसादृश्यं
कुड्यधर्मिघटयोः३ ।

नन्वात्रपि यदि नामानित्यतासामान्यं वचनोपात्तमैदंपर्या (या) र्थस्तु विशेष एव शब्दग
तस्तेन च नान्वय इति कथन्तत्सिद्धिः ।

अत्र ब्रूमः ।

यद्यपि नामानित्यता विशिष्टा नान्वेति । अन्विता विशिष्टा भविष्यति । समुदायो
हि साध्यः । स चेत्प्रागेव प्रसिद्धः किमर्थं साधनं । तस्मात् केवलेनान्वये शब्दे सिध्यद
नित्यत्वं समुदायतां विशिष्टाञ्चात्मनः प्रकटयति ।

ननु केवलेनान्वये विशिष्टा नित्यता कथं सिध्येत् । अन्येनान्वये ऽन्यसाधनेति प्रसङ्गः ।
तथा च सर्व्वो हेतुर्व्विरुद्धो दृष्टान्तश्च साध्यविकलः स्यात् । उक्तधर्मान्वय एष दोषो नान्य
त्रेति चेत् । न । साध्यत्वाविशेषात् । अदोषे चेष्टविघातः कस्यचिदपि न स्यादिति सर्व्वः
स्वाभिमतं साधयेत् । न । अयोगव्यवच्छेदेन विशेषणात् । अयोगान्ययोगव्यवच्छेदेन हि
द्विविधं विशेषणं । न ह्येवं क्रियते शब्द एवानित्य इति । अपि तु शब्दोपि । सदृशत्वा
दनित्यतायाः । न च पुरुषसाधने तथा संभवति । नहि घटसद्वितीयत्वं कुड्यघटयोः समानं ।
अन्यतरसद्वितीयत्वं समानमिति चेत् । न । तेनाप्यभावात् । अन्यतरसद्वितीयत्वेन हि
सादृश्यमेवं भवति यदि नियमस्याभावः । अत्र1221 च नियम एव घटेनैवं सद्वितीयत्वं कुड्यस्य
तथा भूतपुरुषेणैव घटस्येति पराभिप्रायः ।

ननु प्रतिनियमेप्यन्यतरश्रुतिः प्रयुज्यत एव । तत्कथन्नियमेन्यतरत्वाभावः । ततो न
विकल्पैकप्रतिनियमयोर्विरोधः । तथाहि । देवदत्तयज्ञदत्तयोरन्यतरो भोजनीय इति नियमत
एकत्रैव भोजनं व्यवतिष्ठते । तथात्रापि पुरुषेण सद्वितीयत्वनियमः । नात्र वचनप्रापितो
नियमः । काकतालीयन्यायेन नियमसम्भवात् । स च प्रत्यक्षेणोपलभ्यते । न चात्र
पुरुषघटान्यतरसद्वितीयत्वोक्तौ पुरुषनियमः प्रत्यक्षसिद्धः । भोजनं हि वस्तुसामर्थ्यादेकनियतं
न वचनसामर्थ्यात् । स्वरुच्या प्रेष्यस्य प्रवर्त्तनात् भोक्तुर्द्दातुर्व्वा । यदि ह्यसावुक्तो न
भोजयेन्न तु भञ्जीत भवाननियमो व्यवतिष्ठेत । अत्रापि साधनसामर्थ्यप्रापितो नियम इति
चेत् । न । विपर्ययेपि सम्भवादिति प्रतिपादितं । एतेनेदमपि निराकृतं ।

विशेषेनुगमाभावः सामान्ये सिद्धसाध्यता ।

यद्यनित्यतासामान्यं साध्यते । तस्य क्वचिद्विद्युदादौ सिद्धत्वात् सिद्धसाध्यता ।
अथ शब्दविशिष्टमनित्यत्वं तदा तस्य घटेऽभावादन्वयाभावः । यतः । सामान्यमेव शब्दे
(ऽ) सिद्धत्वात्साध्यते । तदाह ।

(३) सामान्यनिरासः

यद्याधारविशेषानपेक्षमनित्यत्वं साध्यं स्यात्सिद्धसाधनं । शब्दे तु साध्यते सामान्यमतो
न सिद्धसाध्यता ।

ननु शब्दे साध्यते सामान्यञ्चेति व्याहतं । शब्दविशिष्टत्वमेव विशेषः । यदि च
सामान्यं कथं विशेषः । विशेषश्चेत्कथं सामान्यं ।

नैतदस्ति ।

नहि शब्दविशिष्टेनान्वयप्रदर्शने शब्दविशिष्टत्वसिद्धिः । केवलेनाप्यन्वयदर्शने तद्वि
शिष्टत्वसिद्धिः । सादृश्येनैकत्वस्य विवक्षितत्वात् तद्वदेवेति1224 प्रतिपादयता हि परं धूमोग्नि
नान्तरीयको दर्शनीयः । स तथाग्निना व्याप्तः सिद्धो यत्रौवोपदनीयते तत्रैवाग्निबुद्धि जनयति ।
सम्बन्धस्य तथैव ग्रहणात् । यद्देशो हि पावकः तद्देशमेव धूमं जनयत्यपरापर देशसञ्चारणे
(न) सम्बन्धप्रतीतेः ।

ननु सामान्येन प्रतीतौ कथम्विशेषप्रतीतिः । सामान्यस्य विशेषमन्तरेणाभावादिति
प्रतीतेरदोषः । नहि देशकालावस्थाप्रतिनियमप्रतिपत्त्या कस्यचिद्व्यवहारसिद्धिः । एतच्च
प्रामाण्यनिरूपणे प्रागेव प्रत्यपादीति नावर्त्तनीयं पुनः । तस्माद् धर्मिविशिष्टसामान्यप्रसाधनात्
न सिद्धसाध्यता नानन्वयदोषः ।1225

ननु साध्येन सह सामान्यं प्रत्येतव्यं (।) साध्यञ्चानुमानसामर्थ्यात् प्रत्येष्यते । न च
तत् बहिर्व्याप्तिमात्रेण प्रसिध्यति । न ह्येवं व्याप्तिरादर्श्यते । सर्व्वाऽपेक्षः1226 कृतकोऽनित्य
इति । ततः । अन्तर्व्योप्तेरप्रसिद्धिर्ब्बहिश्चेद् व्याप्तिस्तस्यां साध्यसिद्धिर्न्न जातु । अन्य
व्याप्त्यास्य सिद्धिर्यदि स्यात् सर्व्वस्य स्यात् सर्व्वसिद्धिप्रसङ्गः।

तदपि यत्किञ्चत् । तथाहि ।

अग्निमानयं प्रदेशो धूमवत्त्वान्महानसप्रदेशवत् । तथाभूतप्रत्ययसामर्थ्यात् पूर्व्वमेव गृहीत
इत्युच्यते । अन्यथा (हि) यदि साध्योपि स्वभावः परिगृहीतः किमनुमान पूर्व्वधूमप्रतीता
वेवास्यापि धूमस्य प्रतीतेरग्निप्रतीतिः । न चाविद्यमानं भावि शक्यं प्रत्येतुं । तस्मा (त्त)
द्रुपप्रत्ययसम्भवादेव प्रतीतमिति व्यवहारमात्र (त) उच्यते । व्यवहारमात्रेण ग्रहणेन परमार्थ
ग्रहणमिति कथन्न विसम्वादः । तथाभूतार्थक्रियाकारिण्येव स परामर्श इति अवि)सम्वादः1227।

ननु स एव नियमः कथं ग्राह्यः । अस्मादेव व्यवहारात् । व्यवहारेण सकलमेव
सम्वादकमनादिना ज्ञायते न परमार्थ इति प्रतिपादितं । तस्मात् सामान्येन प्रतिबन्धग्रहणे
तस्य विशेषमन्तरेणाभावात् विशेषप्रतिपत्तिः । एवमेव सकलो व्यवहारः ।

अनित्यः शब्द इति प्रतिज्ञायां यद्यनित्यः शब्दः साध्यः शब्दविशिष्टमनित्यत्वं शब्दे
साध्यमिति प्राप्तं । अनित्यत्वविशिष्टो वा शब्दं इति ततस्तद्विपर्ययसाधनाद्विरुद्धः । यथायं
हेतुः शब्देऽनित्यत्वं (प्र) साधयति । तथा शब्दविशिष्टानित्यत्वाभावमपीति विरुद्ध इति य आह
सोप्यनेनेष्टसाध्यवचनेन निराकृतः । नहि शब्दोऽनित्यशब्दत्वं प्रसाध्यतेऽनित्यतामात्रस्य

प्रसाधनात् । अनित्यतामात्रसाधने कथं समुदायसाधनमिति चेत् । न । तथैव समुदायस्य
साधनात् । धर्मिणा सह समुदायसाधनात् । नहि धर्मिण्यपरः शब्दानित्यत्वसमुदायः शब्दे
साध्यः । ततस्तस्य निराकरणेपि न दोषः । अनित्यतामात्रनिराकरणे हि दोषः । कथं
समुदायविपर्यासनमिति चेत् । द्वयोरेकाभावे समुदायस्य निराकरणात् । नैकशेषत्वे समुदाय
सम्भवः । तस्मात् केवल एव धर्मो धर्मिणि साध्यः । तथैव समुदायसाधनात् । एकत्र
द्वितीयसाधने समुदायसम्पत्तेः । कथं तर्हि धर्मधर्मितत्समुदायविशेषनिराकरणभेदः । तद्द्वारेण
निराकरणात् । यद‌्द्वारेण हि समुदायो निराक्रियते तेन व्यपदिश्यते । परमार्थतः समुदाय
निराकरणमेव । अनित्यः शब्दः । शब्दानित्यत्ववान् वा शब्द इति समुदायनिराकरणञ्चेत् ।
नैवं प्रतिज्ञा (याः)ऽसंभवात् । अनित्यः शब्द इति तु प्रतिज्ञायां न समुदायसाधनत्वप्रतीति
रपरत्र धर्मिणि । तस्मादन्यथासमुदाय १साधनासम्भवात् । केवलधर्म्यादि1228 निराकरणेनैव
समुदायनिराकरणम् ।

न तु शब्देऽनित्यशब्दत्वनिराकरणात् । एवं साध्यस्यानभिप्रेतत्वात् । अनभिप्रेत
निराकणे न दोषः ।

—इति संग्रहः ।

(१) क्षणिकोऽनाश्रयः

यदि तस्य शब्दात्मनः क्षणानन्तरमहेतुत्वान्नाशः किमाकाशगुणत्वेन । आश्रयो हि
नाम स्थितिहेतुः । न च क्षणिकस्य स्थितिः । क्षणमेकन्तु स्वकारणादेव । अथ
कालान्तरस्थायी स स्वकारणादुपजातस्तथापि1233 कारणवशादेव स्थास्यतीति किमाश्रयेण ।
अथाश्रयवशात्कालान्तरस्थानं नन्वविनाशादेव स्थास्यति किमाश्रयेण । न च शब्दस्य गुरुत्वं
येनाश्रयमन्तरेण पातसम्भवः । न चाकाशस्य धारणस्वभावभाक्त्वं न खलु गुरूणामा
काशेन धारणं ।

स्वभावो हि (स) तस्येत्थमपेक्ष्यैव विनश्यति ।

यावद् विनाशको नास्ति स्थानादन्या न तद्गतिः ।।१०८ ।।

इत्याश्रयम्विनैवास्य स्थानमित्येव निश्चयः ।

नित्यानामपि नैवास्ति साश्रयत्वमनर्थकं । सत्त्यमेतत्तथाप्येष स्वभावः सहजस्सदा1235 ।।११० ।।

नहि पर्यनुयोज्योसाविति स्यादपि कल्पना ।

तस्मादनित्यस्य पदार्थात्मनो नाश्रय इत्यनित्यत्वस्य साधक आश्रयत्वस्य1236 बाधक इति
हेतुदोषः । प्रतिज्ञादोषश्चेति ।

(२) गुणा अनाश्रयाः

अत्रोच्यते ।

यदि शास्त्रमभ्युपगतमित्येव शास्त्रबाधने दोषः प्रतिज्ञाहेत्वोस्तदा शब्दाकाशगुणत्व
बाधनवद् गन्धे पृथिवीगुणत्वविपर्यासनेपि । ततो यथा तत्परिपठिततद्धर्माकाशगुणत्व
संसर्ग्गसम्भवि तदनित्यत्वं साध्यं तथा तच्छास्त्रकारेष्टगन्धधर्म्यन्तरसङ्गतपृथिवीगुणत्वसङ्गत
शास्त्रप्रतिपादितत्वमपि । तद्बाधनेपि तच्छास्त्रसम्बन्धत्वमयुक्तमिति स्यादेव प्रतिज्ञादोषः ।
अप्रकरणापन्नत्वाद् गन्धस्य कथमित्यपि न वाच्यं । आकाशगुणत्वस्यापि न प्रकरणापन्नतेत्यपि
नोभयत्र विशेषः ।

धर्म्यन्तरेपि प्रकृतः1238 शास्त्रार्थोपगमान्न किं ।

यदि नामात्र धर्मी प्रकृतः स तु तद्धर्माधारतयैव । अथ शास्त्रद्वारेण धर्मान्तराधार
तयापि । एवन्तर्हि तदेकशास्त्रपरिपठितधर्म्यन्तरगतधर्मसङ्गतत्वमपीति समानो दोषः ।
अथापि स्यात् । तद्धर्माधारो धर्मी प्रकृत इति धर्मान्तरमपि साध्यपक्षनिक्षिप्तमेव वादिनोपि
तथेष्टत्वात् । तदाह ।

आकाशगुणत्वमपि वादिन इष्टमेव । उपात्तसाध्यधर्मिधर्मित्वादनित्यवत् । तथा
साध्य समुदायैकदेशविशेषत्वादित्यादि । तदाह । न साध्यसमुदायैकदेशविशेष इत्येवा
प्रकरणेच्छा भवति । तथाहि

न साध्यसमुदायैकदेशविशेषत्वमात्रकमिच्छां प्रवर्त्तयति । प्रवर्त्तने वा सदेच्छासाधन
प्रवृत्त्योरविरामप्रसङ्ग । अथ साध्यसमुदायैकदेशविशेषत्वेन नेष्टत्वादिति मतिस्तथा सति
तदेवेष्टत्वं साध्यं तदेव साधनमिति प्रतिज्ञार्थ एव साधनं । तस्माद् यत्र प्रकरणं तत्रैवेच्छा
न्यथातिप्रसङ्ग । तस्माद्विवादास्पद एवेच्छा प्रवर्त्तते नाकाशगुणत्वे ।

ननु प्रकरणादिच्छा भवति प्रकरणञ्च तस्या (ः) कारणं । तत्कथङ्कारणात्
कार्यसिद्धिः । अप्रतिबद्धं कारणं कार्यं गमयतीति चेत् । कथन्तथावगन्तव्यं । वचनस्य
तत्कार्यस्य दृष्टेः । वचनादेव तहि गतिः कार्यान्न प्रकरणादिति कथं तैरेव गम्यत इत्युच्यते ।

अत्रोच्यते ।

वचनाद्वीच्छामात्रस्य गतिः प्रकरणञ्च कारणत्वादिच्छाया न गमकं (।) ततो वचनाद्
गता1239 प्रतिबद्धसामर्थ्यं प्रकरणमेवेच्छायाः प्रतिनियमस्य गमकमिति तैरेवेत्युच्यते । अप्र (क)
रणा (द) पि तु तवेयमेवेच्छेति नात्र कश्चिन्न्यायः । ततः (।)

इच्छाया हि कार्यं कारणम्वा गमकं । प्रकरणञ्च कारणं नाकाशगुणत्वङ्गमयति ।
तत्र तदभावात् । वचनं कार्यं तदपि नाकाशगुणत्वस्य । तथापि तवेयमिच्छेति । अकार्य
लिङ्गामिच्छाम्वदन् व्यभिचारेण बाध्यते । नहि साध्यसमुदायैकदेशविशेषत्वादि (क)
मिच्छायाः कार्यम् । नाप्यप्रतिबद्धसामर्थ्यं कारणं नान्तरीयक (त्व) बाधने च व्यापकाभावात्
साध्यस्याभाव इति भवेत् साध्यसाधनदोषः । न चाकाशगुणत्वं नान्तरीयकमनान्तरीयके
च बाधिते साध्यस्य ततोन्यस्य का क्षतिः ।

(१) विषमग्रहः शास्त्रम्

यदि न्यायबाधितोपि सिद्धान्तः परित्यक्तुमशक्यस्तदा नासौ सिद्धान्तः । सिद्धान्त
व्याजेन विषमग्रहो बालानां ततो मोचयितुमशक्यत्वात् ।

गुणदोषविवेकोपि प्रमाणं त्यजतः कुतः ।

तस्मान्न शास्त्राभ्युपगमपूर्व्वकमनुमानं ।

ननु शास्त्रविरोधि कथमनुमानं निश्चायकं तस्माच्छास्त्रविरोधः परिहर्त्तव्यः तदनुकूल
निदर्शनेन ।

तदसत् । यतः ।

शास्त्रविरोधो हि परिहर्त्तुमशक्य एव । शास्त्राणामेव परस्परविरोधात् । सर्व्वेषां
प्रमाणत्वमप्रमाणत्वम्वा । न तावत्प्रमा(ण)त्वे सर्व्वविरोधपरिहारः परस्परविरुद्धत्वात् ।
नाप्यप्रमाणत्वे सकलजनवचसां विरोधस्य सदा भावात् । न ह्यपरिमितो विरोधः शक्य
परिहारः । एवञ्च साधनं भवतीति लोकातिक्रान्तोयं मार्गः1249 ।

ननु यदि तद्धर्मिधर्म एव बाध्यते उक्तेपि कः समाश्वासः । नहि बाधकस्य साधकत्व
सम्भवः । नेदमपि युक्तं । एवं हि साधनमेव किञ्चिन्न स्यात् । एवं हि साधयता
नियमतः परं बाधितव्यम् ।

अपि च ।

असम्बद्धस्य हि धर्मस्य यदि बाधनं परिहर्त्तव्यं न हेतुरेव स्यात् । यदि चान्यो बाध्यते
कस्मादन्यन्न सिध्यति । एकोपि हि धूमः पावकशीतस्पर्शयोर्भावाभावयोः साधक उपलब्धः ।
विरोधात् साधनमविरुद्धमिति चेत् । आकाशगुणत्वेपि समानो विरोधः ।

अथ भवतु स हेतुः साधको भावाभावयोः । प्रतिपाद्यस्य तु कथं शास्त्रविरुद्धार्थ
प्रतिपत्तिः । ततः शास्त्रार्थानुगमोपि दृष्टान्ते दर्शनीयः । न हि तद्धर्मानुपनये हेतुतः
साध्यप्रतिपत्तिः1250 ।

नैतदस्ति । यतः ।

आस्तां तावच्छास्त्रप्रसिद्धोऽसम्बन्धो धर्मस्तद्धर्मिधर्मस्यापि कस्यचिद् दृष्टान्तेनुपनये
वाग्धूमादिकाद्धेतोरयं लोकश्चैतन्यदहनादिकं प्रत्येति नहि तदपरो धर्मो बाधित इति पावका
प्रसिद्धिः1251 ।

न च न प्रत्येति प्रतिपाद्यः । अपि चानिच्छतोपि प्रतिपाद्यस्य ।

न खलु स्वकारणायत्तः स्वभावः पदार्थानां पुरुषेच्छया व्यावर्त्तते (।) अव्यभिचारश्च
हेतोः साध्यसाधने निमित्तं स चास्ति किन्न साधकः(।)

अथ भवत्वसौ साधकः स तु प्रतिपाद्यः कथं प्रतिपद्यते । तदाह । स्वभावं ।

कारणं हि कार्यजननाय प्रवृत्तमप्रतिबद्धसामर्थ्यादितरन्निवारयितुं शक्यम् । ज्ञापकन्तु
प्रतिबन्धबलात् प्रतीतिमुपजनयत् प्रतिपन्नरूपत्रयस्य न तेनैव निवारयितुं शक्यम ।

न हि तदव्यभिचारितां प्रतिपद्यमान एव तन्न प्रतीयात् । विशेषणविशिष्टविशेष्य
प्रतिपत्ते1252 र्व्विशेषप्रतीतिनान्तरीयकत्वात् । सर्व्वमस्ति किन्तु वाद्ययुक्तकारी भवेत् ।

अत्रोच्यते ।

वचनगुणदोषौ हि परार्थेऽनुमानेऽधिक्रियेते नार्थस्य । न वक्त्रात्र किञ्चिद्दोषजात
मकारि । शास्त्रं बाधितमिति चेत् । न । हेतुरेव शास्त्रस्य बाधकोनुक्तोपि । एवम्भू
तमेव हेतुं कस्मादुपादत्त इति चेत् । अन्यस्यासम्भवात् । नहि कश्चिदनित्यत्वसाधकः
सम्भवति य आकाशगुणत्वादिकं न बाधते । तूष्णीमेव कस्मान्नास्त इति चेत् । न (।)
असाधनाङ्गवचनस्य1254 सुतरामेव निग्रहस्थानत्वात् । अवश्यं हि प्रतिवाद्यववोधयितव्यः ।
तस्मादत्र न वादिनो दोषः ।

—इत्यन्तरश्लोकः ।

एवं तर्हि हेत्वाभासवचनेपि न दोषः । हेत्वाभासोपि स्वयमेव तथाभूत इति किम्वा
दिनो दोषः । न ह्यसावपि तदुक्तदोषेणैव दुष्यति स्वयमेव दोषात् ।

तदसत् ।

अत्र साध्यसाधनाय साधने वक्तव्ये तदसाधनस्य वचने दोषः । व्यर्थकत्वादभिधानस्य ।
सार्थकाभिधानाधिकारे व्यर्थकवचनं हि व्यर्थं । अत्र तु साध्यसाधनाददोषः । अवचन एवात्र
दोष इति । अत्राप्याकाशगुणत्वस्यावचने दोष इति चेत् । न । साधकस्यापि सम्भवात्
वादीष्टसाध्ये ऽवचनं दोषो युक्तः । न त्वत्र शास्त्रार्थाकाशगुणत्वाबाधकस्य सम्भवः । अतो
नावचनं दोषः ।

ननु यदि हेतुः शास्त्रार्थं बाधतेऽनित्यत्वमपि कथं साधयेत् । तेनैवानैकान्तिकत्वात् ।
अत्रोच्यते ।

नहि सकलशास्त्रार्थविरोधः । क्वचिदेव शास्त्रे तस्य भावात् । सम्बन्धभावाभावाभ्यां
साधनमसाधनञ्चेति क इवात्र विरोधः । अयुक्तस्य प्रतिषेधे युक्तस्यापि प्रतिषेध इति
राजशासनमेतत् ।

अपि च ।

सर्व्वार्थाविरोधेन न किञ्चित्साधनं शक्यं वक्तुं । प्रकृतसाध्यसम्बन्धमात्रमेवापेक्ष्यते ।
अन्यथाऽसम्भवात् । शास्त्रार्थाविरोध एव कर्त्तव्य इति चेत् । न(।) अविशेषादपरस्यापि
प्राप्तेः । अथ शास्त्रस्यापि विरोधः परिहर्त्तव्यः (।) तथा सति साधनमेव किञ्चिन्न
स्यादित्युत्सीदेत् साध्यसाधनभावः सर्व्वत्र । शास्त्रं तर्हि कस्मादङ्गीकृतमिति चेत् । एत
देवात्रोपपादयितव्यमभिप्रेतं । न प्रथमं शास्त्राभ्युपगमः कर्त्तव्यः । कृते सति प्रमाणविरोधे
पश्चादपि वरं परित्यागः । परेषां पुनर्मतं शास्त्राभ्युपगमः प्रतिज्ञा । ततः शास्त्रमभ्युपगम्य
न विरोधयितव्यं । अभ्युपगमसिद्धान्ते सति वादविधानवृत्तेः ।

यदि तर्ह्याकाशगुणत्वबाधनेपि न हेतुदोषः कथम्विरुद्धाव्यभिचारी साधनदोषः ।
तत्रापि साधनान्तरप्रसिद्धार्थविरोधतो दोषः । इहापि शास्त्रप्रसिद्धार्थविरोध एव दोषः ।

न सदेतत् । यतः ।

विरुद्धाव्यभिचारिणोरिह1256 परस्परविरुद्धार्थाव्यभिचारिता द्वयोरपि समानबलैव ।
द्वयोरप्यागमाश्रितत्वात् । वस्तुबलप्रवृत्तन्त्वनुमानं शास्त्रञ्च न तथाभूतं । ततस्तयो (र्)
न परस्परबाधनं विरुद्धाव्यभिचारिवत् । न च द्वयोरपि साधनं विरुद्धयोरेकत्र धर्मिण्ययो
गात् । शास्त्रस्य तु विरुद्धानुमानापेक्षया प्रमाणत्वाभावात् । तदर्थो बाध्यत एव न बाधको
विरुद्धाव्यभिचारिवत् । शास्त्रस्य च प्रमाणबलाननुगृहीतस्य प्रतिषिद्धमेव प्रामाण्यं ।
तस्मान्न विरुद्धाव्यभिचारिपक्षोपक्षेपपक्षः क्षमः ।

अथापि शास्त्रमतीन्द्रियार्थदर्शिना प्रवर्त्तितं कथन्तस्यानुमानेन बाधा । ततस्तेन
प्रतिबद्धमप्रमाणमेवानुमानमपि । ततस्तुल्यबलत्वाद् विरुद्धाव्यभिचारिवदत्रापि दोष
एवेति चेत् ।

तदसत् । यतः ।

यदि सकलमनुमानं शास्त्रेण बाध्यते । तदा नानुमानेन शास्त्रार्थः साध्यते परं प्रतीति
कथमागमः प्रतिज्ञा भवेत् । नहि किञ्चिदनुमानमन्यद्वा प्रमाणं यन्न शास्त्रेण1257 बाध्यते ।
अनित्यनित्यताद्यनुमानस्यापरापरशास्त्रेण बाधनात् । अस्त्यग्निरित्यादिकमपि शून्यताशास्त्रेण
बाध्यते । अथ तदप्रमाणं कथमप्रमाणमनुमानस्य बाधकं । अनुमानेन बाधितमप्रमाणं न
सर्व्वमिति चेत् । ननु तदेवानुमानं शास्त्रेण बाधितमप्रमाणमिति भवतः पक्षः । ततो न
भवतः पक्षपरित्यागो युक्तः । अथ परीक्षितं प्रमाणन्तेन बाधनं ।

नन्वनुमानमेव परीक्षा ततः कथं शास्त्रेण तेन बाधिता परीक्षा शास्त्रस्य प्रामाण्यहेतुः ।
न खलु तत्रासम्भवि तत् सम्भावयति । तस्मादनुमानमेव प्रत्यक्षपूर्व्वकं दृढमूलत्वात् प्रमाणं
तेन बाधितं शास्त्रं न प्रमाणमेवेति न तत्प्रतिपक्ष इति न विरुद्धाव्यभिचारिवदत्रापि दोषः ।
तेनाकाशगुणत्वाभावेन सहानित्यत्वसाधनात्1258 साधनमेव न तु दोषवत् । विरुद्धाव्यभिचारी
तु नित्यत्वं तदभावञ्च साधयन्नहेतुरेवासम्भवात्तदभावतद्भावयोरेकत्र । आकाशगुणत्वाभावस्य
त्वनित्यत्वेन न विरोध इति कुतो दोष एकत्र धर्मिणि साधने ।

गन्धेपि पृथिवीगुणत्वविपर्यासनात् । अन्येन तेन च प्रकृतेन हेतुनेति ।

यदि नाम तत्र धर्मिणि तस्याकाशगुणत्वस्य सद्भाव इति सम्बन्धस्तथापि न तत्साध्य
मप्रकृतत्वादप्रकरणेपि न बाधनं दोषः । सर्व्वस्य हेतोः स्वसाध्यापेक्षया दोषस्य चिन्तयि
(तु) मभिसमीहितत्वात् ।

तस्य स्वासाध्यानुपरोधेपि तदपरासम्बन्धबाधने यदि दोषः शास्त्रपीडालक्षणः । तदा
न्येनापि हेतुनान्यत्रापि धर्मिणि समैव दोषकारिणी पीडेति प्रतिपादयन्नाह ।

व्यापकस्य हि साध्यस्याभावसाधनं परिहर्त्तव्यं । यः साध्यसाधननान्तरीयकस्य
द्वाधने हि तदभावे व्याप्यस्यापि निवृत्तेः । न चाकाशगुणत्वस्य साध्यनान्तरीयकता । ततस्त
दभावेपि न साध्योपरोधः । अपि च ।

प्रमाणसमुच्च(य)स्य व्याख्याता प्राह । शास्त्राभ्युपगमात्साध्यता सकलस्य शास्त्र
दृष्टस्यान्यथा शास्त्राभ्युपगमस्य व्यर्थता । नहि तदर्थासाध्यतायां शास्त्रोपगमः क्वचि1263
दुपयोगी । अभ्युपगमम्वार्हति । स्वातन्त्रेण1264 प्रमाणेन न किञ्चित् । तस्मादुपगम्य शास्त्रं
तदर्थः साधनीयः । ततस्तद्विरोधे दोष एव ।

अत्रोच्यते । असिद्धहेतुदृष्टान्तयोः प्रतिज्ञात्वं भवेन्निर्द्देशस्य । तयोरपि शास्त्रार्थ
त्वस्य कदाचिद्भावात् । भवतु को दोष इति चेत् । प्रतिज्ञैव सकला प्राप्ता ततो सिद्धतादि
दोषो न वक्तव्यः ।

ननु यः शास्त्रार्थो न भवति स हेतुर्व्वक्तव्यस्तत्रासिद्धतादिदोषः सावकाशः । न (।)
तस्यापि स्वमुखेनाभ्युपगमात् । अथ स्वमुखेनाभ्युपगतं न प्रतिज्ञा परमुखेनाभ्युपगतं नितरा
मेव । परस्यापि वैशेषिकादेः । साध्यनिर्द्देशः प्रतिज्ञेति असिद्धसाधननिद्दशोपि भवेत् ।
तस्यापि यदि नामानिर्द्दिष्टः शास्त्रार्थः प्रतिज्ञा न भवेत् निर्द्दिष्टस्तु भवत्येव । तथा हि भाष्य1265
उक्तमागमः प्रतिज्ञा । न तु1266 प्रतिज्ञा या स आगमः । नन्वा1267 गमः प्रतिज्ञैव । न (।)
आगमार्थनिर्द्देशादागमः प्रतिज्ञानस्वरूपतः । ततः साध्यनिर्द्देशः प्रतिज्ञेति स्यात् प्रतिज्ञाऽसिद्ध
हेत्वादिस्तस्याप्यागमार्थत्वात् (।)

सत्त्यमेतत् । सकल एव शास्त्रार्थः साध्यः । तथापि । न साधनत्वेनोक्तस्य
प्रतिज्ञात्वं साध्यत्वेनानीप्सितत्वात् न्यायमुखप्रकरणे । तत्र तु स्वयं साध्यत्वेनेप्सितः
पक्षो विरुद्धार्थोनिराकृत इति पाठात् । न च साधनत्वेन निर्द्दिष्टस्ये1268 प्सिततमत्वं साध्यता
च कर्मणः । न च साधनत्वेनेष्टं कर्म्म । तद्यथा ओदनं पयसा भुङ्क्त इति पयः । प्रमाण
समुच्चये न स्वरूपेणैवेति अवधारणात् । नैयायिकस्य च साध्यनिर्द्देशः प्रतिज्ञेति साध्यत्वे
नैवेति भावप्रधानत्व1269 स्यावधारणात् न साधननिर्द्देशः प्रतिज्ञा । अत्रोच्यते ।

शास्त्राभ्युपगमादिति न्याय एष यदि तत्कथं न्यायप्राप्तस्य वचनेन निवर्त्तनं । न्याय-

सूचकं हि वचनं (न) न्यायमेव विरुणद्धि । अथ वचनसंसूचितोपि न्यायः साधक एव ।
साधनत्वेन1271 निर्द्दिष्टस्यासाध्यत्वस्य ।

नैतदस्ति ।

यदि ईप्सितवचनादि न्यायेनासाध्यत्वं साधनस्य साध्यते । तथा शास्त्राभ्युपगमादि
त्यनेन साध्यत्वं (।) तथा सत्येकत्र परस्परविरुद्धार्थसाधनादे तौ शंस (? संश)सं जनयेतां ।
तथा च । शास्त्राभ्युपगमादिति न साधक इति कुतः शास्त्रदृष्टस्यासाधनत्वेनेष्टस्यापि साध्यता ।

अथ शास्त्राभ्युपगमादिति न न्यायः । तथा सतीप्सितम्वादिना साध्यं न साधन
त्वेनेष्टं (।) अत्राह

(२) शब्दस्याकांशगुणत्वनिरासः

नह्याकाशगुणत्वमपि वादिनेप्सितमतो न साध्यं । प्रकृतपरित्यागेन हि कः प्रेक्षावान्
अप्रकृतमीप्सिततमं कुर्यात् ।

ननु शास्त्रमभ्युपगम्य तदर्थविरोधे स्वयमुक्तेन हेतुनाऽवश्यमेव दोषदुष्टः । न ।
प्रतिवादीष्टस्य स्वयञ्च साधनात् । न दुष्ट इति प्रतिपादितमेतत् । अथ प्रमाणविरोधोपि
यद्याकाशगुणता शब्दस्य न स्यादुत्पत्तिस्थान एव श्रूयेत । आकाशगुणत्वे तु तद्योगादन्यत्रापि
श्रुतिः । नैतदस्ति । तत्रैव तस्य ग्रहणात् रूपवत् । दूरस्थितेन कस्माद् गृह्यते । रूपस्यापि
तर्हि तदाकाशगुणत्वप्राप्तिः । अपि च । तदाकाशमेकमनेकमिति वा स्यात् (इति) ।
यद्येकं योजनसहस्त्रादपि तद्गुणस्य श्रुतिः स्यात् । अनेकत्वे वदनदेश एव । तस्मान्नाकाश
गुणत्वस्य शब्दे कुतश्चित् प्रतीतिः ।

नन्वाकाशगुणत्वमन्तरेणावस्थानमेव न स्यात् । अवश्यं हि पदार्थेन स्थितिमत (ा)
भाव्यं । तत्र रूपस्पर्शरसगन्धानां पृथिव्यादिमहाभूतचतुष्टयमाश्रयः । शब्दस्य त्वाकाश
मनाश्रि1274 तत्वायोगात् । पृथिव्यादीनामपि तर्हि आकाशाश्रितत्वमेव तत एव हेतोः । न(।)
गुणत्वाभावात् । तदेवागुणत्वमाश्रितत्वेन सिध्यति । गुणत्वञ्च शब्दस्याश्रितत्वे पृथिव्या
दीनां गुणाश्रितत्वादगुणत्वञ्चेत् । तदेव न सिध्यत्याश्रयस्याकाशस्य सम्भवे । आकाशा
श्रितं हि रूपादि पृथिव्यादि च भवेत् । पृथिव्यादे1275 रूपादेश्चाकाशासमवायित्वात् ।
पृथिवीसमवेतं हि रूपादिकं । कोयं समवायो नाम । एकलोलीभावेनावस्थानमिति चेत् ।
न तर्हि शब्दस्याकाशगुणत्वं तेन सहैकलोलीभावेनाप्रतिपत्तेः । गन्धस्य च पृथिव्या अथाकाश
उपलभ्यमानत्वात्तदाश्रितः शब्दस्तदेव च तस्य स्थानं । तूलकादेरपि तर्हि तत्रोपलभ्यमा
नत्वादाकाशाश्रितत्वं तेन धारणात् । स्वयमेव लभ्य (?घु) त्वादवस्थानमिति चेत् । शब्द-

स्यापि तथा स्यादित्यनाकाशगुणत्वं । अथ तूलकादेः पृथिव्यपि स्थानमाकाशे तु स्थानन्ना
काशकृतं वायुना सन्धारित्वात् । शब्दस्याप्येवमिति नाकाशगुणता । तथाहि ।

यथा हि । वायुना धार्यमाणस्य तूलकादेर्न्न वायुगुणता तथा शब्दस्यापि ।

अथ शब्दः प्रेरयितुमशक्य एव मातरिश्वना गुणेन संयोगाभावात् । तूलकस्य तु
पृथिवीत्वान्न विरोधः । अन्यथाच्छायातपादिरपि प्रेर्येत1276 । कथन्तस्य प्रेरणं द्रव्यस्यैव
तदाश्रितस्य प्रेरणात् (।)

अपि च ।

वायुगुणतैव शब्दस्यास्तु1278 तद्द्वारेण तस्य देशान्तरगमनात् । वायोः स्पर्श एव गुण इति
चेत् । नैकगुणत्वमेव द्र(व्य) स्येति नियमः । रूपरसगन्धस्पर्शवती पृथिवीत्यादि परसिद्धा
न्तात् । दृष्टश्च गुणस्यापि गन्धस्य वायुना प्रेरणं । तत्रापि संयुक्तपृथिवी समवायादेव
प्रेरणमिति चेत् । न । तदुपलम्भे पृथिव्युपलम्भाभावात् । तत उत्पन्नस्य केवलस्य वायुना
प्रेरणे को विरोधः । गुणस्य निष्क्रियत्वादिति चेत् । तदेव निष्क्रिययत्वं केवलप्रेरणायां न
सिध्यति । सक्रियत्वमपि सहितप्रेरणायामसिद्धमिति चेत् । न । सहितप्रेरणाया असिद्धेः ।
गुणस्य सक्रियत्वं कथमिति चेत् । अयमपरोस्यय दोषस्तु ।

अपि च ।

यदि च गन्धः संयुक्तसमवायेन वायुना भुवा सहाकृष्यते । शब्दोपि पृथिव्यादिगुण
एव । ततः पृथिव्यादिना सहैवाकृष्यतां किमाकाशकल्पनया ।

(३) आकाशस्य भूतत्वनिरासः

अपि च पृथिब्यादयो धारणादिकर्म्मणा परिकल्प्यतां नाम आकाशन्तु कथं । अवका
शदानादाकाशमपीति चेत् । किमिदमवकाशदादन्नाम । अवस्थितेरव्याघातः (।) पृथिव्यादयः
परस्परदेशावस्थितिविघातकृतः । ततोऽवस्थानस्य दात्रापरेण केनचिन्महाभूतान्तरेण
भवितव्यं । तदाकाशं ।

तदपि यत्किञ्चित् । तंथाहि ।

ननु महाभूतान्तरस्य वाय्वादेः क्वावस्थानं यदि नाकाशं । नन्वाकाशस्यापि क्वावस्थानं
यदि महाभूतान्तरं म भवेदित्यनवस्था । अथाकाशमनाधारस्वभावमाधारश्चान्यस्येति चेत् ।
वायुरवि तर्ह्यनाधारस्वभावोन्यस्य चाधार इति अर्थान्तरपरिकल्पना न साध्वी । अपि च ।

अथ ।

यस्यात्मा नास्ति तादृक्षस्तस्याकाशेन का क्रिया ।

परस्परव्यापितायामेकत्वं व्यापिनां न किम् ।

नन्वाकाश आलोक इति व्यवहारो नात्मादिषु कथमेकता । (ननु) यदि व्थवहारो
नुरुध्यते यथाव्यवहारस्तथा पदार्थकल्पना तदनुरूपैव युक्ता । छिद्रमेवाकाशम् । अच्छिद्र
कारकाभावे च तद्व्यवहारः । यदा चाच्छिद्रकारिणो भावस्तदाकाशं क्व गतवत् । नहि
पार्श्वाप (द) श(?स)रणमुच्यते1279 व्योम्नस्तदभावे च तत्र चान्यत्र वा क्व गतमाकाशं1280 ।
विनष्टञ्चेत् । साध्वी नित्यता । तत्रैवास्तु इति चेत् । अच्छिद्रमाकाशमिति च व्याहतं ।
तत्रा1281 प्यस्त्यवान्यथा तस्य पदार्थस्य स्थितिरेव न स्यात् । अथ केयं स्थितिः । किं धार्य
माणता । अथाविहन्यमानता । यदि धार्यता । तदसत् । नाकाशेन घटादयो धार्यन्तेऽपि
तु भुवा । (अथ) अनुपघातः । तदप्यसत्त्यं । यतः

(४)(३) दिङ्‌निरासः

अनेन दिगपि व्याख्याता । तस्या अपि व्यापितायां नावकाशदानादिकं । तथाहि ।

यदि व्यापित्वं दिशः । सैव पूर्व्वा ततोन्यत्र व्यवस्थितस्य कथं परा । अथ तत्रोभ
यरूपता तथा सत्युभयप्रत्ययप्रसङ्ग ।

अथ प्रतिनियतव्यञ्जकाभावात् काप्यवस्था दिशोभिव्यज्यतेनेंकावस्थायाः । थाय
पितृपुत्रादिरूपस्य स्वरूपस्यापि पित्रादित्वाभिव्यक्तिः पुत्रादित्वापेक्षया1283 ।

तदप्यसद्यतः ।

यत एव पूर्व्वापरदेशव्यवस्थितपुरुषापेक्षया (इ)त(र)स्य परादिता दिग्भागस्य तत
एव भावानामेव सेति किन्नाभ्युपेयते । पूर्व्वदेशावस्थितत्वात् पुरुषादीनां पूर्व्वता देशस्य
देशान्तरापेक्षया तस्यापि पुनरादित्याद्यपेक्षयेति किमन्यदिक्‌परिकल्पनेन । आदित्यादिना
दिगभिव्यज्यते । तेन चादित्यस्य पूर्व्वतादिता । तदिदमितरेतराश्रयदोषः । तावन्मात्रेण च
व्यवहारः प्रसिद्धः किमन्यापेक्षापरिकल्पनाप्रयासेन ।

नन्वपेक्षामन्तरेणापि ऋज्वेतदि (ति)भवति व्यवहारात् पदार्थान्तरमेव दिक् ।

तदप्यसत्त्यं । यतः ।

तथा हि तव प्रगुणमेतदिति लोक उपलभ्यते व्यवहारः । ततोत्यन्ताभ्यासात् पश्चात्तद
नुसरणेनापेक्षां विनापि । कुत एतत्(।) तदन्वयव्यतिरेकानुविधानादन्यत्रापि निमित्त नैमित्ति
कभावगतिः । तथाहि ।

तथाहि । पूर्व्वादिगिति भास्करोदयसङ्गम एव मनसि निलीयते ।

नन्वादित्यस्यान्यथा दर्शनेपि दिग्व्यामोहवाहिमानसानां सैव पुर्व्वोपलक्षिता दिक् प्रति
भाति नादित्त्योदयवशेन । तथा ह्यादित्त्योदयोपि पश्चिमदिगवलम्ब्यवभासते ।

अत्राप्युच्यते ।

य एवारामग्रामादि (र्)उत्तरादिदिगुपलक्षणमादित्योदयाद्यपेक्षया प्राक्तनावस्थायां
सातत्येनोपलब्धः तदभ्यासापरान्ना1285 दित्योदयोनुरुध्यतेऽपि तु तदुपलक्षिता सैव दिगिति दृढवास
नासङ्गमाद् व्यवहारः । तस्मात् (।)

न खल्वत्यन्तमवधानदानतात्पर्यपर्यासितपर्याकुलमानसोपि दिगादीनां निजं रूपमवधा
रयति । अनवधारिततद्रूप एव (तु) लोकः परामर्शविरहाद् गतानुगतिकन्यायापकृतमानसतया
तथा व्यवहरतीति किमत्र कुर्म्मः ।

अनादित्वात्तु सत्त्यत्वे नास्ति ह्यस्यापि1286 सत्त्यता ।

तस्मात्पदार्थानामेव परस्परापेक्षया पूर्व्वः पर इत्यादि नामव्यवहारार्थमुपरचयन्ति स्म
वृद्धाः । अनादित्वाद्वा संस्कारस्य पूर्व्वव्यवहार एव प्रबोधमुपगतस्तथा व्यवहारयतः1287 ।

(५)(४) कालनिरासः

स एव च स्वभावो भेदेन निर्द्दिश्मानः कालाद्याख्यां भजति । तथाहि । आसीदस्ति
भविष्यतीति प्रत्ययेभ्यः देवदत्तादेरतीतानानागतकालव्यवस्थानं । आसीत्सकाल इत्यादितश्च
कालस्यापि कालान्तरेवस्थानं प्रसक्तमित्यनवस्था । अथ स्वरू(पे) णैव कालः पूर्व्वो न
कालान्तरापेक्षया । तथा दिगपीति । स्वभावभूतधर्मभेदेन तथा व्यपदेश ऐन्द्री दिक्
पूर्व्वेति । एवन्तर्हि (।) पदार्थानामपि वृक्षादीनां स्वयमेव पूर्व्वता नापरकालादिपूर्व्वत्वा
पेक्षया । अथ कालादेः स्वतो न पूर्व्वादिताऽपि तु तत्संसर्ग्गिपदार्थापेक्षया । तथाहि ।

राजानो ये चिरातीता (स्) तत्संसर्गव्यपेक्षया ।

अत्रोच्यते ।

अन्यच्च । यद्याकाशगुणः शब्दः । वायुगुणः स्पर्शः । तेजोगुणो रूपं । अब्गुणो
रसः । पृथिवीगुणो गन्धः । कलगुणः क इति वक्तव्यमेव । तथात्मादेः । अथ कालस्य
महत्वादिकं तदात्मादीनामपि । ततः प्रातिस्विकः कश्चिद् वक्तव्यः । अथ पदार्थानां
प्रतिबन्धाभ्यनुज्ञे । ते(च)कारणवशादेवान्वयव्यतिरेकतः । तस्यापि स्वकारणादित्यनादिः
काल1289 परंपरा । अपि च ।

नित्यस्य व्यापिनः शक्तिः प्रतिबन्धाभ्यनुज्ञयोः ।

तथाहि । कालो दिगात्माकाशमिति समानमेतन्नित्यादितया । ततः ।

तस्मादसन्नेवाकाशादिवादः । तस्मादाकाशगुणत्वं शब्दस्य न प्रमाणसङ्गतं । अपि च

आकाशवायुप्रभवो हि शब्दः कथं न वायोर्गुण उक्त एषः ।

ज्वालादिराकाशगतो न दृष्टः किन्तद्गुणत्वं कथितन्न तस्य ।

यदि यो यत्रस्थतया प्रतीयते स तद्गुणः ज्वालादिकमपि किन्नाकाशगुणः । तस्या
न्योपि कुड्यकाष्ठादिक आश्रय इति तत्रस्थतया प्रतीयमानो नाकाशगुणः ।

तदसत् । उभयस्थत्वे भवतूभयगुणः । ध्वनेरपि पटहशङ्खादयः किं नाश्रयः ।
देशान्तरे श्रूयमाणत्वादिति चेत् । आलोकादेरपि समानमेतत् । आश्रयेपि मण्यादौ तस्योप
लंभादिति चेत् । क्वथ्यमानद्रव्यशब्देपि समानमेतत् । तस्मान्नाकाशगुणत्वं शव्दस्य ।
तत्रस्थतोपलब्धेरपि तत्रस्थालोकवत् । न चाकाशस्य स्थापकत्वमप्रतिघत्वात् । आकाशम
रूप्यनिदर्शनमप्रतिघं । आलोके सत्याकाशं प्रज्ञायते यत्रालोक एव तत्राकाशप्रज्ञप्तेः प्रज्ञप्तिम
दाकाशं । तस्मादाकाशगुणः शब्द इति न सुभाषितं । तस्मान्नाकाशगुणत्वबाधने कश्चिद्दोषः ।

(वार्त्तिकलक्षणम्)—

अपरे पुनराहुः । वार्त्तिककारस्यैवेयं स्वयं पक्षलक्षणस्य कृतिः । तथाहि । सुत्राणा
मनुपपत्तिचोदना तत्परिहारो विशेषाभिधानं चेति वार्त्तिकलक्षणं (।)तदेतद्विशेषाभिधानं ।

तदप्यसत् । साध्याभ्युपगम इति साधनत्वेनेष्टस्य शास्त्रकारेष्टस्य च प्राप्तिरनि
वारितैव ।

अथ साध्यत्वेनेति ख्यायते । न च साध्यत्वेनेष्टिः साधनत्वेनेष्टस्य ।

तदप्यसत् । साध्यत्वेनापि तदिष्टमेव । अथ साध्यत्वेनैवाभ्युपगम इत्यवधार्यते ।
तदा साधनत्वेनाभ्युपगतस्य निवृत्त्यर्थमेतदिति । नानुक्तोपीच्छयाव्याप्तः साध्यः स्यात् ।
अथ साध्यत्वेनाभ्युपगमः पक्ष एव । तथा सति साधनत्वेनोपगतस्यापि साध्यत्वेनाभ्युपगमे
भवेत्पक्षता । नहि तदानीमुभयासंभवो न ह्ययमेकासंज्ञाधिकारः शास्त्रकारेष्टस्यापि
प्राप्नोति । तत्राप्यभ्युपगमात् । अथ प्रत्यासत्तेर्व्वादिन एवाभ्युपगमः ।

तदप्यसत् । शास्त्रकारेष्टस्यापि वादिनाभ्युपगतत्वात्1306 । किञ्च व्याप्तेर्न्यायादिति
किन्नाभ्युपगम्यते । बुद्धिकृतप्रत्यासत्तिश्च शास्त्रकारेष्टेपि भवतीति । अनैकान्तिकताप्रत्या
सत्तेर्न्निरत्कृ/?/तेपि च साध्याभ्युपगमे प्राप्तिः ।

ननु निराकृते बाधनतः साध्याभ्युपगमाभावात् साधनमर्हति साध्य इति ।

तद(प्य)सत् । एवं हि साध्यनिर्द्देशः प्रतिज्ञे त्यपि निरवद्यं भवेत् । लक्षणानुसारी
च कथमर्हानर्हविवेकवित् । तस्मादसदेतत् । एवन्तर्हि न्यायमुखपक्षलक्षणमेतत् ।

साध्यत्वेनेप्सितः पक्षो विरुद्धार्थानिराकृत इति ।

अत्र ह्येवमुच्यते1307 । यदि स्वयन्निपातरूपाख्याव्यतिरेकस्य बाधिका । न्याय
मुखेनेदमस्तीति कथं व्यतिरेकबाधेत्याह । साध्याभ्युपगम इत्यादि । तत्रापि निराकृते
बाधनतः शेषेऽलक्षणवृत्तितो न दोषः । ईप्सित इति भूतकालाभिधायी निष्ठाप्रत्यय एव
साध्यतयैवेष्यमाणे न (प्र)वर्त्तते । तत एव तस्य निराकरणमिति न दोषः । यद्येवमत्रापी
ष्टग्रहणात् साधनत्वेनोपन्यस्य निराकरणमिति निपातवचनमनर्थकं ।

सत्त्यमेतत् ।

स्वयमिष्ट इति कालान्तरेष्टव्यवच्छेदः स्याद् यदि कृत्यान्तेन प्रधानेन सम्बन्धो न
स्यात् । स चास्ति ततः ।

कालान्तरेच्छाविषयीकृतस्यापि स्यात् पक्षता ।

यदेवं न्यायमुखेपि तन्निपातवचनं तन्निवृत्तये कर्त्तव्यं । अत्रोच्यते ।

इह प्रमाणसमुच्यये प्रधानता कृत्यान्तस्य निर्द्देश्यः पक्षः (।) किं भूतः (।) इष्टः ।
ततः कालान्तरानुरोधः । तद्यथा आगतो देवदत्तो द्रष्टव्य इति । तेनावधारणं कालान्त
रेष्टव्यवच्छेदार्थं ।

इहानङ्गमिषेर्न्निष्टा तेनेप्सितपदे पुनः अङ्गमेवेति ।

व्यस्तसम्बन्धः । ईप्सितपदेऽनङ्गं प्रधानम् । इह पुनरङ्गमेवेति व्याख्यातव्यं ।

अथवा इह प्रमाणसमुच्चयेऽनङ्गन्न1308 भवति भूतकालप्रतिपादने । ईप्सितपदे पुन
र्न्यायमुखेऽनङ्गमेव1309 । तया निष्टयाऽऽसिद्धहेत्वादि प्रतिषिध्यते । ततस्तत्र निपातावचनं ।
तस्मान्न धर्मिणः साध्यता । प्रतिक्षेपार्थं स्वयं-ग्रहणम् । नापि शास्त्रेष्विच्छाप्रवृर्त्त्थं
पूर्वोक्तन्यायात् ।

स्वयं शास्त्रे यत्र क्वचित् स्तोतव्यं । स्वयं प्रसिद्ध एव धर्मीति च स्वयं ग्रहणस्या
वाचकत्वादयुक्तं तेनेष्टं नान्येन व्याख्यात्रा स्वयमात्मना । तस्मादनपेक्ष्य शास्त्रमखिलं
तदभीष्टस्य साध्यता ।

तेन शास्त्रकारेष्टसंसृष्टस्य बाधनेपि केवलसाधने साध्यमतिक्रम्य बाधनात् पक्षहेत्वोर
दोषः । अन्यथापि दोषेऽदूषणोद्भावनमेव ।

ननु शास्त्रकारेष्टबाधने किं तेन साधितेन प्रौढताहानेः । उक्तमत्र । यदि
किञ्चिदित्या दि । अपि च ।

तस्मात् ।

स्वयं निपातरूपाख्याव्यतिरेकस्य बाधिकाः । सहानिराकृतेनेति व्याख्यातं ।

(१) शास्त्रबाधाऽकिंचित्करी

एवमेतत् । यतः ।

आप्तवचनं कार्यप्रतिरूपकं स्वभावप्रतिरूपकं प्रसिद्धिः । कथं न मुख्यमेतल्लिङ्गमित्याह ।

न खलु कश्चित्प्रमाणप्रसिद्ध आप्तः परस्य सकलमनोदोषरहितस्य ज्ञातुमशक्यत्वाद
सर्व्वदर्शिना (।) व्यवहारसङ्करेण च निश्चेतुमशक्यत्वादनुमानतः । तस्मादगत्याभ्भुपगत
आप्ततयाऽप्तः परमार्थतस्तु नेति । स्ववचनेन सहोक्तिः साम्यदृष्टये कृता । यतः ।

यद्यात्मनः प्रमाणत्वं नोपेयाद् वचनाप्रवर्त्तनमेव प्रसक्तं । यथा सर्व्वं मिथ्या व्रवीमीति ।
यदि सर्वमेव मिथ्या वक्तव्यं मयेति भवतोभ्युपगमः । तदयं भाषितस्यार्थो न मद्वचनात्प्रत्येयं ।
न मद्वचमात्किञ्चित् कर्त्तव्यमेवं तर्हि1316 किमात्मा परिक्लेशितो वयं (?) चावचनेप्यस्यार्थस्य
सिद्धत्वात् । यदपि दुर्वैदग्ध्यावधूतधियोऽधीतं तदप्यवधूतमेव ।

यतः ।

यद्येवं प्रतिपद्येत सर्वमुक्तं मृषा स्ववचनविरोधादयुक्तिरेव1318 । प्रवर्त्तयता वचनमात्मा

प्रमाणतां गतोभ्युपगतः । ततः कथं तस्याप्रामाण्यप्रतिपादनं । पश्चात्तापादिति चेत् तथापि
विरोध एव । अवचनमेव वरं किमायासेन । अपर्यालोच्य कृतमिति चेत् । नन्वयमेव दोषः ।
पर्यालोचनमेव न्यायः । अथ वर्त्तमानानागतनिषेध इदं ब्रवीमि मिथ्या तदापि1319 किमनेनोक्तेन ।
भाविनि तु श्रोतैव नास्ति किमर्थं वचनं । चारणचर्चरीवचनवददोष इति चेत् । न ।
वादप्रस्तावात् । वस्तुनिर्णयो हि वादस्यार्थः ।

तस्मादसदेतत् । तथा शास्त्रप्रसिद्धेर्थे तदनभ्युपगमे विचारस्येति साम्यमेव शास्त्र
स्ववचनयोः ।

यदि शास्त्रानभ्युपगमः कथन्तदर्थविचारः । यदि शास्त्रमन्तरेण विचारो न प्रवर्त्तते
धर्मिण एवाभावात्(।) तदा शास्त्रं बाधकमन्यथा नेति प्रतिपादयितुं सहोक्तिमन्तरेण(तु)
शास्त्रं स्ववचनादतिरिक्तसामर्थ्यं परेषामभिमतमिति । तथैव स्यात् ।

अत एव साम्यप्रदर्शनार्थं सदृशमुदाहरणमाह । प्रमाणप्रतिक्षेपे शास्त्रवचनयोर
भावात् । प्रमाणप्रतिषेधे शास्त्रमपि नैव भवतः प्रमाणमिति किमभ्युपगम इति परस्पर
विरोधमात्रमेव स्यात् ।

ननु सन्ति प्रमाणानीति कथमयं शास्त्रविरोधः । नहि प्रमाणन्धर्म्मि शास्त्रादेव भवति ।
यदि तु प्रमाणं किञ्चिन्न स्यात् कुतो धर्म्यादिसिद्धिरिति स्ववचनविरोधः ।

अथ सिद्धं किञ्चिदभ्युपगम्यते । यत एव तस्य सिद्धिस्तदेव तस्य प्रमाणम्भवेत् ।
प्रमाणत एव प्रमेयसिद्धेः । प्रमाणमन्तरेण तु न किञ्चिज्ज्ञायत इति वक्तव्यं । तस्मान्नायं
शास्त्रविरोधः । शास्त्रमभ्युपगम्य यदि ब्रूयात् स्यादेवेति न दोषः । शास्त्रमभ्युपगतमिति
कथं ज्ञातव्यं ।

सत्त्यमेतत् । अत एव न शास्त्रविरोधे स्पष्टमिदं उदाहरणं । अपि तु दिङ्मात्रदर्शनं । वार्त्तिककारः स्पप्टमाह । प्रेत्यासुखप्रदोधर्म इति । अवश्यमेवम्विधे विषये शास्त्रमभ्यु
पगन्तव्यमिति । शास्त्रविरोधे स्पष्टमेतदेवोदाहरणम् । तस्मादत्र स्ववचनवत् परस्परविरोधः ।

एवन्तर्हि यत्र प्रमाणसिद्धो धर्मी तत्र शास्त्रमभ्युपगम्यमानं बाधकमेव प्रमाणत्वात् ।
शास्त्रप्रसिद्धे तु धर्मिणि तदभ्युपगतं तदुपरोधादेव तद्वाधकं भवेत् ।

अत्राह ।

नहि शास्त्रस्ववचनयोरभ्युपगमोपनीतप्रामाण्यादपरो विशेष एकस्यापि । ततस्तुल्य
शक्तित्वाद् द्वयोरपि प्रतिबन्ध एव न बाध्यबाधकभावः ।

—इत्यन्तरश्लोकाः

अत एव बाधनाभ्युपगमात् आगमोऽनुमानाबहिर्भूतोपि पृथक्‌कृतोनुमानात् । विषय
भेदप्रदर्शनार्थमनुमानम्बाधकमेव1326 । शास्त्रन्तु प्रतिबन्धकं । अभ्युपगतं च तत्प्रतिबन्धकं
नान्यथा ।

यदि तु प्रयोजनमन्तरेणापि स्ववचनशास्त्रवचनयोरनुमानात् पृथक्करणं । व्यर्थत्वाद्
वक्तुरकौशलमेव भवेत् । स्ववचनोपगमविरोधयोस्तर्हि कथं पृथक्करणं परस्परं न्या य मु खे ।
यदि विरुद्धार्थवादिनां1327 स्ववचनेन बाध्यते । यथा सर्व्वमुक्तं मृषेति । पूर्व्वाभ्युपगमेन वा । यथौ लू क्य स्यानित्यः शब्द इति साधयतः विषयभेदाभावेपि हि पृथगुदाहरणमनर्थकं ।

सत्त्यमभेद एव, तथापि पूर्व्वेण प्रतिष्ठापितमुत्तरं प्रतिहन्तीत्यभ्युपगमविरोधः । तदेव
तु वाक्यं स्वार्थं प्रतिहन्तीति स्ववचनविरोधः ।

(२) शब्दार्थसंबधः सांकेतिकः

ननु प्रमाणसिद्धमेव वस्तु वाधकं । अथात्रोच्यते । स्वसम्वेद(न)मेव प्रमाणं तेन
वाच्यत्वस्य शब्दं प्रत्युपादानोपादेयभावलक्षणस्य सिद्धत्वात् । यद्येवं प्रत्यक्ष (सिद्ध) मेव (ा)
वाच्यत्वं ततः प्रत्यक्षबाधित एव पक्षः । कार्यकारणभाव एव प्रत्यक्षप्रसिद्धो नापरो वाच्य
वाचकभाव इति चेत् । न । तावन्मात्रमेव वाच्यवाचकभावः । तत्कथमन्यथाभ्युपगमः ।

अत्रोच्यते ।

(३) वेदबाधा

ननु य एव संकेतपरतंत्रा लौकिकाः शब्दास्तेष्वेवायमनियमः । ये तु वैदिकाः
स्वाभाविकार्थसम्बन्धास्तेषु कथमनियमः । व्यवहारार्थञ्च संकेतो दृष्टविषय एवमुक्तोऽ
तीन्द्रिये तु प्रतिपत्त्यभावात् कथं संकेतयितुं समर्थः । आगमैकशरणत्वात् प्रतिपत्तेरितरेतरा
श्रयदोषप्रसङ्गः । न चान्यथा संकेतस्तदागमानुसारिणो युक्तः ।

अत्रोच्यते ।

यथैवेच्छया एकेन कृतः संकेतोऽग्न्यादीनान्दहनादिषु तथा श्वादिष्वपि । न स्वाभावि
कोयमर्थ इति प्रसिध्यति लोकानुसारेण तदर्थव्यवस्थानात् । लोके च (।)

तत्र कदचिदज्ञ एव देशकालादिषु संकेतयेदुपदिशेद्वा । उपदेशपारंपर्यमात्रे चान्धप
रंपरा । ततोन्यथा संकेतस्तदधिमुक्तापक्षेपणाय1350। अथवातीन्द्रियदर्श्येव पूर्व्वार्था
वग्रह (विसंवाद) कृतपरिहारायेति न विरोधः । अथवा ।

नैव प्रत्यक्षमत्रापि निरूपणसमागमे । चन्द्रशब्दात्प्रतीतिर्न्नो राशिनोनुमितिम्विना ।। १।८७ ।।

नहि शब्दादर्थप्रतीतिः प्रत्यक्षा भवितुं युक्ता । यथा वेदवाद्याह । प्रत्यक्षो
हि वेदवचनादर्थे प्रत्ययः । यदि तावदेवमुच्यते । प्रत्यक्षः प्रत्ययः स्वसम्वेदनरूपत्वादिति,
समयोस्य बाध्यते । ज्ञानान्तरालम्बनतया वा । अप्रत्यक्षा बुद्धिरिति स्थितेः । अभ्युपगमे
वान्यत्राप्युच्यतां प्रत्यक्षो धूमादग्नौ प्रत्यय इति । अथानुमानरूपाभावात् स भवेदेकस्माद्
धूमादग्निं प्रतियतोपि । अथ तत्र पूर्व्वानुसन्धानमासीदत्राप संकेतकाले । अन्यथा
व्याख्याननुसारिणोपि व्याख्यैव च संकेत इति । अथ व्याख्या न भवति स्वेच्छाकृतसंकेत
रूपा ततोयमदोषः ।

नैतदस्ति । प्रतिपादितमन्यथापि द्वेषादितो व्याख्याकरणम् । छान्दसत्वाद्वर्ण्ण
लोपनिरुक्तादिना समर्थना शिष्टप्रयोगतो व्याख्येति चेत् । तथा (।)

तस्माच्चन्द्रः शशीति नात्रापि प्रत्यक्षता । तथा च प्रत्यपादि । तद्भावाभावयोर्दर्श
नादर्शनस्मृत्यपेक्ष हि शब्दलिङ्गे स्वविषयं प्रतिपादयत इति । तत्र यो चन्द्रः शशी सत्त्वादि-

त्याह । स नैवमाह । प्रतीतिरेव नास्तीति । एवं हि सति प्रतीतिबाधा स्यात् । प्रतीतिश्च
प्रत्यक्षा यदि नाम प्रतीतिस्तथाप्यसत्त्येयमिन्दुद्वयप्रतीतिवत् । तस्य प्रतीतिबाधा दर्श्यते (।)

संकेतकाले सम्बन्धप्रतीतेरनुमा ततः ।

स्वभावाङ्गं जगत्स्थितिरिति सिद्धं1352 ।

नन्वनुमानमेतदिति युक्तं स्वभावहेतुस्तु कथं । शब्दाच्च पूर्व्वदर्शनसहायादुत्पन्ना
प्रतीति1353 रनुमानरूपा बाधिका । न च शब्दोर्थस्य स्वभावः ।

अनुमानात्प्रतीतिरिति सम्बन्धसहायता । स च सम्बन्ध उपादानोपादेयभावोर्थ
शब्दयोः । शब्दश्च परमार्थतः ताल्वादिव्यापारमात्रजन्यो न वाच्यार्थजन्यः । तत इच्छया
हस्तमुद्रादिवदत्र कार्यकारणभावो नान्यथा । न हीच्छापरिकल्पितः कार्यकारणभावो वास्तवो
रज्जूकीलसम्बन्धवत् । न च तथा प्रतीतिरवश्यम्भाविनी । तेन नानुमानमेतन्मुख्यं । कथन्तर्हि
स्वभावहेतुः (।) योर्थ उपादानभूतः संकेतेन प्रकाश्यते । क्रियते चेच्छया तथाभूतः स परमार्थतः
कारणभतः । तदर्थविवक्षामन्तरेणापि भावात् (।) अन्यविवक्षायामविवक्षायाञ्च । न च
यमन्तरेण यस्य भावस्तत्तस्य कारणं । तस्मात् ।

उपादानतयेष्टत्वमात्रादेवास्य वाच्यता (।)

उपादानतया व्यवस्थानमात्रमेव वाच्यता । तत उपादानतया व्यवहरणमेव प्रसिद्धिः ।
व्यवहारप्रसिद्धत्वादुपादानत्वस्यापि प्रसिद्धिता । ततोऽवाच्यत्वमुपादानत्वेन प्रतिभासने न
बाध्यते । यो हि यस्योपादानकार्यत्वेनाप्रतिभासी स यदि परमवाच्यस्ततः शब्दात्तस्या
प्रतिभासनात् । यद्यसावर्थ इच्छायामपि नोपादानकार्यप्रत्ययप्रतिभासी भवेदवाच्यः ।

ननु नैव प्रतिभासते नहि बाह्यार्थस्योपादानता । तमन्तरेणापि भावादित्युक्तमेतत् ।
न । इच्छायां सत्यां प्रतिभासनात् । यदा ह्यर्थदर्शने सति तद्विवक्षया प्रयोगो विनाश्य1354 त्य
न्ताभ्यासात्तदा किन्न प्रतिभाति तस्योपादानभावः । अथ ततो बाह्यार्थाप्रतिभासनात् प्रति
पत्तुरेवमुच्यते । तथा सत्यनुमानमपि न बाह्यार्थविषयन्तत्राप्रतिभासनादेव अथ ततोपि
विकल्पात्तदध्यवसायेन वस्तुन्येवमुच्यते । तथा सति1355 वाच्यत्वेप्येवमेव । बाह्यार्थप्राप्तिस्तु
सर्व्वदा भवत्यप्रमाणत्वात् परमार्थतः प्रतीतेः । न वा प्रमाणत्वे वाच्यवाचक (भावा) भावः ।
एवम्भूततयैव वाच्यवाचकभावप्रसिद्धेः । तस्मात् ।

—इति संग्रहः ।

ततो योग्यतैवाचार्यस्य प्रसिद्धशब्देनाभिमता ।

एतदेव कुत इति चेत् । अत्रोच्यते ।

एत एवाह ।

यदि नाचार्यस्य योग्यतायामभिप्रायः कथम्बाधकमनुमानमसाधारणहेतुः सत्वस्याचन्द्र
शब्दवाच्ये घटादिके प्रसिद्धत्वात् । यदा तु योग्यतायां सकलमेव तद्बाच्यतया1356 भवेत् ।
क्वचिदचन्द्रेऽसिद्धेः । आह चाचार्यः  । यत्राप्यसाधारणत्वादनुमानाभावे शब्दप्रसिद्धेन विरुद्धे
नार्थेनापोद्यते न स प्क्ष इति । यत्र विषये प्रतिपक्षभूतस्यानुमानस्यासाधारणता तत एव
तदभावः । अभावे शाब्दप्रसिद्धमनुमानं बाधकं न स पक्षः । अशक्यनिषेधतामस्य दर्शयन्ने
वमाह प्रतिप्रमाणतया निश्चयं वा । नहि प्रमाणमन्तरेण निषेधः । नापि निश्चायके
सत्यनिश्चयः । अत्र च (।)

यदा तावत् प्रधानता शाब्दप्रसिद्धस्य पूर्व्वस्यावयवस्य विशेषणता तदा प्रतिप्रमाणाभावे
निश्चयः । यदा तु परावयवस्य विशेषणत्वं पूर्व्वस्य प्रधानता तदाऽशक्यनिषेधता ।

ननु यदि नामानुमानस्यासाधारणता तथापि कथमशक्यनिषेधता । नानुमानमेव
प्रमाणं प्रत्यक्षस्यापि भावात् ।

अत्र परिहारः ।

ननु (।)

न । शब्दार्थेऽक्षाप्रवृत्तेः । नहि शब्दार्थः साक्षात् कर्त्तुं शक्यः । योग्यता हि
शब्दार्थतया निश्चिता शाब्दप्रसिद्धस्यार्थस्य व्यवहारकारित्वे यदि नाम प्रतिभासते तथापि
ततो न व्यवहर्त्तव्यमिति योग्यतानिषेधः । शब्दसम्बन्धिता वा प्रतिभासमानस्य । सम्बन्धश्च
न प्रत्यक्षगोचरः । शब्दस्य श्रोत्रविज्ञाने प्रतिभासः । तदर्थस्य तु विकल्पे चक्षुर्व्विज्ञाने
वा । न चानयोः परस्परविषयसांकर्यम् ।

नन्वग्निधूमयोरपि स्वविषयविज्ञानप्रतिभासनात् कथमेतत् । तथा गन्धगन्धवदादीनां ।
भवतु तत्राप्येष दोषः । तथापि नैतत् समर्थितं भवति । इन्द्रियविज्ञानेन तु तेषां ग्रहणं
ततो न दोषः । अत्र तु स्वसम्वेदनमेव ज्ञानस्वलक्षणस्य ग्रहणं न वाचकत्वस्य । व्यापी च
सम्बन्धो न प्रत्यक्षप्रतिभासी । न च सम्वादी शाब्दो व्यवहारः । ततो न प्रत्यक्षगोचरः ।
वस्तुविषयत्वात् प्रत्यक्षस्य । ततोनुमानगोचर एवायं ।

नन्वनुमानान्तरं बाधकं भविष्यति हेत्वन्तरोत्पन्नं । यदि नाम सत्त्वादित्यसाधारणो
हेतुः अन्यो हेतुः स्यादित्याह ।

यत्र हि सत्त्वमशेषवस्तुव्यापकमसाधारणीक्रियते तत्रान्यत्राव्यापके वराके का वार्त्ता ।
न हि बलवत्प्रतिपक्षनिराससमर्थस्तदपरत्र क्षमते तदर्थी । अत एव सहेतुकं पक्षमुपदि
शतिस्म । अचन्द्रः शशी सत्त्वादिति । अन्यथा पक्षाभासोपन्यासप्रस्तावे कः प्रसङ्गो
हेतुपन्यासस्य । अन्यथाऽश्रावणः शब्दो नित्यो घट इत्यपि हेतूपन्यासप्रसङ्गः । अथ प्रमाण
बाधिते हेतोरसम्भवोत्रापि तथा स्यादिति यत्किञ्चिदेतत् ।

ननूक्तमशक्यनिषेधतामस्य दर्शयति स्मेति अश्रावण इत्यत्रापि प्रसङ्गात् ।

अत्रोच्यते ।

अत्र संभवति बाधकं न तु प्रत्यक्षानुमानयोः । तेनात्र परिहरता निःप्रतिपक्षता
नुमानस्य कथितेति वक्ष्यते ।

कथन्तर्हि प्रतिपक्षासम्भवः । नहि सर्व्वस्य वाच्यता ।

तदाह ।1358

प्रसिद्धमेव सर्व्वं शाब्दं रूपं इच्छामात्रप्रवर्त्तितसंकेतशब्दमात्रभावात् । न हि शब्दः
क्वापि न प्रवर्त्तयितुं शक्यः । एतदर्थमेव शाब्दप्रसिद्धेनेत्यादि वचनं । अन्यथाऽसाधारणता
न प्रतिपदायितुं शक्येत्युक्तमेतत् ।

नन्वनुमानाभावे शाब्दप्रसिद्धमबाधितमबाधितत्वभावे चानुमानाभाव इतीतरे
तराश्रयदोषः ।

न हीच्छामात्रानुरोधि शाब्दप्रसिद्धं प्रतिपक्षाभावप्रतीक्षणमन्यतोपेक्ष्यते । स्वत एव तस्य
बलवत्त्वात् । प्रतिषेधकस्य च सत्त्वस्य स्वत एवाप्रतिबद्धत्वेनासाधनत्वात् ।

ननु सत्त्वमवाच्यमेव प्रतीयते । ततोऽवाच्यतया व्याप्तत्वात् कस्मान्न प्रतिषेधकं (।)
न(। इ)च्छामात्रप्रवर्त्तितस्य1360 निषेद्ध्ुमशक्यत्वादित्युक्तं । यदि त्ववाच्यं सत्त्वं सत्त्वशब्देनैव
कथमुच्यते । तस्मादसाधारणत्वात् अनुमानस्याबाधितशाब्दप्रसिद्धता बाधिकैव । यदि तु
बाध्येपि बाधकत्वाशंका तथा सति न बाध्यबाधकभावः क्वचिदित्यप्रतिपत्तिकं जगद् भवेत् ।
तस्माच्छाब्दप्रसिद्धमेव बाधकं न तत्प्रतिपक्षः । ततश्च ।

शाब्दप्रसिद्धवचनेन न प्रतिपक्षेण दर्शयति । यथेदमप्रतिपक्षमनुमानं तथान्यदपि ।
तदपि प्रतिपक्षसम्भावनायामप्रमाणत्वात् न बाधकं भवेत् । शाब्दप्रसिद्धवदेव । ततस्तस्या
प्यसाधारणत्वात् प्रतिपक्षस्य साधनता । यथाऽग्निरत्र धूमात् । नाग्निरत्र सत्त्वात् ।
अग्निरहितप्रदेशवत् ।

नन्विच्छामात्रप्रवर्त्तितवाचकत्वाद् घटेपि चन्द्रत्वमिति न दृष्टान्तोस्ति । अत्र त्वनग्निः1362 प्रदेशो विद्यत एव । नैतदस्ति ।

ततोनुमाने विरुद्धाव्यभिचारिणामसम्भवः । अन्यथा प्रमाणस्य बाधनसम्भवे
सर्व्वत्रानाश्वासः । यत्र न दृश्यते तत्राश्वास इति चेत् । न (।) अनुपलम्भमात्रस्य प्रमाणा
भावात् । सम्भवेपि बाधकस्योत्प्रेक्षयितुमशक्यत्वादनुपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वाद् (।) अनेनैक
त्वसंख्याविवक्षा प्रत्युक्ता । सोपि ह्यनुपलम्भमेव सूचयति प्रतिबन्धं वा । यद्यनुपलम्भं
सूचयेत् तदप्रमाणमिति न किञ्चित् । अथ प्रतिबन्धं ततो न विरुद्धाव्यभिचारिसम्भवः ।
न हि प्रतिबन्धवानपरस्तत्र सम्भवति एकस्य भावाभावत्वाभावात् । तस्माद् वस्तुबलप्रवृत्ता
नुमाने विरुद्धाव्यभिचारिणोऽभावः ।

ननु यद्यसाधारणत्वादनुमानाभाव इत्यनेन विरुद्धाव्यभिचारिणो(ऽ)भावसूचनानुमाने
तदानुमान एव किमिदं नोच्यते । यत्राप्यसाधारणत्वादनुमानाभावे कार्यहेतुस्वभावहेतु
प्रसिद्धेन विरुद्धेनार्थेनापोद्यते तेन स पक्ष इति । एवं प्रत्यक्षेपि वाच्यं ।

न किञ्चिदेतत् । यतः । एतेनैव प्रत्यक्षानुमाने व्याख्याते ।

य आह । न वस्तु प्रत्यक्षेस्ति । प्रत्ययत्वात् केशमशकाकारतैमिरिकप्रत्य(य) वत् ।
तस्येदमुत्तरं ।

यदि प्रतिबन्धरहिते प्रत्यये वस्तु संदिग्धमन्यथा वेत्युच्यते । सिद्धमेव साधितं भवेत् ।
अथ विपर्यये तदा सर्व्वत्र वस्त्वस्तीत्यसाधारणता प्रतिपक्षस्य ।

ननु प्रत्यक्षे नानुमानम्बाधकं अन्यद्बा संभवति । तस्य साक्षाद्दर्शितत्वात्1364 ।
साक्षाद् दृष्टञ्च कथन्नास्तित्वेन शक्यं प्रतिपत्तुं । न हि तदैव तस्यैव दर्शनादर्शनयोः सम्भवः ।
ननु1365 हेत्वन्तरेणाभावसाधनं नानुपलम्भेन ।

न सदेतत् । यतः ।

साक्षात्कृतेन बाधास्ति प्रत्यये1366 क्वापि कस्यचित् ।

नहि भ्रान्तप्रत्ययेपि साक्षात्कृतकेशादिरूपे बाधकमस्ति । ततो न साक्षात्कृति
मात्रेण प्रमाणम् ।

अनेनाबाधितत्वमपि प्रत्युक्तुं । नहि साक्षात्करणमिवाबाधितत्वमपि स्वरूपेणाति
व्यापि । अविसम्वादिन्यबाधितत्वे सति प्रमाणमिति चेत् । सोयं हरीतकीं प्राप्य देवता
विरेचयतीति1367 न्यायः । यद्यविसम्वादनमस्ति किमबाधयाऽविसम्वादेनैव न दोषः । स
चाविसम्वादो न प्रतिभासमाने । अप्रतिभासमानञ्च गम्यं प्रतिबन्धात् प्रतिभासमानरूपस्य ।
स च प्रतिबन्धरूपोऽनुमानेपि समान इति । तत्र प्रतिपक्षसम्भवे द्वयोरपि । न वा क्वापीति
समानं । तस्मान्न साक्षात्करणेन प्रत्यक्षमपि प्रमाणम् ।

अत एवाह ।

प्रतिबन्ध एव हि प्रमाणत्वे निबन्धनं ।

ननु च तत्रैव प्रत्यक्षेऽप्रतिपक्षत्वप्रतिपादनायानुमानाभाव इति कस्मान्नोक्तं यद्येतावत्
प्रयोजनं । क्रमप्राप्तस्य व्यतिक्रमे प्रयोजनाभावात् ।

नैतदस्ति साधु । यतः ।

यदि तत्र प्रत्यक्षेऽनुमाने वा प्रतिबन्धकमाननिराकरणमुच्यते । शाब्दप्रसिद्धानुमानस्य
सामर्थ्यमप्रतिहतमप्रतिपादितं भवेत् । तत एतदर्थं प्रथमप्राप्तोल्लंघनं । अपि च ।

यत्र हि शाब्द (प्रसिद्ध) मप्रौढमप्यनुमानमप्रतिपक्षमसाधारणीकरणकारणं । तत्र
प्रौढतरम (प्रति) यत्नसिद्धमेवाप्रतिपक्षतया ।

ननु सकलमेव योग्यमिष्टशब्दाभिधानतायै । अप्रातिकूल्यमेव योग्यतेति न्यायादिति ।
अत्र वस्तुबलप्रवृत्तमेवानुमानं । तथा प्रत्यक्षेणोपलम्भात् । न (।) आनुकूल्यस्याप्यभावात् ।
यथैव तस्य प्रतिकूलता न प्रतीयते तथानुकूलतापि प्रत्यक्षतोऽन्यतो वा (।) ततः कथमेतत् वस्तु
बलप्रवृत्तं (।) शाब्दप्रसिद्धमनुमानं तत्र यदीच्छामात्रायातो धर्मो न बाध्यते वास्तवः । तत्र
किं प्रतिबन्धबलायातो भविष्यतीत्येतदेवात्र प्रतिपाद्यं प्रयोजनं ।

ननु (।)

अत्रोच्यते ।

अवस्तुवृत्तिव्यवहारमात्रात् प्रसिद्धसम्बन्धतयानुमानं ।

अर्थोयमेवं प्रतिपद्यमानो न न्यायधर्मा1369 नुगतत्वहीनः ।

सुखोपनीतस्य समीहितस्य त्यागोपि तत्तस्य विधान एव ।

इति सकलमशंकं कापथावृत्तिजातं यदि परममुनीनां वृत्तमेतन्न वाज्ञा1370 ।

तस्मादत्रैव बाधकाभावप्रतिपादनमिति युक्तमेतत् ।

(४) संज्ञासंज्ञिसंबंध-चिन्ता

यत्रापीत्यादिना(।) यत्राप्यसाधारणत्वादनुमा नास्ति साधिकेति सम्बन्धः । न हि
चन्द्रशब्दवाच्यत्वेनुमानं वस्तुबलभाविभावकम् । यदि तर्हि साधकमनुमानं नास्तिकेन विपर्य
यस्याभावस्य साधनं । अभावे शाब्दप्रसिद्धे (न) विरुद्धेनापोद्यत इति । अनेनानुमाननिषेधेन
नैतद् वस्तुबलभाव्यनुमानमिति प्रतिपादितं । यदि त्वेतदप्यनुमानमनुमानप्रतिषेधो विरोधिनि
वर्त्तितः स्यात् । नत्वनुमानत्वमस्य नेष्टमेव । स्वभावाङ्गं जगत्स्थितिरिति वचनात् । तथा
हि शब्दप्रसिद्धमेव केवलमत्र बाचकं न वस्तुबलप्रवृत्तमनुमानं । नहि बाच्ययत्वमत्र प्रत्यक्षतो
ग्रहीतुं शक्यं तत्र वस्तुमात्रस्य प्रतिभासनात् । अथापि स्याद् यद्यविकल्पकत्वात् वस्तुमात्रं
प्रतिभाति न वाच्यवाचकभावः । कार्यकारणभावोपि तर्हि नैव प्रतिभाति । तत्र यथा
कार्यकारणभावः तथा वाच्यवाचकभावोपि ।

सत्त्यमेतत् । तथापि कार्यकारणभावः सर्व्वविषयो न वाचकभावः । तथा हि ।

कार्यकारणभावो हि यद्यपि परमार्थतो प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धस्तथापि सकलजगदविज्ञान
प्रसिद्धिवशात् प्रत्यक्षवत् प्रतिभाति । तथा हि ।

यदि नाम पूर्व्वं न विकल्पितं मया पूर्व्वं तथापि मया दृष्टमेव । सविकल्पकन्तर्हि
प्रत्यक्षमापतितमिति चेत् । न । प्रागविकल्पनादविकल्पयतैव तदा मया दृष्टमिति प्रतीतेः ।
न च कालान्तरभावी विकल्पः । प्राग्भाविनः प्रत्यक्षस्य सविकल्पतानिबन्धनं तेन सह सम्बन्धा
भावात् । न तूत्तरकालभाविनो विकल्पस्य निर्व्विषयत्वे कथं तेनाविकल्पकता व्यवस्थाप्यते ।
न चातीतविषयं प्रत्यक्षं तेन कथमविकल्पकताव्यवस्था । न (।) अनुपलब्धेरतीतविषयत्वा
व्याघातात् । तथा हि । अतीतस्य वर्त्तमानस्य च प्रतिपत्तृप्रत्यक्षनिवृत्तिलक्षणानुपलब्धेरभाव-

व्यवहारसाधनी । एवमेव सकलो लोकस्य व्यवहारः । अन्यथा व्यवहारो न स्यादिति न
तिष्ठेन्न च प्रतिष्ठेत् कश्चिदिति प्राप्तं ।

तस्मात् ।

वाच्यवाचकभावस्तु मया प्रत्यक्षेण गृहीत इति नैवं कस्यचित्प्रतीतिः । तथा हि ।

न खलु शब्दार्थोपलम्भमात्रकादनुपदेशादिदं वाच्यवाचकमित्युल्लेखः कस्यचित् ।
उपदेशोपि यद्यन्यथा कश्चिद् ब्रूयात् परित्यजेदेवान्यथा व्याख्याविकल्पो न स्यात् । न हि
कार्यकारणभावोऽन्यथा नेतुं शक्यः ।

ननु प्रत्यक्षं संज्ञाकर्मेति वैषेशिका आचक्षते । तथा हि । यज्ञदत्तोयमिति
वस्तुश्रुतीक्षणे संकेतकाले प्रत्यक्षादेवमेवावगच्छति । संकेतकरणकाले हि यदा पुरोवर्त्तिदेव
दत्तादिनामचिकीर्षाविषयीकृतं वस्तु पुरः पश्यन्ति जन्तवः । श्रुतिगोचरचारि च शब्दरूपं
यज्ञदत्त इत्यादिकन्तदा भवत्यस्य संज्ञेयमिति व्यवहारकारी निश्चयः । न च भिन्नजातीय
प्रत्यक्षप्रत्ययग्राह्यो न भवति प्रतिबन्धे निश्चितः । तथा हि ।

सज्ञासंज्ञिसम्बन्धोन प्रत्यक्षः ।

तदेतदसत् । यतः ।

यदि प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धः संज्ञासंज्ञिसम्बन्धः । कथं देशकालनरान्तरेन्यथा भवति ।
नहि प्रत्यक्षगृहीतमन्यथा भवति नीलादिकमन्यो वा वस्तुसम्बन्धः । तथोपदेशान्वयी दृश्यत
एवायं संज्ञासंज्ञिसम्बन्धप्रत्ययः । तथा हि ।

नन्वाभ्यन्तरन्तस्थमविवृद्धं त्रिपूरुषानुगं नाम कुर्यादनरे1374 प्रतिष्ठितमिति न्यायात्
कथन्नेच्छावारणं । न । तल्लक्षणयोगिनामनेकत्वे कथं वारणं । अयमपि चोपदेश एव ।
न चायमुल्लंध्यमान उपदेशो न दृष्टः । तस्मान्न प्रत्यक्षं संज्ञाकर्म । ततो न कार्यकारण
भाववद् वाच्यवाचकभाव इति न वस्तुबलप्रवृत्तं शाब्दप्रसिद्धमनुमानं ।

इच्छामात्रप्रवर्त्तितमेवैतच्छाब्दप्रसिद्धमनुमानं, न वस्तुबलभावि ततो वस्तु न गमयति ।

अग्निहोत्रादिशब्दस्य यथार्थोयं प्रकल्पितः ।

कोहीच्छापरिकल्पनाभाक् स्वभावेषु भावेषु नियमः1376 । अथादृष्टविरोधादकल्पना
न ह्यन्यार्थपरिकल्पनायामदृष्टनिरूढिः ।

सत्त्यमेतद् वयमप्येवं प्रतिज्ञासिष्महि भवानेव त्वस्यानर्थ1377 पथप्रस्थान (स्य) महासामर्थ्यः
(?)प्रवर्त्तयिता । तथा हि ।

नह्यन्योतीन्द्रियदर्शी लब्धावकाशः कर्क्कशो भवतः । तस्मादयमपि केनचिदर्थः

कल्पित एव । न च तत एव संप्रत्यय इत्यन्योपि परिकल्पनीयः । स्वयं जानानेन
तदपरिज्ञानं कथं कल्पनीय (? यम्) इति चेत् । स एव ज्ञास्यते किन्तव चिन्तया । न1378 मामविचार्य विसम्वादयेदपि ततश्चिन्तेति1379 चेत् । परित्यज्यतान्तर्ह्र्युपदेशमात्रप्रत्याशा ।

प्रकृतिप्रत्ययानुगमेन कल्पनेति चेत् । ननु सोपि प्रकृतिप्रत्ययार्थ उपदेशादेव सिद्धस्ततः
सोपि प्रयोगदर्शनात् (एव) समर्थनीयः । प्रयोगोपि प्रकृतिप्रत्ययार्थादिसम्बन्धपरम्परेतरे
तराश्रयणे धर्मस्तथा न स्यादिति चेत् । उक्तमत्र । किञ्च । धर्म एवम्भवतीत्ययमपि
उपदेश एवेति यत्किञ्चिदेतत् ।

ननु चन्द्रः शशी सत्त्वात् प्रसिद्धवाच्यवत् । ततः कथमवस्तुबलप्रवृत्तमेतदनुमानं ।
उक्तमत्र । अपि च ।

सकलप्रतीतिप्रतिक्षेपकारिणंप्रत्यदृष्टान्तत्वात् । उक्तमसाधारणत्वादनुमानाभाव
इति(।) स हि शशिनः (स)कलजगतः प्रसिद्धिमागतस्य चन्द्रशब्दाभिधेयतया तत्त्वमनिच्छन्न
न्यामपि प्रतीतिं नेच्छतीति प्रसिद्धमेवैतत् । ततः तं प्रत्यदृष्टान्तमनुमानं सत्त्वादित्यादिकं । तत्र
च सर्व्वहेतूनामसाधारणतेत्युक्तमेव । ततश्चाचन्द्रः शशी सत्त्वादिति कोर्थः । चन्द्रः शशी न
सत्त्वादिति हेतोः । नानेन चन्द्रत्वं साधयितुं शक्यं । केन तर्हि साध्यते असाविति तञ्च
कथम्बाधकं शाब्दप्रसिद्धेनावस्तु बलभाविनेत्यभिप्रायः ।

ननु चन्द्रस्यैकत्वादसाधारणता तत्कथमेतल्लभ्यं सकलप्रतीतिप्रतिक्षेपवादिनंप्रत्येत
दनुमानमसाधारमभिप्रेतं ।

न किञ्चिदेतत् । यतः ।

अवृक्षः शिंशपा सत्त्वादित्यत्र न परिहार एकत्वाद् वृक्षस्य (इति) । न चैकमुदाहरण
मभिसन्धाय लक्षणं प्रवर्त्तते1382 ।

ननु कोयं न्यायः । एकमुदाहरणमभिसन्धाय लक्षणं न प्रवर्त्तते । न खलु तदुदाहरणन्न
साधनीयं । अथान्यदप्युदाहरणमन्तर्भाव्य (लक्षणं) कर्त्तव्यमेवं हि लक्षणकृतः शास्त्रप्रया
ससाध्यमिति न प्रतिपत्तृपरिक्लेशः । यत्र तर्हि नोदाहरणमन्यदस्ति तत्र किमप्रवर्त्तनं लक्ष
णस्य दृश्यते (च) । अकुटिलिकाया इत्यादि । तथा(।)

अत्रोच्यते ।

तथाहि । न वक्षः शिंशपा सत्त्वादित्यत्रापि प्रतीतिबाधा वक्तव्या सा कथं परोदितन्या
यादवतरेत् । नहि वृक्ष एकः प्लक्षादेरपि भावात् । अथ साधराणतयाऽनुमानमस्त्येव तेन
बाधा भविष्यतीति चेत् । अत्राह ।

चन्द्रशब्दाभिधानमपि कर्पूरादिषु दृष्टमेव । ततः कथमेकता चन्द्रमसः । न च
समयमात्रवृत्तयः शब्दाः क्वापि न प्रवर्त्तन्ते । ततस्त (त्रा) प्यनुमानबाधैव । तदियं प्रतीति
बाधा नाम नास्त्येवेत्यापतितं ।

अथ रजतादिषु चन्द्रशब्दवाच्यत्वं नैव प्रसिद्धिभाक् केवलं यथाकथञ्चिद् गन्धयुक्त्यादि
वादिभिः कल्पितं न वस्तुवृत्तं तत् ।

तदसत् ।

असाययमर्थः । यदि (क) र्पूरादौ न परमार्थतः प्रसिद्धं तैरेव कल्पितं गन्धयुक्त्यादि
वादिभिः । चन्द्रे तर्हि वस्तुसिद्धं तत्तत्कथं प्रसिद्धिबाधोदाहरणं ।

अथ प्रतीतिसिद्धमेव तत्तेन प्रतीतिबाधेति चेत् ।

प्रतीतिसिद्धोपगमे1385 शशिन्यप्यनिवारणमेव कर्प्पूरादौ । नहि तत्रापि व प्रतीतिस्ततो
नुमानबाधनमेव न प्रतीतिबाधनं । अथ कर्प्पूरादौ ह्लादादिना निमित्तेन प्रवर्त्तते तेन न
तदुदाहरणं ततो साधारणं ।

अत्रोच्यते ।

यदि कर्प्पूरादौ निमित्तप्रयुक्तं चन्द्रशब्दाभिधानं शशिन्यपि तस्य निमित्तस्य भावाद
वार्यमेव । अथ तद्वत्स्वभावान्निवारणं तदा शशिनि वारणेपि न दोषः । वस्तुप्रतिबद्धं
वस्त्वभावेन भवतीति नाप्रसिद्धमेतत् ।

अवस्तुनियतसंकेत(मात्र) भाविनां धर्माणां योग्याः सर्व्वपदार्था इति तद्योग्यताबाधने
दोषः प्रतीति बाधालक्षणः ।

ननु निमित्तप्रयुक्तः1387 शब्दः सकल एव । डवित्थादिशब्दानामपि किञ्चिन्निमित्तं
सामान्यविशेषरूपमेव न प्रसिद्धिमात्रकमेव ।

तदेतदसत् । न प्रवृत्तिनिमित्तमुपादाय शब्दस्तन्निमित्तवति प्रवर्त्तत इति प्रमाणं (।)
निमित्तेपि निमित्तान्तरापेक्षायामन(व) स्था1388 । तथा हि ।

यदि तस्य क्वचित् सिध्येत् सिद्धं वस्तुबलेन तत् । निमित्तवतीति वाक्यशेषः । अप्रतीतिसिद्धोपगमे शशिन्यप्यनिवारणात् । प्रतीतिमात्रसिद्धशब्दार्थोपगमेऽशशि1389
न्यप्यनिवारणं । न हि यत्र क्वचित्प्रवर्त्तमानो वाच्यवाच(क) भावः प्रतिनियम1390 मर्हति ।
प्रतिनियमे प्रमाणाभावात् । तत्र यथा निमित्ते निमित्तमन्तरेणैव प्रवर्त्तते तथा निमित्तवत्यपि ।
नहि निमित्तेपीच्छातोन्यथावृत्तिः ।

अथ स्वभावादेव तत्र वर्त्ततेऽन्यत्रापि स्वभावः केन (नि)वारणीयः । अथ तेन सह
परमार्थतः सम्बन्धोस्तीति तत्रैव प्रवर्त्तते जात्यादौ । एतत्कथं ज्ञातव्यमिच्छामात्रेण वर्त्तमानः
शब्दो दृष्टः (।) स कथमन्यमात्रान्यथा वर्त्तेत । वर्त्तमानो दृष्टस्तेन वर्त्तत इति व्यपदिश्यतेन1391 ।
न (।) इच्छामात्रवृत्तेरपि सम्भवात् । न हीच्छामात्रवृत्तेरन्यस्य च विशेषं पश्यामः । इच्छया
अनुपलब्धिरिति चेत् । सेयमु1392पलब्धिरतीतेच्छायामपि (सं)भवति । नह्यनुपलब्धिः सर्व्वस्य
बाधिकेच्छायाः(।) वर्त्तमानसन्निहितविशेषस्यैव बाधिका न सर्व्वस्य । तस्माद् यदि कस्य
(चिद्)ाप्यत्रासीदिच्छा बुद्धस्य चिरातीतस्य तदुपदेशादिदानीन्त(ना)नां व्यवहारः किमत्र विरुद्धं ।
तस्मान्निमित्तवन्निमित्तवत्यपि प्रवर्त्तनां किमनर्थकनिमित्तपरिकल्पनया ।

अन्यः पुनराह । न निमित्ते प्रथमं प्रवर्त्तते पश्चान्निमित्तवति क्रमेणवृत्तेरद
र्शनात् । अथ निमित्ते क्वापि दृष्टः पदार्थत्वं गोत्वमिति । न तस्य शब्दान्तरत्वात् ।
तस्य हि वाचकत्वं यस्य यत्र प्रयोगः । प्रयोगबलायाता सकलस्य बाध्यबाधकभाव
सिद्धिरन्वयव्यतिरेककल्पनायां (हि) द्रव्यवृत्तिरेव भावप्रत्ययान्तः शब्दः । भावप्रत्ययापगमे
द्रव्यवृत्तित्वात् । अथ द्रव्यवृत्तेर्भावप्रत्यये सति कथन्निमित्तमात्रवाचकभावः । यदा तु

निमित्तमात्रे वर्त्तते तदा भावप्रत्ययः तमेवार्थ व्यनक्तीति युक्तं । नहि भावप्रत्ययमन्तरेण
द्रव्यभाववाच्यता द्वयोर्गोशब्दयोर्व्विवेकेन प्रतीयते(।) ततो भावप्रत्ययाद् विवेकः ।

नैतदस्ति । नहि स्वार्थिक एव सकलः प्रत्ययः । तत्र द्रव्यवृत्तेरेव प्रत्यये कृते
निमित्तस्य तद्विशेषणस्य प्रतीतिरिति न किञ्चि द् विरुध्यते । न च प्रकृतिप्रत्ययार्थविभागः
पारमार्थिकः समुदाया एव वाचकाः प्रयोगतः प्रतीयन्ते । प्रकृतिप्रत्ययादि1393 विभागस्तु बालव्युत्प
त्तये यथाकथञ्चिदेव प्रकल्पितोऽन्यथा बालस्य मुखेन व्युत्पादयितपमशक्यत्वात् । तस्मान्न
निमित्तमुपादाय निमित्तवति वर्त्तत इति प्रमाणमत्र किञ्चित् ।

अपरः प्राह । निमित्तवत्येव शब्दः प्रवर्त्तते निमित्तं त्वनभिधीयमानमेव व्यवच्छेदकम
सम्भवि तन्निमित्तत्वात् ।

तदेतदसत् । यतः ।

यदि तस्य क्वचित्सिध्येत् सिद्धं वस्तुबलेन तत् ।

यदि तस्य क्वचिन्निमित्ते सिध्येत् सिद्धं वस्तुबलेन तत् । निमित्तमप्रतिपादयता
शब्देन कथन्तद्व्यवच्छिन्ने प्रवर्त्तनं । तद्व्यवच्छेदे1394 चेदवबोधस्तदपि बुद्धावारूढं कथमावच्यं
निमित्तवतोपि शब्दात् प्रतिपत्ति1395 रिति वाच्यत्वं सा निमित्तेपि समाना ।

अथ प्राधान्येन द्रव्यमेव प्रतिपाद्यते गुणस्तु माधुर्यादिर्न्न प्रतीयमानोपि वाच्यो नान्त
रीयकतया प्रतीतेः ।

तत्र कदाचिन्माधुर्य्यमेव प्रधानं कदाचिद् द्रव्यमिति लोकव्यवस्था (।) लोकव्यवस्थया
च वाच्यवाचकाभावः । तथा हि ।

यदा लोलुपजातीयः कश्चिद् भक्षकस्तदर्थ गुडोपदेशो माधुर्य प्रतिपादयति । यदा तु
प्रभावविशेषात् श्लेष्मनिवृत्तये प्रतिपादयति मध्वादिकन्तदा द्रव्यमात्रप्रतिपादकं प्रधानं तस्माद्
द्वयमेव प्रतीयते । प्रधानगुणभावस्तु कदाचित् कथञ्चित् कस्यचिदिति विभागः । तत्र
द्वय (म) प्रतीतौ नापरन्निमित्तमिति प्रसिद्धमात्रकमवशिष्यते ।

अथापि स्यादुपलक्षणं निमित्तं न तस्य वाच्यता । यथा कतरद् देवदत्त(स्य) धाम (।)
यत्र काक इति न काकस्यापि गृहवचनवाच्यता । यथा न वाच्यता तथा तदभावेपि देवदत्त
गृहमेव तेन तस्य नोपादेयता । तथा ब्राह्मणादिशब्दानामपि मनुष्यत्वादिपरिचोदनायां न च
काकेनासाधूपलक्ष्यते तस्यानित्यत्वात् (।) प्रेक्षापूर्व्वाकारी हि काकेनोपलक्षितमन्यद् (एव)
देवकुलादिकं निमित्तीकरोति । अन्यथा व्यवहाराभावः ।

कथन्तर्हि अवाच्यभूतः काक उपलक्षणं (।) प्रत्यक्षसिद्धत्वादत एव काकशब्देनैवास्य
प्रतिपादनं (।) न त्वेवं जात्यादिनिमित्तनामपि परवाचक(त्व) प्रतिपादनं । तस्मादवा-

च्यमपि व्यवच्छेदकम्भवति यत् पृथक् प्रतिपाद्यते । यत्तु तत एव शब्दात् प्रतीयते तद् वाच्य
मेव (।) शब्देन बुद्धावाहितस्य वाच्यत्वव्यपदेशात् । तत्र प्रतीतिरेव शब्दान्न वाच्यतेति चेत् । प्रतीतिसिद्धोपगमे शशिन्यनिवारणाद् वाच्यतायाः । निमित्तवन्निमित्तवत्यपि
ता(ऽ)भावः स्यादित्यतः1396 । प्रतीतित1397 एव वाच्यत्वे निमित्तेपि समानं ।

ननु तैलं दीयतामिति पात्रं प्रतीयमानमपि न वाच्यं तैलशब्दस्य । न तस्य सर्व्वदा
प्रतीत्यभावात् । स्वयमानीते(पि) पात्रे तैलदानस्यार्थितासंभवात् । तस्मादनभिधीयमा
नस्य शब्दान्तराप्रतिपादितस्य नोपलक्षणत्वसम्भवः । लक्षितेन हि किञ्चिल्लक्षयितुं शक्यते ।
अलक्षितेन लक्षणेऽतिप्रसङ्ग । अथ प्रथममुपलक्षणात् । ततः पुनरत्यन्ताभ्यासात् स शब्द
स्तद्व्यवच्छिन्न एव प्रवर्त्तते विनापि तदा निमित्तप्रतीतिं । एवन्तर्हि श्वमांसेपि प्रवर्त्ततामग्नि
होत्रादिशब्दस्तन्निमित्तस्य काकवत् तत्र वृत्तत्वात् । अन्यथा कथं न वस्त्वर्थेषु गोशब्दः
प्रवर्त्तते । तत्र तस्य प्रसिद्धत्वादिति चेत् । श्वमांसेनापि1398 कालदेशान्तरे प्रतीतिर्न्नास्तीति
कुत एतत् । तस्माद् वाच्यवाचकभावो नामानियत एवेच्छारचितं संकेतबलावलम्बनत्वादिति
न काचित्क्षतिर्व्वेदस्यापौरुषेयत्वेपि दुष्टतायाः । सर्व्वत्र योग्यताया अनिवारणात् ।

यो हि श्वमांसादिकं नाग्निहोत्रादिशब्दार्थ इत्याह । तस्य योग्यताविषयानुमा प्रति
रोधिनी । यतः । शब्दानामाभिधेयनियमः संकेतमात्रप्रवृत्तीनां नास्तीति कोयन्नियम
एकेनैवाभिधेयेन भवितव्यमिति । तत्र य आह । प्रतीतिबाधितं श्वमांसाभक्षणकल्पनमिति
स पर्यनुयुज्यते । पौरुषेये वेद इति प्रतीतिबाधितमिदमपि । यतः । ऋग्गिरावृचश्चक्रुः
सामानि सामगिराविति प्रतीतेः । अथ करोतिः स्मरणे वर्त्तते न निर्वर्त्तन एव । तथा हि
संस्कारेपि दृश्यते । पृष्ठं कुरु पादौ कुर्व्विति(।) न(।) अत्रान्यथाऽसम्भवादेव प्रतीतिः ।
अथ प्रामाण्यमन्यथा न भवेदिति कल्पना । सर्व्वागमानामप्यपौरुषेयताप्रसङ्गः । तत्कल्पना
निमित्तसद्भावात् । अत एव सौगतः ।

नैमित्तिकी श्रुतिर्न्न काचिदस्तीति यदि वदेन्न तस्य दोषः परमार्थतः सम्बन्धबलेन
नेत्यपि यदि प्रतिब्रूयात् न वाच्य1400 एवासौ । यस्तु सांकेतिकमपि मीमांसकादिर्न्नेत्याह ।
स एवोच्यते । ततः प्रसिद्धिबाधनमयुक्तं ।

यथा शास्त्रं स्ववचनञ्च प्रस्तावाश्रयत्वेनाभ्युपगतम्बाधकं भवति । नान्यथा ।
प्रतिज्ञानस्यार्थस्य बाधनात् । न सर्व्वथा विपर्ययस्य बाधनमेव । द्वयोस्तुल्यकक्षत्वात् ।
तथा प्रतीतिरपि न पारमार्थिकार्थस्य बाधिकाऽपि तु प्रतीतिमात्रकप्रसिद्धस्य प्रतिक्षेपस्य
बाधिकेति् परमार्थः ।

तत्राचार्येणेदमुक्तं । स्वरूपेणैव निर्द्देश्यः स्वयमिष्टो (ऽ) निराकृतः पक्षः । यदि
प्रत्यक्षानुमानागमप्रसिद्धेन । तद्यथा । अश्रावणः शब्दो नित्यो घट इति । न सन्ति प्रमाणानि
प्रमेयार्थानीति प्रतिज्ञामात्रेण । यत्राप्यसाधारणत्वादनुमानाभावे शाब्दप्रसिद्धेन विरुद्धेना
(र्थेना) पोद्यते न स पक्ष इति । अनुमाध्यक्षबाधने । मुक्वागमप्रसिद्धिबाधने सहेतुके प्राह ।
प्रतिज्ञामात्रेण शाब्दप्रसिद्धेनेति । अन्यथा यदि विषयभेदोपदर्शनन्नाभिमतमभविष्यदाचार्यस्य
सहेतुकत्वमनयोरेव न ब्रूयात् । तस्मादयमेवाभिप्रायः प्रधानभूतस्य सकलन्यायवादिनां
न्यायपरमेश्वरस्य ।

न खलु प्रयोजनविवेकपरमनसः परिपुष्टेतरप्रयोजनवचसः सम्भवन्ति वचस्विनः ।
तथा हि ।

अन्तर्व्विन्ध्यनिवासिसान्द्रविततध्वान्तोद्धत1401 ध्वंसिधीर् ।

अत्युच्चैरुदयाद्रिसन्ततसतप्रेङ्ख1402 न्मयूखोत्करः ।। २३६ ।।

आचार्यो न विभार्गगः प्रतिहतो नान्यैरपूर्व्वोरविर् ।

तस्माद् विषयभेद एवात्र युक्तः । परिशिष्टन्तु प्रागेवोक्तं ।

५. प्रत्यक्षबाधा

अध्यक्षबाधायामपि वक्तव्यमस्त्येव । यदि नाम गम्यमानत्वादाचार्येण नोक्तं ।
तत्रापि न वक्तव्यं । अश्रावणः शब्द इति न सम्बन्धस्य प्रतिषेधः । किन्तर्हि (।) यद्रूपं श्रुतौं
प्रतिभासते । अद्वयं शबलायां बुद्धेरननुभावात् । नहि जातिसम्ब(न्ध)ादीनां शब्दप्रति
भाससहचरितः प्रतिभासः । अप्रतिभासमानञ्च कथं प्रत्यक्षमप्रत्यक्षप्रतिक्षेपे च कथं प्रत्यक्ष
बाधा । तदेतत्प्रतिपादयिष्यते । तस्मात् प्रतिभासिन एव रूपस्य प्रतिक्षेपे दोषः प्रत्यक्ष
बाधालक्षणः ।

तदर्थमेवाचार्येण ।

प्रत्यक्षार्थानुमानाप्तप्रसिद्धेन निराकृत (:।) इत्यर्थस्य ग्रहणं तस्यैव रूपस्यार्थत्वात् ।
तज्जा1404 त्यादिकमर्थः । प्रत्यक्षे प्रतिभाससामर्थ्याभावात् ।

(१) सामान्यनिरासः

तदेतदसत् । यतः ।

व्यक्तिव्यङ्ग्यं हि सामान्यं व्यक्तिरूपमलक्षितं ।

न यावद् व्यक्तीनां सजातीयविजातीयानामसांकर्यन्तावन्न सामान्यमसांकर्येण प्रतीयते ।
यावच्च सामान्यन्नासंकरप्रतीतिकं न तावत् व्यक्त्यसंकरप्रतीतिरितीतरेतराश्रयत्वादप्रतीतिरेव
सामान्यस्य ।

अथ सामान्यमेव प्रथमं प्रतीयते नागृहीतविशेषणाविशेष्य1408बुद्धिरिति ।

तदसत् । सामान्यमपि कदाचिद् विशेष्यमेव परस्परं विशेषणविशेष्यभावात् ।
सामान्यस्य च सर्व्वदा विशेषणत्वे व्यक्तिसन्देहेपि कस्मान्न प्रतीतिः । तद्विशेषणं यद्व्यवच्छे
दकं तच्च व्यवच्छेदकं यत्सन्देहव्यावर्त्तनसमर्थं । तथा हि ।

विशेषणसहस्रेपि न पूर्व्वस्य निवर्त्तनं ।

अयं स गौरिति निश्चयो रूपनिर्द्धारणमात्रकादेव (प्र) वर्त्तते ।

ककुदादिसंस्थानं वाहादिशक्तिश्च यदि सामान्यनिश्चयहेतुस्तदेव सामान्यं तच्चाव्य
तिरिक्तमेव ताभ्यः1410 । अवान्तरभेदे कथन्तत्सामान्यं(।) सामान्यवादिनोपि कथं व्यक्तिः ।
विलक्षणैरेवेति चेत् किन्न कर्क्कादिभिः । तेषामसामर्थ्याच्चेत् । एषाम्विलक्षणत्वे कथं
सामर्थ्यं परस्परतः । वस्तु स्वभावैरुत्तरम्वाच्यमिति चेत् । न । पादप्रसारणमात्रमेतत्२ त्राणं । अन्यथा सामान्यमन्तरेणैव वर्ण्णसंस्थानमात्रेणासांकर्यव्यवहारमात्रसिद्धेर्न्न वक्तव्य
मेतत् । सामान्यमन्तरेण कथमिति । अत्र वस्तुस्वभावैरुत्तरम्वाच्यमिति परिहारस्य काकैर
भक्षणात् । न त ककुदादिसंस्थानस्य सांकर्यमन्यत्रा३ दर्शनात् । यत्र तु ब्राह्मणादौ संस्था
नादिसाकर्यं । तत्र विटसमयमात्रं शरणं सदाचारमात्रमद्यपादीनां1411 । तस्मात् सुदूरमपि
गत्वा तदन्यव्यावृत्तिरेव हेतुः सामान्यविभागेनापरमिति व्यर्थकमपरं । अपि च ।

इत्युक्तमेतत् । नेह सामान्यधर्माणां पापपुण्यजनकत्वादीनां प्रतिक्षेपेप्यबाधा तत्प्रक्षेप
कृतः(।) एतच्छ्रावणशब्देन प्रकाशितं । इन्द्रियविज्ञाने तेषामप्रतिभासनान्न चानुमानबाधेति ।
यदि तत्र तद्रूपबाधने दोष इत्येतत् प्रतिपाद्यं शब्दस्वलक्षणं नास्तीत्येव कस्मान्नोक्तं(।) किन्त
द्धितान्तेन सम्बन्धिनिमित्तेन शब्देनोक्तेः1412 । एवन्तु वचने(न) सम्बन्धनिराकणमेवात्रा
भिप्रेतं । स चान्वयव्यतिरेकसमाधिगम्य एव तत्कथमियं प्रत्यक्षबाधोदाहृतिः1413 । अनेनापि
शब्देन विवक्षाबशादभिप्रेतोर्थ उच्यत एवेति न दोषः(।) वाचकेन कस्मान्नोच्यत इति चेत् ।
न । यतः ।

नहि शब्दस्वलक्षणशब्दोपि वाचकः स्वलक्षणस्य । सर्व्वशब्दानां सामान्यविषयत्वात् ।
अथ स्वलक्षणशब्दः सामान्यवृत्तिरपि स्वलक्षणमोवोपलक्षयति तदध्यवसायतः । एव
न्तर्हि श्रावणशब्दोपि श्रवणेन्द्रियग्राह्यतोपलक्षितं रूपं स्वलक्षणमेवाह । तल्लक्षणत्वात्
स्वलक्षणस्य । न हीन्द्रियग्राह्यत्वा(द) परमपि सामान्यं प्रसिद्धं प्रयोजनमप्यस्त्येव प्रमाण-

प्रसिद्धत्वप्रतिपादनं । सिद्ध्या प्रमाणेन तस्य बाधकत्वस्य समाश्रयादाश्रयणात् । तद्बले
नैव बाधनात् । प्रमाणप्रसिद्धो ह्यर्थः परस्याप्रमाणप्रसिद्धस्य बाधकः (।) स हि विरुद्धतया
प्रतीयमानः परस्याभावं प्रबोधयति (।) तदभावप्रतिपादनमेव बाधकत्वं न बाध्यबाधकभावः ।
ततः प्रमाणमिदमनेन प्रमाणेन प्रसिद्धं शब्दस्वलक्षणमिति । सपरिकरप्रतिपादनं हि परिस्फुट
प्रतिपत्तिकमिति प्रयोजनं । अनुमानविरोधेपि नित्यो घट इति । पदार्थानां सतामेवाभि
व्यक्तिं पश्यतोनुपलक्षिततत्त्वस्य सांख्यस्य नित्यताभ्युपगमः । सोनुमानबाधितः ।

कारणाभिमतपर्येषणं हि कारणत्वमन्तरेण वृथा भवेत् । कर्त्तव्यस्य तेन कस्यचिद
भावात् । व्यक्तिः क्रियत इति चेत् । ननु व्यक्तिरपि पदार्थस्वभावा पदार्थस्य नित्यत्वे
व्यक्तेरपि नित्यत्वात् सदा स्थितैवेति न किञ्चित् कर्त्तव्यम् । अथ व्यक्तिः क्रियते न पदार्थ
भिन्ना तर्हि सा पदार्थतो विरुद्धधर्माध्यासात् । अभेदे पदार्थस्यापि कार्यताप्रसङ्गः ।

न च प्रमाणं मृत्पिण्डे घटादेरस्ति साधकम् ।

व्यक्तिः सत्त्वं विना नास्ति व्यक्तिभावे च सम्भवेत् ।

तदस्ति तत्रादृष्टञ्चेत् खरश्रृङ्गेपि तद्भवेत् ।

यदि पश्चादुपलभ्यते घटः पश्चादेव भवतु व्यक्तिवत् । पूर्व्वन्तु कथं सद्भावः ।
व्यक्तिरन्यथा न युक्तेति चेत् । अयमपरोस्तु दोषो न त्वनुपलभ्यस्तीति शक्यम्वक्तुं ।

नन्वनुपलब्धिरुपलब्धेरभावः तत उपलब्धिरेव नास्ति कथमभावो भावस्य । यद्येवं
शशविषाणादीनामभावो न सिध्येत् । ततोऽसदकरणादिति1417 हेतुर्न्न स्यात् । ततः शश
विषाणार्थिनोप्युपादानोपादानम्भवेत् । यतः ।

अथ यस्माद् यदुत्पन्नन्तत्तत्रास्तीति गम्यते ।

सत्त्वेन नहि सम्बन्धस्तथोत्पत्तिः प्रसिध्यति ।

व्यक्तेश्चेक्छक्तितो जातिर्व्यक्तिः किं शक्तितः परा ।

व्यक्िश्च बुद्धिः साप्यस्ति ततस्तस्या न जन्यता ।

मृत्पिण्डादौ तु नैवास्ति घटादीनां प्रमाणवित् ।

ततोयं नित्यतापक्षः कुतोनुमितिबाधितः । प्रत्यक्षार्थानुमानाप्तप्रसिद्धेन स्वधर्मिणी ।। २६४ ।। ति

स्वधर्मिवचनन्तर्हि किमर्थम् । तथा हि ।

नहि परघर्मिणि बाधितमबाधितम्भवति । सर्व्वथा बाधितं साधयितुमशक्यमिति
हेतुविषयत्वाभावादपक्ष इति न्यायः ।

अत्रोच्यते ।

सर्व्वत्रैव धर्मिणि तस्य धर्मस्य सम्भवेपि स्वपरमतेन । तथापि यः स्वयम्वादिना धर्मः
साधयितुमिष्टस्तद्धर्मवति धर्मिणि बाध्यमाने यदि बाधा भवेत्तदा दोषो न त्वन्यधर्म
विशिष्टे धर्मिणि बाध्यमान इति स्वधर्मिवचनम् ।

अयमत्र न्यायः । तद्धर्मवत्येव धर्मिणि बाध्यमाने बाधा नान्यधर्मवति क्षतिरिति ।

स्वरूपेणैव निर्द्देश्यः स्वयमिति लक्षणादेव सिद्धेः । स्वधर्मयुक्त एव च धर्मी वादिना
स्वयमिष्टः । तथा सति तस्यैव तदनुरूपबाधने नैव दोषप्रसङ्गो नान्यस्य सम्भवः ।

नैतदस्ति । धर्मिणोपि बाधायां यथा स्यादाश्रयविरोधद्वारेण तद्धर्मस्याप्यभावाप्रसङ्गतः ।

एवम्विधो धर्म इति प्रकृतधर्मिविशिष्टः । तस्यैव बाधने दोषः स्यान्न धर्मिणोपि
बाधनं दोषवन्मन्यते ।

तद्धर्मबाधनञ्चेद् दोषवद्धर्मिद्वारेण वा भवतु साक्षाद्वा(।) सर्व्वथा साध्यधर्मबाधनं
दोषवत् ।

(२) व्योमादिरसद्

सत्त्यमेतत् । तथापि विप्रतिपत्तिनिषेधार्थमेतत् । तथा हि । केचित् केवलधर्मि
बाधनेपि दोष ऐवति कथयन्ति ।

वादी प्राह । परैः सहकारिभिः खादिकमनुत्पाद्यापूर्व्वरूपन्न भवति शब्दादेः कार्यस्य
सकृदजननात् । यद्यनुत्पाद्य रूपं भवेत् सकृदेव स्वकार्य शब्दादिकं कुर्यात् ।

अत्र प्रतिवाद्याह । अथैवायमनुत्पाद्या पूर्व्वरूपताऽभावं साधयति व्योमादीनां तथा
व्योमादिधर्मिणोपि वस्तुत्वाभावं साधयति । न धर्मिबाधनं केवलं दोषवत् । न ह्येवं वादिनो
दोषः (।) तेन हि वस्तुभूतमाकाशादिकं न भवतीत्येतदेव साधयितुमिष्टं । ततोऽवस्तु
भूताकाशधर्मिण्यनुत्पाद्यापूर्व्वेरूपपमाकाशादिकं न भवति सकृदहेतुत्वादिति न दोषः । विकल्प
परिनिष्ठिते धर्मिणि साध्यसाधनाद् वस्तुभूतस्तु धर्मी न तस्य । तेन तस्य केवलस्य बाधा
यामपि न दोष इथि स्वधर्मिवचनं । नहि परधर्मिणि बाध्यमाने स धर्मो न सिध्यति ।
ततः साध्यधर्मि1420 सिद्धेरव्याघाताददोषः ।

अथवानुत्पाद्यापूर्व्वरूपन्न भवति सकृदहेतुत्वात् । अस्यायमर्थः । अनित्यमाकाशं(।)
तत्र परः । नित्यमाकाशं धर्मिबाधितम्भवति । बाध्यतान्तथाप्यनित्यमाकाशन्धर्मि भविष्यति ।
अवश्यं हि हेतुना साध्यविपर्ययो बाधितव्यः । नित्यो हि धर्मी न प्रकृतसाध्यधर्माकार1421
स्ततस्तद्बाधने क इव दोषः । यद्यसौ धर्मस्तद्बाधनेन सिध्येत् स्यादेव1422 दोषः ।

गलविले ह्याकाश उपहते स्वरभेदस्य सम्भवः । तथा हि संकटविपुल (त) दिकं
विवराणां दृष्टमतादवस्थ्यं तानित्यता । अथ यदार्थान्तरभाव एव तत्राकाशन्तु तदेव विपुल
तादि कस्मात् पूर्व्ववन्नोपलक्ष्यते । अवष्टब्धत्वादिति चेत् । अवष्टम्भः कथन्नित्यस्येति
यत्किञ्चिदेतत् । अपि च । पटाद्यवयवी नोत्पन्न एव केवलं तन्तौ तन्त्वन्तरसञ्चारमात्रं1423 ।
कस्मादाकर्षणे न पृथग्भाव इति चेत् । गलविलस्याप्याकर्षणे शरीरस्य कस्मान्न पृथग्भाव
इति यत्किञ्चिदेतत् । तस्मादनित्यमाकाशमवस्तु वा (परमत) बौद्धमतमित्येकान्त एषः ।
अथवा सप्रतिघपदार्थसंसृष्टमालोकादिकमेवाकाशमन्यासंसृष्टपदार्थान्तरमनित्यमाकाशमिति
स्थित (:)पक्षः । तथाभूतस्य धर्मिणः साध्यधर्मविशिष्टता साध्यते । ततस्तदन्यधर्मिबाधने
न दोष एव । यतः ।

यद्यपि नाम साध्यधर्मि धर्मि1424 समुदायसाधनन्तथापि यत्र धर्मिणि बाध्यमाने स प्रकृतो
धर्म उपरुध्यत एव तत्र दोष इत्यनेन स्वधर्मिवचनेन कथितं । न तु तदसम्बद्धपरपरिकल्पित
(धर्मि) बाधने । यतः ।

धर्मी हि स्वरूपेण सिद्ध एवाप्रसिद्धस्य धर्मिणः साध्यधर्मसाधने उपयोगाभावात् । तेन
विशिष्टतया तस्य साधनमभिमतं न स्वरूपतः । ततः केवलबाधने न दोष एव ।

ननु येन रूपेण धर्मी तदाधारतया समीहितस्तद्रूपबाधने नियमे न दोषः । न वस्तुरूपस्य
नित्यरूपस्य वाऽकाशस्यासमीहितत्वात् । अपि च ।

न खलु वस्तुबलायातं किञ्चित् क्विचित् प्रवर्त्तमानं केनचिद्वस्तुचिन्ताभियोगिना निषेद्ध्ुं
शक्यम् । प्रमा(ण)प्रतिपन्नवस्त्वनुयायित्वात् प्रमाणिकस्य ।

सुखदुःखमोहात्मकं हि प्रधानं शब्दादिव्यक्तपदार्थहेतुरिष्यते । ततः सकृदहेतुत्वाद
वस्तु सत् सुखादिकं भवेत् । प्रधानरूपस्य नित्यत्वस्य बाधने स्यादेवावस्तुता ।

तदसत् । यतः ।

अत्र क्रमक्रियाहेतुरक्रमप्रतिषेधेन । क्रमक्रियायाश्चानित्यतया विरोधाभावात् । ततो
ऽनित्यताऽभावन्न गमयतीति कथं धर्मिबाधा । तद्वाधया च धर्मस्य बाधा भवेत् । तस्मात्
स्वधर्मिवचनं ।

२. धर्मिस्वरूपनिरासः

नहि केवलधर्मिबाधने वादीष्टसाध्यबाधनम् । तदन्याधारधर्मिबाधने वा । तस्मात्
साध्यधर्मोपयोगिध (ि) र्मबाधने दोषः । तस्मात् ।

अत एवाह । यो हि धर्मी धर्मविशिष्टस्तत्र यदि साध्यधर्मविरुद्धेन प्रत्यक्षानुमानागम
प्रसिद्धेन न बाध्यते स पक्षोऽन्यथा तदाभास इति पूर्व्वोक्त एवार्थ इति ।

1. हेतुनिरपेक्षः पक्षदोषः

नन्वपरोपि (स) पक्षाभासः अप्रिसिद्धविशेष्यः अप्रसिद्धोभयः अप्रसिद्धविशेषण इति ।
अप्रसिद्धविशेष्यः तद्यथा विभुरात्मा । अप्रसिद्धविशेषणः सांख्यं प्रति विनाशी शब्द
इति । अप्रसिद्धोभयः । समवायिकारणमात्मा । तत्कथमेषामनुपन्यासः (।)

न सदेतत् (।) यतः ।

यत्र विभुरात्मेति । यदि कश्चिद् विभुत्वयुक्तमात्मानं साध्यं कुर्यात् कः पक्षदोषः ।
धर्म्यभावेन हेतोराश्रयासिद्धत्वादिति चेत् । हेतोस्तर्हि दोषो न साध्यस्य तदन्वयव्यतिरेकानु
विधानात् । तथा विनाशी शब्द इति क्व विशेषणमसिद्धं । यदि शब्दे तदयमदोषः ।
ययोऽत एव साध्यतेऽन्यथा कः साध्यतार्थः । अथ विपर्ययसिध्याऽसिद्ध उच्यते । यदि नाम
मूढस्य (विपर्यय) सिद्धिस्तथापि न तावता पक्षदोषः । यदि च प्रमाणेन विपर्ययसिद्धिस्तदा
तत्प्रमाणबाधित एव पक्ष इति स दोषो मानविरुद्धतालक्षणो न तु दोषान्तरं । अथ दृष्टा
न्तेन सिद्धस्तदा साध्यविकलो दृष्टान्त इति तस्यैव दोषो न पक्षस्य । अप्रिसिद्धोभयस्य
तु भयथा दोष इति सर्व्वेमी हेतुदोषो एव । अथ हेतुदोषादेव पक्षदोषो (यं) यतः सर्व्वथा
पक्ष एव न सिध्यति । तथा च सर्व्वे हेत्वादिदोषाः पक्षदोषा भवेयुः । न स कश्चिद्धेतुदोषो
यो न पक्षोपरोधी । यतः ।

नहि तदुपरोधमात्रकादेव तस्य पक्षस्य दोषः । साधनदोषस्यापि पक्षदोषताप्रसङ्गात् ।
अथ साधनदोषस्तदुपरोध्यपि न पक्षदोषस्तदमदत्र न्यायाभावात् । अथ पक्षस्वरूपं तत्काल
ञ्चातिक्रम्य पक्षव्यतिरिक्तसाधनकालस्वरूपोपनिपातित्वात् पक्षस्य न दोषोऽपि तु हेतोरेवान
न्वयादिको दोषः ।

तदप्यसत् । समानत्वादनन्वस्य । अनन्वयो ह्यसम्बन्धः स (च) द्विष्टत्वादुभय
स्यापि । अथापि स्यादाश्रयासिद्धता हि साध्यापेक्षा पक्षदोषो न साधनापेक्षा । साधनापेक्षा
तु साधनदोष एव । उक्तमत्र । यदि द्व्यमपि परस्परापेक्षं साधयेत् कथं स पक्षदोषः ।
न चायं नियमः । सिद्धे धर्मिणि साध्यसम्बन्धमात्रसङ्गम एव साधनीय इति । स्वरूपेणैव
निर्द्देश्य इति वचनात् । कथन्तर्हि उक्तमसिद्धे धर्मिणि साधनासम्भवात् । आश्रयासिद्धत्वेन
हेतोरेव तत्रासम्भव इत्यभिप्रायः । तस्मादसिद्धधर्मिधर्मसमुदायोपि पक्ष एव । तस्माद्धे
तुनिरपेक्ष एव दोषः पक्ष इति । ततः ।

उक्तमेतत् ।

सर्व्वैः पक्षस्य बाधातः तस्मात्तन्मात्रसङ्गिनः (।)

तस्मादसिद्धाश्रयादिकः पक्षदोषो नेति न्यायः ।

नन्वश्रावणः शब्दो नित्यो घट इति नानुमानं प्रमाणं । अचन्द्रः शशीति धर्मस्वरूप
विपरीतवत् विधानेनोपदर्शिता । न धर्मिधर्म1428 विशेषधर्मिरूपबाधा । न चोदाहरणम
प्रदर्शितं सुज्ञानं । तत्किमत्र कारणमिति न विद्मः । अत्रोच्यते ।

अनेनैव चोदाहरणेन धर्मस्वरूपनिराकरणप्रदर्शनपरेण सर्व्वेषामेव स्वरूपविशेषाणा
मुपदर्शिता बाधा । कथमन्येनान्यस्य दर्शनमिति चेत् । साध्यत्वाविशेषात् । तत्र प्रति
व्यक्ति नोदाहरणं शक्यमुपदर्शयितुं न च तदुपदर्शने प्रयोजनं । एकोदाहरणप्रदर्शनेनैव
तद्धर्मणः सुज्ञानत्वात् । उपलक्षणमात्रकं ह्युदाहरणं ।

२. अवयविनिरासः

ननु विशेषः कथन्धर्मधर्मिणोस्तद्धर्मा1429 । न । उक्तापेक्षया तस्य विशेषत्वं ।
साध्यन्तदेवान्यथा साधनवैफल्यं ।

एतान्युदाहरणानि नान्योऽवयव्यवयवेभ्यस्तुलानतिविशेषाग्रहणात् । नान्येवयवा
अवयविनः वा अप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गात् । नास्ति द्रव्यं गुणद्रव्याणां द्रव्याद्रव्यत्वप्रसङ्गात् ।
धर्मिस्वरूपनिराकरणेन पाश्चात्यमेकं । धर्मिधर्मविशेषनिराकरणेन न चोदाहरणद्व्यं
यथाक्रममाद्यं ।

नहि व्यतिरेकेणानुपलभ्यमानं व्यतिरेकेण प्रत्यक्षं भवति । अव्यतिरेकेणोपलभ्यते
व्यतिरिक्तञ्चोपगम्यते ऽत एष विरोधः ।1430

३. द्रव्यगुणसामान्यनिरासः

अन्यथावयवानामवयवि (प्रत्यक्षत्त्वेप्य) प्रत्यक्षतायामन्यतैव न स्यात् । अथवा नान्ये
ऽवयवा अवयविनस्तस्या प्रत्वक्षत्वप्रसङ्गात् । अन्यत्त्वे हि तेषामप्रत्यक्षतायामवयविनोप्यप्रत्यक्ष
ताप्रसङ्गात् । न ह्यप्रत्यक्षा (वयवो) वयवी प्रत्यक्षो भवितुं युक्तः प्रथमावयविवदेव ।

अथ स्थूलोवयवी प्रत्यक्षो नान्य इति मतिः । एकस्य स्थूलता विरुद्धेति प्रतिपादितम्
(।) अतो ऽवयवसमाहारमात्रमवयवी नापरस्तस्मात्रान्येऽवयवा इति स्थितं ।

तथा नास्ति द्रव्यमिति गुणव्यतिरिक्तमिति सम्बन्धः । गुणद्रव्याणां द्रव्याद्रव्यत्वप्रसङ्गा
दिति । गुणस्य वा द्रव्यत्वं द्रव्यस्य वा गुणत्वमित्यर्थः । तथा हि व्यतिरेके सति परस्परव्या
वृत्तत्वाद्रूपं सत्तयाधिष्ठितं द्रव्यस्य ग्राह्यं गुणानामपि तथैवेति न्यायः । ततो द्व्योः परस्पर
परिहारेण स्थिततयोरेको गुणोऽन्यद् द्रव्यमिति कुतो विवेकः । अपरस्परपरिहारेपि कुतो
विवेकः । अथ गुणस्य द्रव्यत्वं (? गुणत्वं) द्रव्यस्य द्रव्यत्वमिति विवेक इति मतिः ।

तदप्ययुक्तं ।

परस्परपरिहारेण(अव) स्थितत्वे न द्रव्येतरत्वयो1432 र्व्विवेक इति सिद्धमेवैतत् । व्यति
रेके तु द्रव्यत्वयोगाद् द्रव्यं गुणत्वयोगाद् गुण इति स्याद् विवेकाशङ्का । तदपि न सम्यक् ।
परस्परपरिहारेण स्थितयो रूपरसयोरिव कुतो द्रव्येतरते । गुणत्वादियोगादिति चेत् । न ।
गुणव्यक्त्या व्यज्यमाने गुणत्वं नान्यथा । समानाकारतामात्रं गुणत्वं द्रव्यत्वञ्च । तस्य
विशेषस्तद्विजातीयव्यक्तिव्यक्तत्वं नाम । विजातीयव्यक्तित्वञ्च विजात्या1433 ध्यासितत्वमित
रेतराश्रयदोषः ।

अथ जातीनां स्वत एव विलक्षणत्वं परस्परत इत्युच्यते । तत्रापि विजात्यध्या
सितत्वमेव व्यावृत्तिकारणं । स्वरूपेण व्यावृत्तत्वे व्यक्तीनामपि तथेति व्यर्थिका परा
जातिः । गुण इति समानाकारप्रत्यया1434निबन्धनत्वात् । गुणत्वादेर्गुणत्वमिति चेत् ।
किमिदानीमन्तर्गडुना सामान्येन । सामान्याकारप्रत्ययनिबन्धनत्वस्य प्रतिनियमेनैव
प्रसिद्धत्वात् स्वकप्रयोजनस्य । तथा च न द्रव्याद्रव्ययोः स्वरूपतो विशेषः कश्चित् । तस्माद्
द्रव्यास्तित्वे द्रव्याद्रव्ययोरविशेष एव । नास्तित्वे तु भवति विशेष इति युक्तं । सम्वृतिसद्
द्रव्यं ततोन्ये गुणा इति । उभयस्वरूपविशेषनिराकरणमुखेनोदाहरणं । तद्यथा । सर्व्व
म्वाक्यमनृतार्थम् (।)

वाक्यत्वमनृतत्वञ्च सामान्येन यदा निराकर्त्तुमभिप्रेतं तदोभयस्वरूपनिराकरणं यदा तु वाक्यस्य
धर्मिणो धर्मोनित्यत्वञ्चानृताभिधेयत्वं तदोभयविशेषनिराकरणं । सर्व्वस्य वाक्य(स्य) विशेष
स्यानृताभिधेयत्वस्य च निराकरणात् । प्रामाण्यं हि वचनसामर्थ्यादतस्तेन वाक्यत्वानृता
भिधेयत्क्ाभावनिराकरणं (।) धर्मिविशेषश्चात्र कश्चिदनित्यत्वादिको द्रष्टव्यः(।)यदि ह्यानित्यत्वं

न साध्यते व्यर्थकमेव वक्तृप्रामाण्याङ्गीकरणं । यदि नित्यता स्यान्न वक्ता किञ्चित् क्रियेतेति
व्यर्थ एव वक्ता स्यादतः स्ववचनविरुद्धमेतत् ।

यदि नित्यम्भवेद् वाक्यं वक्तुर्व्यर्थत्वमापतेत् ।

वक्तुर्हि वाक्यस्वरूपमनुपकुर्व्वाणस्य न वाक्योपकारिता । अतत्कृतोपकारे न तस्य
किञ्चिदित्यनुपकारी न वाक्येन वक्ता पेक्ष्यते । अपेक्ष्यते च । तस्मादनित्यता तस्य
साधनीया । ततस्तद्विशेषनिराकरणमुखेनायं पक्षाभास इति कथितं । तत्र वार्त्तिककार उदाहरणदिग्मात्रमेव निदर्शयति । अनया दिशा शेषोदाहरणव्याख्याप्रतिपत्त्यर्थ नावयव्यन्यत्त्व
मात्रं साध्यते । अपि तु द्रव्यलक्षणयोगेन क्रियावद् गुणवत् समवायिकारणं द्रव्यमिति तथा
दृष्टिभावत्वेन ।

अन्यत्त्वमात्रन्तु यद्यवयविनः साध्यते । तदा सम्वृतिसन्मात्रं तत्सिद्धमेव । परमार्थ
सन्तोवयवा सम्वृतिसन्नवयवीति सिद्धसाधनमन्यत्त्वमात्रे साध्ये ।

4. गुरुत्वाधोगत्योरभावः

अवयवपरमाण्वादिव्यतिरेकमात्रतया प्रसिद्ध एव भ्रान्तबुद्ध्याकारः । तस्यैव साधने
नियमेनैव सिद्धसाध्यता । दृष्ट ए्व च नाति1436 दूरवर्त्तिपरस्परसामीप्यव्यवस्थितानां संसक्त
केशविषयैकघनाकारः प्रत्ययः । ततो न तावन्मात्रेण विज्ञानाकारव्यतिरिक्तावयवि
प्रसिद्धिः(।) अतो द्रव्यलक्षणयोग एव तत्र साधनीयः । तत्र च गुरुत्वं गुणोऽधोगतिश्च क्रिया ।
तयोश्च समवायिकारणत्वमिति लक्षणयोगे विज्ञानाकारव्यतिरेकसिद्धिः । तथा च ।

अवश्यं हि गुरुत्वप्रयुक्ताधोगमने1438 तदाकृष्यमाणस्य तुलाशिरसोपि नतिः । न चासा
वस्ति । अवयवाधिका ततोसौ न द्रव्यलक्षणयुक्त इत्याह ।

ययोर्गुणक्रिययोरसौ समवायिकारणं तदभावेन न तथा भवतीत्युपसंहारः ।

दृश्यत्वमपि तस्य नास्त्येव । तस्य हि द्व्यीगतिरुपचारतो मुख्यतश्च । न तावदु
पचारतः । तत्कार्यस्य गौरवादेरदृष्टेः । नाप्युपचा(रेत) रतो रूपस्यावयवव्यतिरेकेणादृष्टे
र्व्विज्ञानाकार य स्थूलतयो(प) लम्भात् । न धिकस्य चादर्शनात् ।

अन्य विशेषस्योक्तान्यतामात्रापेक्षया द्रव्यलक्षणयोगेन तस्य साध्यत्वं नान्तरीयकत्वेन
(।) अन्यथाऽन्यत्त्वमात्रस्यासाध्यत्वात् । तथा हि ।

तिमिरविपरीतीकृतदर्शनशक्तिनयनानामपि केशदंशमशकमक्षिकादयो सदधिमोक्षपक्ष
निक्षिप्ताः प्रत्यक्षेक्षिता इवावभासन्ते (।) न च ते तदवभासादेवासन्तो न भवन्ति । अत्र ।

सूक्ष्मद्व्यणुकादिप्रतिद्रव्यमालायास्तुलामानसङ्गमादनेकद्रव्यमध्यमध्यासीनं द्रव्यान्त
रगुरुत्वं न शक्यमु (प) लक्षयितुमिति तुलानतिविशेषाग्रहणं । द्वयोर्हि हेमपिण्डयोः संयोगे
यद्यप्यवयव्यन्तरमुत्पन्नं गुणक्रियावत् । तथापि द्व्यणुकावान्तरद्रव्यमालापि तत्रास्त एव ।
ततस्तदनन्तरगुरुत्वमध्यपाति न लक्ष्यते । कर्पासभारमध्य शतितदङ्शुपातगुरुत्वमिव ।
न चालक्ष्यमाणमपि तस्य गुरुत्वमधोगमनञ्च नास्ति ततस्तन्निर्गुणक्रियस्तस्मादित्यसिद्धमेतत् ।

तदसत् । यतः ।

गुरुत्वाधोगतिविशेषमन्तरेण प्रतिभासमात्रमेव सिध्यति । न च तेन सिद्धेन सिद्ध
साध्यताव्यतिक्रमः । अपि च ।

क्रमेण संयुक्ते हि पांशुराशौ गुरुत्वयुक्तानेकाव (वय) विभारसद्भावान्महद्गौरवं ।
सकृद् युते त्वेक एवावयवीति न महद् गौरवमतो भेदप्रसक्तिः । न चोपलम्भो भेदस्य ।
अनेकांशुनिचयनिपाते तूपलक्ष्यते । ततोऽसौ न दृष्टान्तः ।

अथ पूर्व्वसकलावयवि (वि) नाशे पर्यन्तवर्त्येक एवावयवी । ततोनेकावयविनामभावे
समानमेव गौरेवमक्रमेणान्यथा च संयुक्ते पांशुराशाविति न दोषः । तथा सति द्रव्यमाला
तोल्य(त) इति न युक्तं स्यात् । अन्त्यस्य तु गौरवानुमापलक्षणं1439 न युक्तम्(।)

अथवा यावदारम्भकयोर्गुरुत्वं पृथग्भूतयो(रवयवयो) रवयविनोपि तदारब्धस्य तावदेव ।
ततो न भवति तुलानतिविशेषः । एवन्तर्हि सर्व्वावयविनाशे सत्यवयविन उत्पत्तिरिति ।
परमाणूनामपि विनाश इति नित्याः परमाणव इति विरोधः सिद्धान्तस्य ।

अथ विभागेन विनाशः परमाणूनां तु न विभागोऽनवयत्वादिति चेत् । न(।) अन
वय(व)त्वस्यायोगात् । अवश्यं हि पूर्व्वापरदिग्भागेन भाव्यं मूर्त्तिमतां । तस्मान्नावयवि
नाश इति युक्तं ।

अथापि स्याद् भवतु परमाणूनां विनाश इति(न) का(चित्) नः क्षतिः । एवन्तर्हि ।

पञ्चमाषकः पिण्डो न स्यादेकत्वा(द)वयविनो माषकावयविनां विनष्टत्वात् । एकमेव
सुवर्ण्णामित्यादि भवेत् । अनेकगौरवसम्भवे हि पञ्चेत्यादिसंख्यासम्भवः । एकत्वेत्वेक
संख्यैवेकत्वादवयविनः ।

अथैकत्वेपि गौरवस्य तथा व्यपदेशस्तथा सति न परमार्थः संख्या । तस्मादवयवाना
मविनाशे तद्गतां संख्योपपद्यते माषकादिसाम्यनिबन्धनं । ततोनेकद्रव्यसम्भवे क्रमेणावयविना
मुत्पत्तेर्गौरवस्य नियमेन विशेषतः ।

अथ शरिश(? सर्ष) पादुत्तरोत्तरं सकलमेव नोपलक्ष्यत एकानुपलक्षणवत् सर्व्वेषाम
विशेषात् ।

नैतदस्ति ।

न ह्येनामुपलक्षणे1441 तत्संहातस्यापि । एकां(शु)गौरवानुपलक्षणेपि भारगौरवोपलक्षणात् ।
अंशनिचयश्च कर्पासभारव्यपदेशभागी । किञ्च ।

रक्तिका चतुर्भागः1445 सर्षपः । तस्मात् सर्षपात् प्रभृत्या महाराशे उत्तरोत्तरकार्यमाला
निबन्धनं बृद्धिमद् गौरवं नोपलभ्यते । आसर्षपात्तु गुरुत्वमपचयवत् पूर्व्वपूर्व्वं सुतरामेव
नोपलभ्यत इति प्राप्तं । अतः कार्यगौरवानुपलक्षणात् कारणमेव तोल्यं पारिशेष्यात्तस्येति
न्यायः परिस्फुट एव । गौरवविशेषोपयोगितयोपलभ्यमेव तोल्यन्नान्यत् । उत्तरोत्तरस्य(हि)
कार्यस्य गौरवानुपक्षणे तद्‪गौरवं कारणस्यापि । तौलत्वे1446 तत्कारणस्य । तस्यापि
तत्कारणस्येति । एंव यावत्कारणं परमाणवस्तोल्यास्तेषाम् परस्य (कारणभूतस्य) ा वयवस्या
भावात् । तथा हि ।

अपि च । अंशोर्गौरवानुपलक्षणेपि भार1447 एव तस्य दृष्टत्वात् । नत्वयवी दृश्यः ।
केवलं कार्यदर्शनादेव तस्य सत्ता व्यवस्थाप्यते ।

तच्च सकलमसत् । यतः ।

प्रत्यक्षानुमानाभ्यामप्रतीतं कथमस्तीति गम्य(ता) म् ।

ननु गुरुत्वागतावपि प्रकारान्तरेणापि गतेः सम्भवात् कथमसत् । न (।) अन्यस्यापि
रूपादेरनुपलक्षणत्वात् । माषकादेरवयिविनो नाधिक (मपर) मवयवेभ्यः1450 । कथन्न तर्हि
तुलानतिविशिषाग्रहणादित्याचार्येण प्रतिनियम उक्तः । न (।) उपलक्षणत्वात् सा नतिः ।
केवलोच्यमानाप्यरस्यापि निदर्शिका । कथं सर्व्वमेव नोपलक्ष्यत इति ज्ञानव्यं किमत्र
ज्ञातव्यं । यथायथं चक्षुरादिना रूपादेरधिकाधिकस्यानवगमात् । नहि रूपरसादीनामवयवेभ्यो
विशेषगतिरवयविसम्भवेपि । तस्माद् गुणक्रियावद् दृश्यावयव्यभाव एवेति धर्मविशेषबाध
द्वारेण पक्षदोषः । अयञ्च पक्षः । अभ्युपगमस्ववचनअनु1451 मानप्रतीतिवाधितः ।

रूपबाधादिवत् । अवयविबाधकन्यायोपदर्शनमतोन्यदप्याचार्यनिदर्शितमुदाहरणम
वगन्तव्यं । तच्च प्रागुपदर्शितमेव ।

५. नैयायिकपक्षलक्षणे दोषः

६. प्रतिज्ञालक्षणे दोषः

पूर्व्धावधारणे व्यर्थतायां परिशेष्यादुत्तरावधारणं तस्य च व्याप्तेः फलं । तथाहि ।
साध्यनिर्द्देशः प्रतिज्ञैवेति । अन्यलक्षणेनापि यदि व्याप्तिस्तथापि प्रतिज्ञैव नाप्रतिज्ञेत्ययोग
व्यवच्छेदफलं वाक्यमिति साधनत्वेनापि निर्द्दिष्टस्य साध्यस्य निर्द्देशः प्रतिज्ञैवेति वाक्यार्थः ।
अन्यथा व्यर्थता ।

ननु स्वयमेवोच्यते ।

तथा चासिद्धदृष्टान्तहेतुवादः प्रसज्यते इति हेत्वादिलक्षणव्याप्त्या परेण परिहारा
भिधाने प्रागसिद्धस्वरूपत्वादिपरिहारः । तथा सर्व्वस्य चाप्रसिद्धत्वादित्यादिकः । नैषोपि
दोषः (।)

परस्परविरोधप्रदर्शनमात्रमेवैतन्न त्वनेन हेतुना साध्यार्थप्रसिद्धिः । परपक्षनिरा
करणमात्रस्यैवेष्टत्वात् । तस्मादुत्तरावधारणमेवैतत् । तथा चायोगव्यवच्छेदाद् यावती
काचिदप्राप्तिः प्रतिज्ञात्वस्य सर्व्वासौ निराक्रियते । प्रतिज्ञैव नाप्रतिज्ञेति । साधनत्वेन
यदप्रतिज्ञात्वं तदपि निवर्त्त्यते ।

निराकृतन्तावत्प्रतिज्ञालक्षणं । प्रतिज्ञाभासलक्षणमिदानीं निराकर्त्तुमाह ।

यदाह परः । प्रतिज्ञाहेत्वोर्व्विरोधो नाम प्रतिज्ञादोषः1471 । यथा नित्यः शब्दः

सर्व्वस्यानित्यत्वादिति । नित्यः शब्द इति प्रतिज्ञा सर्व्वस्यानित्यत्वादिति हेतुः । यदि
सर्व्वमनित्यं कथं शब्दो नित्यः । शब्देन विना सर्व्वत्वाभावात् । अथ शब्दस्या(प्य)नित्यत्वं
कथं नित्यः शब्द इति ।

अत्राह । नायं प्रतिज्ञादोषः । यतः ।

विरोधे सति प्रतिज्ञाहेत्वोर्व्विरोधो नाम प्रतिज्ञादोषः । स च विरोध इष्टासम्बन्धः ।
स चेष्टासम्बन्धोनुपकारकः । सहास्थितिश्च । यदि तावद्धेतुस्तमर्थं नोपकरोति दुष्टत्वात्
साध्यविरोधी तदा सर्व्वाङ्गदोषाणामेव प्रतिज्ञादोषत्वस्य प्रसङ्गः ।

नहि कश्चिदपि हेत्वाद्यङ्गदोषः साध्यानुपकारलक्षणेन विरोधेन विरोधी । ततः
सर्व्वस्य लिङ्गदोषस्य प्रतिज्ञाद्बोषत्वप्रसङ्गः । न च भवति । यतः ।

परमपेक्ष्यापि यदि पक्षदोषः तदा साधनदोष एव कश्चिन्न स्यात् । प्रतिज्ञार्थोपरोधेन
प्रतिज्ञादोषत्वेन्तर्भावादपृथग्वचनमेव साधनदोषाणां भवेत् । को हि अमूढचेतन एकत्रान्तर्भूतं
पृथग् ब्रूयात् । तस्मादसन्नेवंभूतः पक्षदोषः । अथ सहास्थितिस्वभावो विरोधः । तदा ।

इष्टे पक्षे यद्यसम्भवी हेतुस्तदासावसिद्ध इत्यसि (द्ध) तयैव निराकृतः स्यान्न प्रतिज्ञा
विरोधः । अथ तेन प्रतिज्ञातस्य1472 निराकरणं तथा सति येन प्रमाणेन स साध्यते तत्प्रमाण
निराकृतः प्रतिज्ञादोष इति न विरोधो नाम । किञ्च ।

यद्यनित्यत्वेन सहेतुत्वे एवं शब्दे प्रकीर्तयेत् ।

यावता ।

नैतदाख्यानं हेतोः । अपि तु वैधर्म्यदृष्टान्तस्य । नित्यः शब्दः । सर्व्वस्यानित्य
त्वात् । अत्राप्येवं वक्तव्यं । अनित्यस्य सर्व्वत्वात् । अशिक्षितत्वात्त्वेवमभिधानं । तथा
चोक्तं ।

स हि दृष्टान्त एवोक्तो वैधर्म्येणासुशिक्षितैः ।

नहि दृष्टान्ताख्यानादपरमर्थमत्र पश्यामः ।

एतदेव कुत इति चेत् । यतः । एवं हि हेतुरयम्भवेत् । यदि शब्द एवानित्यत्वं
प्रतिपादयेत् न चेदं युक्तं । यतः ।

७. सामान्यचिन्ता

सर्व्व एव हि प्रयोगाः शाब्दन्यायानुगत्या प्रतीयन्ते । शाब्दश्च न्यायः । विधिर्न्नि
षेधो नियमः (च) । विधिरपि बाधको बाध्यश्च । तथा नियमोपि । तत्र बाध्यबाधक
भावः सामान्यविशेषविधानयोः । तत्र कदाचित्प्रथमं बाध्यं कदाचिद् बाधकं । सर्व्वथा
विशेषो बाधको बाध्यं सामान्यविधानमिति व्यवस्था । एवमेव व्यवहारस्य दृष्टत्वात् ।
अत्र च नित्यः शब्द इति विशेषे शब्दे भिन्नस्य विशेषस्य विधानं नित्यत्वस्य । अनित्यत्वस्य
च सामान्ये धर्मिणि विधानमिति बाध्यबाधकभावो युक्तः । यथा तक्रं कौण्डिन्याय ब्राह्म
णेभ्यो दधि दीयतामिति दधिदानं सामान्येन वृत्तं तक्रदानेन विशेषविहितेन बाध्यते ।
प्रकल्प्यापवादविषयमुत्सर्गोभिनिवशत इति । तस्मात् सामान्यानुवर्त्तनेन1474 तस्य विशेष (स्य)
व्याप्तिः । न च सामान्यानुवर्त्तनस्य फलमेतद् वचनसामर्थ्यात् । वचनस्य सावकाशत्वात् ।

यदि त्वयमर्थोभिप्रेतस्तदा नित्यः शब्दोऽनित्यत्वादिति ब्रूयात् । भवेद् विशेषयोरन्य
त्राकृतार्थयोरेकविषयोपनिपातस्तथा च सति विरोधश्च मूढत्वादेवमपि स्यादिति चेत् । न
कश्चिदेवं सम्भवी । नहि तत्रैव नित्यत्वम्विधाय पुनरनित्यत्वविधायी तदैव मूढः सम्भवति ।
यस्य च वाक्यार्थव्युत्पत्तिरपि नास्ति न तस्य वादेधिकारः ।

अथ प्रतिज्ञाहेतुविरोधोदाहरणं यथाकथञ्चित् कल्पनीयं । यदि कश्चिदेवं ब्रूयात्
तदा प्रतिज्ञाहेत्वोर्व्विरोधात् प्रतिज्ञाविरोधो दोष1475 इति । तदेष्यत एव । प्रयोगस्तु
नित्यः शब्दोऽनित्त्यत्वादिति । एवं हि नियमाच्छब्द एवानित्त्यत्वं भवेत् । ततो नित्त्यत्व
निराकरणे विरोधः । अत एवाह ।

आचार्य आह(।) स्यादत्र प्रतिज्ञार्थस्य निराकरणं हेतुना । यदि शब्दः स्थितः स्यात् ।
शब्दस्थितेनैव निराकरणम्भवेत् । सहानवस्थानात् विरोधिनोरन्यत्र च प्रतिपादनमेतदिति
न निराकरणमेतदिति । तस्य1477 वैधर्म्यदृष्टान्तोपदर्शनमेवैतत् । हेतुरिदानीं नास्तीति चेदाह ।

यदनित्यन्तत्सर्व्वमसर्व्वश्च शब्द इति कथमेतद् गम्यत इति चेदाह ।

नित्त्यत्वविरुद्धमनित्त्यत्वं शब्दादन्यस्मिन्विषये प्रतिपादयन्नेवान्यतां शब्दस्याह । सर्व्व
मनित्यत्वेन व्याप्तं शब्दश्चानित्यत्वात्ततोन्य इत्यसर्व्वत्वं तदास्य हेतो1479रन्यत्त्वप्रतिपादनात् ।
सा चान्यताऽसिद्धो हेतुः शब्दस्यापि सर्व्वत्वादित्याह ।

सा च भेदाप्रतिक्षेपात् सामान्यानां न युज्यते ।

नहि भेदं प्रत्याख्याय सामान्यस्यात्मलाभो भेदानामेवावान्तरभेदप्रत्याख्यानविषये
नियतत्वात् ।

अथापि स्यात् (।) सर्व्वशब्देन समुदाय उच्यते । न च शब्द एकदेशः समुदायः ।

तदसत् । एवं हि प्रत्येकमपोद्धारे न कश्चित् सर्व्वः स्यात् । वृक्षो न शिंशपैवेति
दृश्यते भेदप्रतिक्षेपः । तदसत् ।

अथ विवक्षातः शब्द एवैको सर्व्वः । तथा सति शब्दपर्यायोऽसर्व्वशब्द इति प्रतिज्ञा
र्थेकदेशासिद्धता भवेत् । अनित्त्यः शब्दोध्वनित्वादित्यादिवत् ।

ननु शब्दस्य ध्वनित्वं कथमसिद्धं । नहि स्वरूपाभावे कश्चित् सम्भवति । न
स्वरूपेण धर्मित्वेनासिद्धो हेतुत्वेनासिद्धत्वाद1481 सिद्ध उच्यते । हेतुत्वं हि भेदे सति भवति नान्यथा ।
कुतः । ज्ञाप्यज्ञापकयोर्भेदस्यावश्यम्भावित्वात् । नहि शब्दः शब्देन ज्ञाप्यतेऽसिद्धत्वाज्ज्ञाप्यस्य ।
न चासिद्धमसिद्धेन साध्यते । अथ सिद्धः शब्दस्तथापि न साध्यते । न हि सिद्धं सिद्धेन
साध्यते ।

ननु साध्यसाधनयोरेकत्वं नेष्यते । धर्मिसाधनयो (:पुन) रभेदे को विरोधः । अस्ति
विरोधः । शब्दत्वादनित्त्य इत्युक्ते न समुदायः साध्यः स्यात् ।

ननु सामर्थ्याच्छब्द एवानित्य इति न समुदायत्वव्याघातः । नहि शब्दत्वादनित्त्य इति
वचनेऽन्यत्रानित्त्यता प्रतीयते । केवला वा । न हि धूमत्वादग्निमान् धूमो न भवति (।)
भवति तत्र सामान्यविशेषभावेन भेदभावात्1482 । इहापि यद्येवं क्रियते नित्यः शब्दत्वादयं
गोशब्दवदिति तदा भवत्येव हेतुः । इह पुनः सर्व्वः शब्दोऽनित्यः शब्दत्वादिति न सामान्य
विशेषभावः ।

ननु किं शब्दत्वस्य धर्मित्वे साधनत्वं विरुध्यते । यदि प्रतिबन्धः। कथं न साधनत्वं ।
अथापि नास्ति तथासत्यनैकान्तिकत्वमेव । अतश्च नासिद्धता नाम दोषः । असाधारणत्वे
नानैकान्तिकत्वात् । तस्माद् धर्मिणो हेतुभाविनो नैकान्तिकतैव दोषः । नासिद्धता ।

अथ पुनर्न्निर्द्दिश्यमानतायोगो न सिद्ध इत्यासिद्ध उच्यते । नहि किञ्चिद् भिन्नमस्ति
यत्पुनः प्रतिपाद्यं । तत्र शब्दो नित्त्यः शब्दत्वादनित्त्य इति वा वक्तव्यं ।

ननूभयं । नैतदस्ति ।

यदि शब्दत्वादनित्त्य इत्युच्येत धर्म्मन्तरापेक्षा स्यात् । अनित्त्यः शब्द इति च हेत्वन्त
रापेक्षा(।) तन्निराकरणायोभयत्रोपादानमिति न दोषः ।

अत्रोच्यते ।

तस्मात् पुनर्न्निर्द्देशे यद् विवक्षितं तदत्र नास्तीति असिद्धतैव दोषः ।

अनन्वयदोष एव कस्मादत्र नोच्यते । भवतु समुच्चयेनासावपि दोषोऽनियतकथायां ।
नियतकथायान्तु पराजितपराजयाभा (वा) त् पर्यनुयोज्यापेक्षणाच्च न युक्त (:। तस्मादयुक्त)
एव धर्मी स्वधर्मसाधने । न (।) शक्तश्चेदविवादप्रसङगः तथा च हेतुवैयर्थ्यं स्यात् । तेन ।

ज्ञाप्यज्ञापकयोर्हि भेदो दृष्टस्तदभावे हेतुत्वमसिद्धं । न हि प्रकाशतया प्रदीपः प्रका
शयन् तद्रूपाप्रतिपत्तौ स्वार्थक्रियानिर्वर्त्तनसमर्थः । भेदे च ज्ञापको ज्ञाप्यज्ञापनं विधत्ते । न
चात्र भेदो धर्मिरूपात् । ततो ज्ञापकत्वासिद्धेरसिद्धः । अन्वयासिद्धेरपि ज्ञापकत्वासिद्धिरिति
चेत् । न । भेदे सत्यन्वयचिन्ता स्यादत्र तु भेद एव नास्तीति तावता दोषवत्त्वे कोन्वय
चिन्तायां व्यापारः । तस्माद् धर्मी स्वसाधनेऽसिद्धः ।

ननु दीपादयः स्वसाधने सिद्धा एव । सत्त्यं । सिद्धा न तु परोक्षमपरोक्षाः साधय
न्तीति विषमउपन्यासः । नहि (प्र) दीपदर्शने स्वरूपे विवादः । अत्र तु शब्ददर्शनेप्य
नित्त्यतायां विवाद एव । यदित्वविवादः । प्रत्यक्षसिद्धतैव शब्दत्ववदेव भवेत् ।

ननु कृतकत्वशब्दत्वयोरपि प्रदीपवदेव प्रत्यक्षसिद्धत्वं । अथ धर्मभेदकल्पनेन भेदात्
साध्यसाधनाभावः1483 । प्रदीपेपि समानमेतत् । तत्रापि प्रदीपस्य स्वरूपमिति कल्पनाभे
दोस्त्येव । न (।) सम्वृत्या भेदात् । प्रदीपस्य स्वरूपमित्यत्रापि यथा भेदकल्पना तथा न
साधनं । स व्यपारनिर्व्यापा (रा) वस्थायां प्रदीपव्यपदेशः । स्वरूपमिति तु स्वरूपमात्रमेव ।
तत्रार्थक्रियाकारित्वात् स्वरूपं । स्वरूपादर्थक्रियेति । प्रदीपस्तु धर्मी । निर्व्यापारस्य तु
स्वरूपमेव नास्ति । विवक्षितार्थ (क्रिया) या भावादव्यापारतेति न युक्तं । अतिप्रसङ्गात् ।
न चैवम्वचने (न) कश्चिदर्शस्सिध्यति । भेदकल्पना चेत् । न सामान्यविशेष(।) भावेनापि
तत्सिद्धेः । तस्मान्न धर्मी स्वरूपस्य साधनं । भेदाभावात् । कृतकत्वानित्त्यत्वशब्दानां तु
व्यावृत्तिकृतोस्येव भेदः । तथा हि ।

एकस्यार्थस्वभावस्य प्रत्यक्षस्य सतः स्वयं ।

एको ह्यर्थात्मा स प्रत्यक्षेण साक्षात्कृतस्ततः किमपरमस्य परीक्ष्यं ।

ननु धर्मिमात्रं प्रत्यक्षसिद्धं नानित्त्यत्वादि को धर्म इति चेत् । न (।) अनित्त्यत्वेन
सहैकत्वात् । न ह्यनित्त्यत्वं नाम तस्मादपरं ।

कालान्तरव्यापि यदि नित्त्यत्वेन परिग्रहः ।

निराक्रिया स्यात् । प्रत्यक्षमूलं सर्व्वं प्रमाणान्तरं । कर्कटकसधर्माणो हि जनक
भक्षा राजपुत्रा एव । न प्रमाणभूताः प्रत्ययाः । प्रत्यक्षञ्च प्रमाणं प्रधानं सर्व्वप्रमाणानां ।
तत्किं महाकाल एव डाकिनीभिर्भक्ष्यते ।

अथ प्रत्यक्षेण न नित्त्यत्वं नानित्त्यत्वं प्रतीयते । स्वरूपमात्रकन्तेन मीयते सर्व्व
वस्तुनः । नित्त्यत्वमनित्त्यत्वं वा पाश्चात्यप्रमाणावलम्बनं ।

नन्वनित्त्यत्वं स्वभावभूतं कथमगृहीतं नाम । नित्त्यत्वं हि विततकालकला (व्या) पित्वं
विपर्ययेणानित्त्यत्वं ।

यदैव भावानां कालान्तरव्यापिता न प्रतीयते । तदैवानित्त्यताप्रतीतिः परिस्फुटा ।
सा व्यापितैव1484 न प्रतीयते । नत्वनित्त्यत्वमिति चेत् । किमिदमनित्त्यत्वं नाम । तस्यैवो
पाधिभूतं नामान्तरं1485 । तदैव तदस्त्यथ वा पश्चात् । तदैव तदस्तीति चेत् । कस्मादध्य
क्षेण न प्रतीयते । अप्रतीयमानं कथन्तदात्मभूतन्तत् । तादात्म्येन प्रतीयमानं हि तदात्मभूतं
सम्बन्धितया हि प्रतीयमानं तदवश्यमेव भवेत् । अप्रतीयमानं तु तत्समानमयुक्तं1486 तथापि
पश्चात्तत्सम्बन्धितया प्रतीयत इति चेत् ।

यत्रोपलब्धिलक्षणप्राप्तेनोपलम्भस्तदेवासदिति व्यवस्थाप्यते । नापरः प्रकारोऽ
भावसाधने । तथा चोक्तं ।

सिद्धं प्रमाणैर्व्वदतामर्थादेव विपर्ययादिति । अथ भ्रान्तिरसौ तेनानुपलम्भेप्यदोषः ।

तदा प्रमेयसिद्घिः स्यादिति विज्ञप्तिमात्रकं । यदा प्रत्यक्षतो भाविभूतरूपापरिग्रहस्ः (।।) २९८ ।।

तदाध्यक्षेतरार्थस्य प्रसिद्धिः सनिबन्धना

यदि तु भाविभूतरूपयोरेकतेष्यते । तदा प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धेरनुमानवैयर्थ्य1488 । भ्रान्तिसद्भावे
सर्व्वापहारिलोप एवेति न किञ्चद्भवेत् । तस्मादनित्त्यत्व (न्नित्त्यत्वं) वा प्रत्यक्षसिद्धमेव ।
अथ न प्रत्यक्षसिद्धता धर्मत्वात् । धर्मिमात्रमेव हि प्रत्यक्षसिद्धमन्यथानुमानाभावात् ।
सर्व्वधर्मप्रसिद्धेः प्रत्यक्ष (त) एव ।

तदसत् यतः ।

न खलु धर्मविनाकृतः क्वचिद्धर्मी प्रसिद्धिभाक् । शब्दत्वेन पदार्थत्वेन चावश्यं परि
ग्रहात् । ततो यथा शब्दत्वादि ग्रहणन्तथा नित्त्यत्वादेरपि न तत्र कश्चिद्विशेषः ।

ननु कस्यचिद् व्यभिचारिणो धर्मस्य यदि न प्रत्यक्षेण क इवात्र दोषः । तद्यथा
स्थाणुपुरुषत्वयोः ।

नहि व्यापीतरत्त्वं परित्यज्य ग्रहीतुं शक्यं । तदेव तस्य रूपं तच्चेन्न गृहीतमगृहीतमेव
तत् ।

ननु दीर्घं दीर्घत्वेना परिगृह्यमाणमपि दृश्यत एव । न तत्रावययस्यैव दृष्टेः(।)तस्य
च न सा दीर्घता । अवयविनो हि सा दीर्घता । स चानुमानगम्य1489 स्तथाहि ।

एकस्मिन्नाकृष्यमाणे ऽवयवे सर्व्वावयवसमाहार एवाकृष्यमाण उपलभ्यते तदन्येन सहैक
मिति । न च तदनुमानं । परस्परसम्बन्ध एव तथानुमीयते नैकत्वं । न चासावनुमान
विषयः । प्रत्यक्षाप्रवर्त्तने1490 हि (न) परप्रमाणविषयो भवेत् । न खलु तदेव दृष्टमदृष्टञ्च
घटते । तस्मात् कालव्याप्यव्यापि वा तत् प्रत्यक्षेणैव गृह्यते । नासावनुमानविषयः । तत्र
यद्यस्य तेन रूपेण न प्रत्यक्षविषयता न तस्य तद रूपं । न खलु नीलत्वेन विषयीकृतमध्यक्षतः
पीतादिकं । कालान्तराव्यापितया गृहीतं तथैव तदिति मन्तव्यं । अन्यथा सकलकालकला
कलापसंकलने तदैव सकलं परिसमाप्तमिति तदैव सकलकालकर्त्तव्यार्थक्रियाप्रसङ्गः ।
कालकलानां भाविभूतानामग्रहणेन तथेति चेत् । तद‌्ग्रहणे तद्व्यापितापि न गृह्यत एवेति
तत्कालमात्रसम्बन्धितैव1491 गृह्यत इति प्राप्तं । तथा च विद्युदादिवदनित्त्य एव1492 ।

ननु विदुदादीनां विनाशे सत्यनित्त्यता न तत्कालसम्बन्धिता मात्रेण । ननु विनाश
कस्य कस्यचिदभावात् कथम्विनाशः । मेघावष्टम्भादेव विनाश इति चेत् । इहापि समाना
समानजातीयावष्टम्भ इति किन्नेष्यते । तस्माद् विद्युदोप्युत्तरकालानुपलम्भ एव विनाशः ।
स च सर्व्वपदार्थानामिति न नित्त्यता ग्रहीतुं शक्या ।

(१) अभावविचारः

तदयुक्तं । यतः ।

व्यतिरेकेण तस्यासौ पदार्थस्यान्वयात् स्वयं ।

नहि विषाणस्येंदं विषाणमिति विशेषणविशेष्यभावः । द्वयोरपि परस्परव्यवच्छेदेन
समानकालभावित्वेन प्रतीतेः समुच्चय एव भवेन्न विशेषणविशेष्यभावः । परस्परोप
कारित्वेन समानकालता । आधाराधेयाभावो विशेषणविशेष्य(भावस्य) निबन्धनमिति
चेत् । न (।)औत्तराधर्येणाप्रतीतेः । व्यतिरेकमध्ये पदार्थः प्रतीयत इत्याधाराधेयभाव
इति चेत् यद्येवन्न सम्बन्धप्रतीतिः । नहि यस्य मध्ये यो व्यवस्थितः स तस्येति
व्यपदिश्यते । न हि घटस्यालोकोऽन्धकार इति वाच्यपदिश्यते । घटमध्ये वा व्यवस्थितो
घटस्य घट1530 इति । अभावमध्यावस्थितिरवश्यम्भाविनी । नाभावमन्तरेण पटादि1531 व्यवस्थितिः
तद्व्यापिताप्रसङ्गात् । अभावमध्येपि तर्हि न स्थितिरपराभावमन्तरेण व्यापित्वप्रसङ्गादेव ।
न स्वरूपेणैव ह्यसौ पदार्थोऽभावमध्येपि तिष्ठेत् । या या मध्यस्थितिः साऽधारव्यतिरिक्ता
ऽभावमन्तरेण न भवति । यथा पटमध्यस्थितिः । अभावमध्यस्थितिरपि स्थितिरिति

स्वभावहेतुः । अभावमध्यस्थितिः स्वयमेव तत्स्वभावत्वादभावस्य । नहि जतुनः काष्ट
संयोग इति तस्यापि काष्टेन संयोगेऽपरेण संयोजकेन भाव्यं स्वयमेव तथाभावात् ।

तदेतदसत् । यतः ।

जतु1532 स्वभावतो वह्नेःकाष्टयोगमवाप्नुयात् ।

अव्यापी स पदार्शश्चेत् अभावः स्यादनर्थकः ।

स्वभावमात्रेण न व्यापिनो मध्यस्थयत्यभावोऽव्यापित्वप्रसङ्गात् । अव्यापिन एवेष्यन्त
इति चेत् । किमिदानीमभावेन । अभावो हि सांकर्यं मा भूदितीष्यते । तच्च स्वयमव्या
पित्वेनैव पदार्थानां प्रसिद्ध (म्) इति व्यर्थताऽनिवार्या । अभावेन व्यापी कुतोऽभावसहितेन
वा स्वाकारणेनेति को विरोधः ।

तदप्यसत् ।

अभावोऽव्यापिनं कुर्यात् पदार्थं व्यापिनं यदि ।

सांकर्यं पूर्व्वमस्य स्यादन्यथात्वं कथं पुनः ।। ३।६० ।

न खलु व्याप्यव्यापी विधातुं शक्यः । पूर्व्वं हि व्यापित्वे पदार्थसंकरः । अथ
पूर्व्वन्नास्त्येव । स्वरूपमेवास्य तर्हि तथाऽन्यथाऽदृष्टेः । अथ स्वरूपेण न व्यापी नाप्यव्यापी ।
व्याप्तिप्रयोगाद् व्यापी । तदभावयोगादव्यापी । तथा चाह ।

तदप्यसद् यतः ।

अन्यथा त्वेतत् स्यात् ।

तन्मिश्रणप्रतीतिश्चेद् भ्रान्तिरेव भवेत्तथा । तथा1533 पदार्थाभावः स्यादविद्यासाधकं1534 भवेत् ।। ३६४ ।।

स चाप्युपाधिमान्1535 भिन्नः स्वयमेवोपाधिभ्य इति व्यर्थकमपरोपाधिकल्पनं । उपाधेः
स्वयमेव भिद्यते । उपाधिमदन्तरादुपाधित इति न प्रमाणमत्र किञ्चित् । यदि च स्वरूपे
णैव भिन्नः, तदेव भिन्नत्वमुपाधिमदन्तरापेक्षायामपि । प्रत्यपेक्ष्य1536 मन्यदेवभिन्नत्वमिति
चेत् । न तावता1537 भिन्नत्वानामुपयोगाभावात् ।

अथास्मादपि भेदोस्मादपीति मतेर्भेदकल्पना । नहि प्रमाणप्रसिद्धमनर्थकमपि शक्यं
परिकल्पयितुं परित्यागविषयं । यद्येवमुपाधेरपि भिन्न इति प्रतीतेरपरो भेदोऽभ्युपगन्तव्यस्त
स्मादपि भेद इत्यनवस्था भेदानाम् । स्वरूपेण भेदाभाव एव प्रसक्तः ।

स्वागतं भवतु दोषः । नन्वयमेवाभ्युपगमः । नैतदस्ति ।

नहि स्वरूपेणाभिद्यमानं पररूपेण भिद्यते । तस्यापरत्वमेवागतं भेदाभावे । तस्य हि
स्वरूपेणाभेदे पर एव नास्ति । तदभावात् कथन्ततो भेदः ।

अथ भेदकं स्वरूपेण भिन्नं ततोऽभिन्नमपि धर्मिरूपं भेत्स्यते ।

तदप्ययुक्तं । यतः ।

यदैव तस्मादपरो भेदकः स्वरूपेण भिद्यते । तदा तदन्यस्य दैवरक्ताः किंशुकास्त
वकावतंसकाः । न भिन्नाभिन्नेन भवितुं शक्यं । न खलु भेदः परमभिन्दन (? न्) भेदो
भवति । तस्मादेकस्य स्वरूपभेदे भेदस्य भेदवतोपि तथा स इति न परस्माद् भेदः ।
तस्मात् स्वरूपमेवापरासंसर्गिस्वभावतो भेद इति तादात्म्यमेव भेदार्थस्वभावयोरिति भेद
एव वाक्यार्थः । स एव तात्पर्येणाभिघातव्योऽन्यथा पदार्थाभिधानमपि न भवेत् । आकुलस्य
पदार्थत्वायोगात् । अर्थक्रियाकारि हि वस्तु । न च सकलसंसर्गेऽर्थक्रिया सम्भविनी । स
च पदार्थान्तराद् भेदः स्वरूपतः प्रत्यक्षगम्यस्तत्र संकेतकरणे स एव शब्दगम्य इति व्यवच्छेद
एव शब्दस्याभिधेयः । नहि व्यावृत्तमव्यावृत्तयाभिधातुं शक्यं ।

(२) सामान्यनिरासः

ननु स्वरूपगता सा व्यावृत्तिस्तत्र स्वरूपानभिधाने कथन्तदव्यतिरिक्तव्यावृत्त्यभिधानं ।
अथ व्यतिरिक्ता व्यावृत्तिस्तदासौ स्वव्यक्त्यनुगतत्वाज्जातिरेव भङ्ग्यन्तरेण प्रतिपादिता भवेत् ।
तथा चानुगतमेव रूपं प्रतिपाद्यं न व्यावृत्तिरिति कथं व्यवच्छेदफलं वाक्यम् ।

नास्त्येतद्यतः ।

प्रतिपादितमेतत् । नाव्यावृत्तं स्वयन्तदपरयोगाद् व्यावृत्तं । सामान्ययोगे हि सामान
मेव स्यात् । तद्वा न भवेदसमानस्य समानता परयोगेपि न युक्ता ।

स्वयमेव समानञ्चेद् वृथा सामान्यकल्पना ।

यदि नाम सामान्यवत् स्यात् । न तु समानमेव । तस्य स्वेन रूपेण प्रतिभासनात् ।
भेदावभासने हि सामान्यवदिति युक्तं । अभेदावभासने सामान्यमित्येव । यदि न भेदग्रहणं
सामान्यमित्येव स्याद्विशेष इति वा । अथ भेदेनापि प्रतिभासनमभेदेनापि ।

तदसत् । यस्मात् ।

न ह्येकस्य रूपद्वयं युक्तं भिन्नमभिन्नञ्च । न तत् सामान्यन्तेनैव रूपेण व्यक्तेर्भिन्नं
तेनैव रूपेणाभिन्नं किन्तु केनचिद‌‌्‌‌रूपेण भिन्नं केनचिद् रूपेणाभिन्नमिति व्यवस्था ।

तत्सत्त्येतरत् । यतः ।

यदि सामान्यस्य द्वे रूपे केनचिद्भिन्नमभिन्नमपरेणेति । तथा परस्परविभिन्नत्वात्तयो
र्व्यक्तिरूपता भवेत् । नहि भिन्नस्वरूपादपरा व्यक्तिः । व्यक्तित्वयोगाद् व्यक्तिरिति चेत् ।

व्यक्तित्वं ननु सामान्यं तद्योगात् स्यात् समानता ।

रूपद्वयस्य कल्पे च प्रसङ्गः पूर्व्ववद् भवेत् ।

तस्माद् भिन्नतैव व्यक्तीनां रूपं । ततो व्यक्तित्वेन तत् सामान्यं ।

अथ सामान्ययोगात् सामान्यं तत्रापरं सामान्यं । ततस्तद् द्वयं (सामान्यवन्न)
सामान्यं । नहि सामान्यवदेव सामान्यं । ततः सामान्यरूपद्वये समानमिति बुद्धिः । सा
न व्यक्तौ1539 नहि सामान्ययुक्ता सामान्यरूपेण भिन्नेन व्यवस्थानात्1540 ।

अथ भेदसामान्ययोर्भिन्नयोरपि केनचिद्रूपेण विभिन्नताऽपरेणाभिन्नतेति । तयोरपि
भेदे परं सामान्यमुपप्लवते । तथा सति सामान्यसामान्यरूपयोर्व्यक्तिता । ततः पूर्व्वसामान्य
समानता न स्यात् सामान्यायोगादन्य1541 सामान्येन व्यवधानात् ।

नहि सामान्यानां स्याद् वादिनां परिसमाप्तिरिति । सर्व्वाव्यक्त एव प्रतिपत्ति
गोचरः । परिसमाप्तावपि व्यक्त एव । नहि तत्र सामान्यमनिच्छतां सामान्यसम्भवः पूर्व्व
त्रापि । अन्त्यसमानत्वे हि पूर्व्वकं सामान्यं तदभेदात् पूर्व्वकमपीति ततः सामान्यबुद्धिः
सालम्बना स्यान्न चैवमिति यत्किञ्चिदेतत् । एवम्भेदानामपि यदि भेदो भिन्नः सर्व्वभेदव्यापी ।
ततोऽभिन्नानां परस्परं भेदयोगेपि तद्युक्तता नाभेदबाधनीति सकलमभिन्नमेव भवेत् । सामा
न्यतद्वतां भेद इति चेत् । न (।)

व्यक्त्यभेदे न सामान्यं व्यक्तिरेव तु तद् भवेत् ।

तस्माद् व्यावृत्तिरेव सामान्यं ।

नन्वव्यतिरिक्ता व्यावृत्तिर्यथा विजातीयात्तथा सजातीयाभिमतादपि । तत्कथं सा
विजातीयादेव निर्भक्ष्य शक्या प्रत्येतुं1543 । सत्त्यमेतत् ।

यदा तु पुनः ।

भ्रान्तिमात्रादपि प्राप्तिर्व्य 1545 वहारजगद्गतिः ।

स्थाणौ हि दवीयोदेशव्यवस्थितेन न भेदः सन्नपि प्रत्येतुं शक्यः । संस्थानमात्रकस्य
तत्र प्रतिपत्तेः । न संस्थानमात्रं विशेषरहितं सम्भवति1546 । दूरदेशतया तु तस्याप्रतिभासने
प्रतिभासमात्रकं समानं सर्व्वत्रोत्पद्यत इति व्यक्तिव्यतिरिक्तं तदेव सामान्यं । दृश्यविक
ल्प्यार्थैकीकरणेन तदेवाभिन्नमिति सम्वृ या भवति भिन्न । भिन्नता न परमार्थतः । परमार्थत
एव (ा) भेदः कस्मान्न भवति । एकीकरणकल्पनायां द्वयोरप्रतिभासनात् । अस्तु तर्हि
भेदः पारमार्थिकः । सामान्यस्यैव प्रतिभासनात् । यच्च व्यतिरिक्तं प्रतिभासते तद्व्यतिरि
क्तमेव ।

तदप्यसत् । यतः ।

अथ केवलमपि समानतायोगात् सामान्यं । तदप्यसत् ।

भ्रान्ताप्रतिपत्तिरेव तर्हि सामान्यं । तद्व्यक्तीनां समानत्वात् व्यक्तौ तर्हि प्रतिपत्तिः
प्रवृत्तिश्च न स्यात् । नहि भ्रान्तबुद्धिस्वरूपप्रतिपत्तौ व्यक्तिप्रतिपतिप्रवर्त्तने युक्तेऽतिप्रसङ्गात् (।)
भ्रान्त्या प्रवृत्तिरिति चेत् । न । अपरस्याभ्रान्तेरभावात् । तदापि वा स्वरूपप्रतिपत्ति
रेवेति1547 । न व्यक्तिप्रतिपत्तिः । ततः परापरभ्रान्त्यभ्युपगमेऽनवस्थानादप्रतिपत्तिरेवेति ।
यत्किञ्चिदेतत् । यदि तर्हि न सामान्ययोगो व्यतिरिक्तेतरतया नाप्युभयरूपतया न भ्रान्ति
रूपताय1548 । नापि व्यक्तिप्रतिपत्तिः । कस्तर्हि शब्दलिङ्गाभ्यामर्थप्रतिपत्तावुपायः ।

ननु पारिशेष्याद् वस्तुव्यवस्थापि तु प्रमाणेन । न च व्यवच्छेदप्रतीतिग्राहिप्रमाण
मुपलभ्यते ।

अत्रोच्यते ।

तदन्यव्यवच्छेदेन हि व्यवहारिणां प्रवर्त्तनमुपलब्धं । न चाप्रतीतिप्रवर्त्तनं । ततो
व्यवच्छेदप्रतीतिराकृष्यते । तद्धि परासंसर्गेण प्रतीयते । प्रत्यक्षेण विकल्पेन च । तत्र
प्रत्यक्षेण वस्तुस्वभावलीन एव व्यतिरेकः प्रत्ययविषयः । कल्पनानां तु न वस्तुविषयता ।
ततो व्यतिरेकमात्रमेव शब्दकल्पनाविषयः ।

ननु वस्तुप्रतिपत्तौ व्यतिरेकस्य खण्डशः कथं प्रतिपत्तिः ।

अत्रेदमुच्यते ।

वस्त्वस्ति व्यतिरेकयोगविषयो यः कल्पनागोचरः ।

यन्मात्रा(द्)व्यतिरेकसङ्गमगतिस्तन्मात्रमेवास्तु वः ।

यावता विना वस्तुना व्यवच्छेदः प्रत्येतुमशक्यः तावन्मात्रं व्यवहारिणां प्रयोजनप्रसिद्धये
प्रभवति । न च सत्त्यवस्तुसंगतमेव व्यवच्छेदनं प्रत्येतुं शक्यमसत्त्यसङ्गमेनापि तस्य प्रतीति
दर्शनात् । तस्माद् व्यवच्छेदविषयमेव वाक्यं वस्तुनस्तत्रासत्त्यत्वात् ।

ननु वस्तुसत्त्वे1549 व्यतिरेकस्यापि तद1550 व्यतिरेके तल्लीनस्य कथं सत्त्यता ।

अत्रोच्यते ।

अयन्तावदव्यवच्छेदवाद्यनुयोक्तव्यः । किमिदं प्रतीतिविषयस्यासत्त्यत्वं नाम । यदि
तेन प्रतीयमानेन रूपेण तदस्त्येव कथमसत्त्यता । अथाप्रतीयमानेन तदा तर्हि सर्व्वमसत्त्यमि
त्यसत्त्यमेव । सत्त्यमेव किञ्चिन्नास्तीति गर्द्धभीक्षीरायितं परपक्षेण । अथ प्राप्यरूपता
नास्ति तेन विसम्वादादसत्त्यं न स्वरूपतः । स्वरूपसत्त्यत्वेपि प्राप्यरूपतार्थिनः । तदभावे
दसत्त्यमेव विपर्ययप्रतीतिरसत्त्यत्वं । अप्राप्यरूपस्य यत प्राप्यरूपतया ग्रहणं । विपर्ययप्रत्य
यादपरं । एवन्तर्हिप्राप्तमिदं व्यवच्छेदः सत्त्य इति यतः ।

यदि यत्प्राप्तं तत्सत्त्यमायातं व्यवच्छेदस्य सत्त्यत्वं तस्य प्राप्तेः ।

नन्वसत्त्यवस्तुव्यवच्छेदस्तेन प्रतिपन्नो न चासौ प्राप्तः सत्त्यवस्तुव्यवच्छेदप्राप्तेः ।
न चान्यप्रतीतावन्यप्राप्तावविसम्वादस्ततः कुतो व्यवच्छेदस्य सत्त्यता । कोयमस्थानाभि
निवेशिनोऽस्थानगतः पर्यनुयोगः । भेदस्तावत्प्राप्तस्तावन्मात्रेण व्यवहारिपरितोषः । न च
प्राप्तपरितोषा व्यवहारिणः परापरभेदं निश्चेतुं क्षमा येन व्यवच्छेदभेदावधारणया विसम्वाद
सम्वेदनसङ्गमः । तस्माद् व्यवहारिजनप्रीत्याऽविसम्वादोयमुच्यते । न तत्त्वमविसम्वादः
परमार्थविचारणे । उक्तमेतत् (।) सांव्यवहारिकमेव व्यतिरेकविषयं प्रमाणं । प्रामाण्यं
व्यवहारेणे(प्र॰ वा॰१।७)ति वचनात् । यदि प्रमाणेन प्रमाणं प्रतीयतेऽनवस्था । प्रमाण
मन्तरेण प्रतिपत्तौ प्रमेयस्यापीति न प्रमाणाधीनः प्रमेयाधिगमः स्यात् । तत उक्तं ।

यतः तत्रापि विचारणा

तस्मादविचारितसूक्ष्मतत्त्वं व्यवहारमात्रमाश्रित्य सर्व्वत्राविसंवादो न परमार्थतः ।

तथा हि ।

यदि प्रतीयमानात् प्राप्यं वस्तु भिन्नं कथमन्यप्राप्तौ विसम्वादाभावोऽविसंवादश्च ।
अथाभिन्नं सर्व्वात्मना । तथा सति तदपि तदैव1553 प्रतिपन्नं किमर्थं प्रवर्त्तते । किम्वा
प्राप्स्यति ततो न (ा) विसम्वादः । सोयमितस्तटमितो व्याघ्र इति न्यायः । तस्माद् ।

आस्तां तावदेतत् । किमेवं क्वचिद् दृश्यते । दृश्यत एव । (पार्थोधनुर्धरः) ।
चैत्रो धनुर्धरो नीलं सरोजमिति ।

विशेषणविशेष्यक्रियाणां प्रयोगे । विशेषणावधारणेऽयोग (स्य) व्यवच्छेदः । विशेष्या
वधारणेऽन्ययोगस्य । क्रियावधारणेऽत्यन्तायोग्यस्येति विभागः । कथमप्रयोगे नियमविशेषा
वधारणं । प्रकरणविवक्षाविशेषादिभ्यः ।

ननु यथा पार्थ एव धनुर्धर इति विशेष्यसन्निधाने (ना) ऽवधारणात् । विशेष्यान्तरं
व्यवच्छिनत्ति । तथा विशेषणसन्निधाने विशेषणान्तरमिति प्राप्तं । ततश्चैत्रो धनुर्धर
एवेति सकलगुणान्तरव्यवच्छेदः ।

न चोपपत्तिमदेतत् । न चायोगान्ययोग (व्यवच्छेद) योर्विशेषः ।

सत्यमेतत् ।

तत्र यदि धनुर्धरोयं न वेति धानुर्द्वयं1555 सन्देहप्रकरणे प्रस1556 ज्यते चैत्रो धनुर्धर इति (।)
तदा तस्यैव सन्देहव्यवच्छेदङ्करोतीत्यधानुर्द्वयमेव1557 व्यवच्छिद्यते । अन्यथाऽश्रोतृसंस्कारकं ब्रुवाणः
प्रवक्ता न भवेत् । ततः प्रतियोगिव्यवच्छेद एव गम्यते नान्यः । तथा तत्राप्यन्ययोगव्य
वच्छेदवाक्ये यदि प्रतिनियतः प्रतियोगी प्रकृतः पार्थराधेययोः कः कोदण्डधरः । ततः कर्ण्ण एव व्यवच्छिद्यते । पार्थ एव धनुर्धर इति न रामादिव्यवच्छेदः । तथा योगव्य
वच्छेदेपि यदि प्रक्रियते किमन्योप्यस्य गुणः संवि द्यते । तद सकलगुणव्यवच्छेद एवाव्यभि
चारिवर्ज्यं । चैत्रो धनुर्धर एव न पण्डितादिः । पार्थविचारेपि यदि किमन्योपि जगति
धनुर्धर इति सन्देहप्रकरणं तदा सर्व्वविशेष्यान्तरव्यवच्छेद एव सर्व्वस्य तदा प्रतियोगित
या प्रक्रमात् ।

तस्य धर्मस्यान्येन योगे प्रसिद्धे तदयोग एवाशंक्यते । ततस्तस्य प्रतिपादनेनान्य
व्यवच्छेद इति नान्वयदोषः । यतः । पक्षस्य धर्म एवायमिति प्रसिद्धेरेवेयमेवा
सद्भूता1558 । अयोगस्य प्रतियोगित्वादन्ययोगस्य च विपर्यात् । सामर्थ्याच्चायमर्थः प्रतीयते ।

नह्यन्ययोगे लब्धे तत्रावधारणं तत्रैव पतति विरोधात् । सन्दिग्धं हि निराक्रियते विधीयते
वा । न सिद्धं प्रतिषिद्धं वा । विवक्षानुरूपश्च प्रतियोगी । तथा शब्दोपीत्येवमेव प्रति
पत्तिः । नहि विवक्षितमन्यथाऽन्यथा शब्दप्रतिपादनसामर्थ्यं । नहि स्वभावतः प्रदीपवत्
प्रतिपादका ध्वनयः इति प्रतिपादितं ।

(१) नव पक्षधर्माः

तत्र ते नव पक्षधर्माः ।

ननु कृतकत्वप्रयत्नानन्तरीयकत्वयोरेकत्वादावृत्तावप्यनेकता कथं । हेतुता विरुद्धता
च । कथञ्च नवत्वं न हि स एवावर्त्तमानः संख्याभेदस्याश्रयः ।

अत्रोच्यते । यस्मात् ।

तस्मात् सर्व्वमुपपन्नं ।

न खलु साधनं नाम स्वरूपेण किञ्चित् । साध्यापेक्षया साधनत्वलाभात् । साध्ये
च भेदसंस्पर्शिनि स एवैकः सम्यग्धेतुर्व्विरुद्धश्चेति न किञ्चदुपपन्नं1561 । तेन द्वौ हेतू । अनित्त्यः
कृतकत्वादिति स्वभावहेतुः । प्रयत्नानन्तरीयकत्वादिति च कार्यं । कथमिदं व्यज्ञायि स्वभाव
हेतुः कृतकत्वं । कार्यहेतुः प्रयत्नानन्तरीयकत्वं । विपर्ययः कस्मान्न भवति । तल्लक्षण
योगात् । अन्यलक्षणाभावात्तु न विपर्ययः ।

समानव्याप्तिकत्वात् कृतकत्वस्य । न च समानव्याप्तिकं कार्यं । कारणे व्यभिचा
रात् कार्यस्य । नावश्यं कारणानि तद्वन्ति भवन्तीति । ततः सकलं कार्यं द्बिधावृत्ति द्विधावृत्ति
च प्रयत्नान तरीयकत्वं । ततः कार्यहेतुः । न ह्यनित्या इत्येव प्रयत्नानन्तरभावि ज्ञानकार्या
रम्भिणः । तेन तत्सपक्षे द्विधा वर्त्तते । हेत्वन्तरज्ञानकार्यारम्भिणस्तु सर्व्वत्र एवानित्याः ।
तेन व्यापित्वात् कार्यमपि ज्ञानं स्वभावहेतुरेव वस्तुतः । तथा चोपलम्भ एव सत्तोच्यते ।
न च प्रयत्नानन्तरीयकज्ञानलक्षण सत्ता । तदन्येषामसत्त्वप्रसङ्गात् । ततस्तुज्ञानमन्वय
व्यतिरेकभावोपकल्पितभेदं कार्यकोटिविटङ्कमारोहति । ततः कार्यहेतुस्तत् ज्ञानं प्रयत्ना
नन्तरीयकशब्दव्यपदेश्यं ।

कथं पुनर्गम्यते प्रयत्नान्तरं ज्ञानमनित्त्यकार्यमिति । तथा चाह । प्रयत्नकार्या
नेकत्वात् कार्यसमः । व्यक्तिरपि प्रयत्नकार्याभावोपि । तद्यथा प्रदीपसन्निधापनप्रयत्नो न
घटस्य कार्यतामुपपादयति । चक्रादिभ्रमणप्रयत्नस्तु तथेत्युभयथा दर्शनात् कथमेकान्तः ।
तथा चाह भाष्यकारः1562 । यदि नित्यं शब्दमुपपादयिष्यामस्तदा व्यज्यते शब्दोऽथान्यथा
तदा क्रियत इति । न च शब्दं करोतीति करणव्यवहारात् क्रियते शब्द इति प्रतीमः (।)
प्रयोगार्थत्वात् करोतेः । यथा पादौ मे कुरु पृष्ठम्वेति1563 । प्रत्यभिज्ञा च शब्दनित्यत्वे
हेतुः । ततो नित्यस्य सतो व्यक्तिरेव घटवच्छव्दस्यापि प्रदीपतः ।

अत्रोच्यते ।

यथा खलु प्रयत्नानन्तरभावी घटः प्रयत्नकार्यो न कुलालप्रयत्नव्यङ्ग्यः । सकलका
रकग्रामस्य व्यर्थताप्रसङ्गात् (।) सर्व्वं सर्व्वस्यास्तीति न केनचित् किञ्चिदीहितव्यमित्य
नीहितं जगत् स्यात् । नियमः कारकैः क्रियतेऽन्यथाऽसमञ्जसाभाव इति । कोयन्नियमो
नाम । यतः ।

अपि चास्त्येव नियमः सर्व्व (ः) सत्कार्यवादिनः ।

अथाप्यस्य विभागेन सतो1565 व्यक्तिर्व्विधीयते ।

तस्मात् प्रयत्नानन्तरभावी कुलालादिकार्यो घटो1568 न व्यङ्ग्यः । यथा1569 तर्हि प्रदीप
व्यङ्ग्यः स एव कालान्तरोपलब्धः तथा प्रयत्नव्यङ्ग्यः शब्दोपि भविष्यति । न(।) घटस्य
प्राक् प्रमाणसद्भावात् । शब्दस्य तु प्रयत्नात् प्राक् प्रमाणाभावः । सत्त्वे प्रत्यभिज्ञातोऽत्रापि
सत्त्वं प्रागिति चेत् । न ।

(2) प्रत्यभिज्ञानिरासः

प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययस्य शतशो निराशा (? सा)त् । न हि निरस्तं पुनरायाति । न मृतः
प्रत्युज्जीवति ।

अपि च । प्रत्यभिज्ञा किं ज्ञातं साधयति सत्त्वमथ ज्ञातयोर्मध्यभावि । यदि ज्ञातं
साधयति तदिदानीं ज्ञानेनैव प्राक्तनेन साधित स्मरणेन व्यवहृतं कस्तत्र प्रत्यभिज्ञाया उपयोगः ।
प्रत्यभिज्ञयेदानीमपि तदस्तीति साध्यते । स्मरणन्तु तत्कालमेव साधयति । यथा दृष्टस्य

स्मरणात ।

तदसद्यतः ।

नहि स्मर्यमाणेर्थे प्रवर्त्तनमक्षाणामन्यथा कान्यकुब्जादीनामपि प्रत्यक्षता भवेत् ।
ततो मृतानामपि प्रत्यक्षताप्रसङ्गः ।

अथ दृश्यमानतायामक्षवृत्तिर्दृश्यमानेपि किं प्रत्यभिज्ञया । स्मर्यमाणेन सहैकत्वप्रतीतिः
प्रयोजनमिति चेत् ।

तदसत् ।

सितपीतावभासमात्रकं हि न नित्त्यरूपावभासनं । प्रथमावभासनेपि तस्य भावात् ।
अथ तत्रापि नित्त्यता कालान्तरस्थायिता लक्षण प्रतिभासत एव । न हि तस्या निषेधकं प्रत्यक्षम ।

आहुर्व्विधातृप्रत्यक्षं न निषेधार्थ1570 वस्तुनः ।

तस्मात् स्मरणेन पूर्व्वकालावलम्बनं नाध्यक्षतः । ततः स्मरणस्याप्रमाणत्वात् तत्प्रतीत
वस्त्वेकताऽसत्त्या । धर्मिणोऽसत्त्यत्वेऽसत्त्यत्वाद् धर्मस्य । अथ ।

द्वयोः सत्त्यासत्त्यतायां तदेकतापि सत्त्यासत्त्यैव युक्ता नासत्त्यैव । तदपि यत्कि
ञ्चित् । यतः ।

वर्त्तमानरूपस्य सत्त्यत्वात् तद्गतैकत्वमपि सत्त्यं धर्मिरूपानुवृत्तेः (ः) स्मर्यमाणैकता
तु तत एवासत्त्येति प्राप्तमतो वस्तुन एकता न सिध्यति ।

एकैकता1571 कथन्नाम सत्त्या चेत् प्रत्ययो1572 न किम् ।

तदयं प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययो भिन्नान्निवर्त्तमानोऽभिन्ने व्यवतिष्ठते । एतावदेव वस्तु यदुत
भिन्नमभिन्नञ्च । ततो भिन्नाद् व्यावर्त्तमानमभेदं साधयति । अन्यथा न स्यादेव ।

न खलु सर्व्वतो व्यावर्त्तितुं शक्यं । तदेतसत् । यतः ।

प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययोदयमात्रेण वरं भेदविशेष एवासाविति कल्पनं नत्वभेदस्य भेदविजा
तीयस्यादृष्टश्चायं प्रत्यभिज्ञोदयः । समानाकारपरामर्शविधायिषु लूनपुनःप्रसूतदर्भार्भ
कादिषु । ततः परत्रापि तथा कल्पनमेव न्याय्यं । तत्र लूनतोपलभ्यते मध्यमध्यासीना ।
तेन न तत्र1575 भेदेप्यभेदकल्पना । न पुनरत्र तथेति विषमः खलु केशपाशोपन्यासः । तदेत
त्सत्त्यमेव पततः काशकुशावलम्बनं स्थवीयसः सम्पन्नं । तथा हि ।

असंघटितदृष्टिश्च समा दार्ष्टान्तिकेतरे ।

अपरस्त्रुटयतायामपि मृत (ः) प्रत्यभिज्ञानमास्थितः । सोपि दुरात्मात्मनैवात्मा
नमाहन्ति ।

अपि च ।

विनष्टमक्षस्य न गोचरः क्वचित्ततः स्मृतेरेव स गोचरे चरेत ।

अतः प्रकाशं1577 स्मृतिरर्थसंग्रहे न वस्त्विदानीं यदि नाम साधयेत् ।

तया सहैकत्वविनिश्चयो दृढ़ः कथं प्रमाणादपरो भविष्यति ।

अविचलितनिश्चयप्रत्ययप्रत्ययप्रोत्साह्यमानमानसोपि यदि निश्चयमेव पराकुर्यात् ।
तदा(ा)न्यद् वचसि, अन्यदस्य मनसि स्यात् ।

अतिविषमं स्थानं दूरमारूढस्य प्रत्यासन्नतरः पातः ।

तथाहि ।

अनुभूतार्थविषया स्मृतिश्चेन्नष्टता कथं ।

यद्यनुभूतार्थविषयता स्मृतेः स्वरूपन्नातीतस्मरणं स्यात् । नातीता प्रत्यक्षतोऽवगता ।
अथानवगतमेव स्मृत्यावधार्यते । तथा सति न स्मृतिः हि स्मृतिरपूर्व्वार्थविषया भवतु ।
तथापि न प्रत्यभिज्ञानं । प्रत्यक्षदृष्टवस्तुविषयं हि प्रत्यभिज्ञानमिष्यते । अन्यथा प्रमाण
ताऽभावः । तदेवातीतं सत्पूर्व्वमुच्यत इति चेत् । तदपि परस्परविरोधि ।

यदि दाढ‌र्यं निश्चयस्य विनाप्यक्षसम्बन्धं प्रमाणमेव । तदेतद् दुरात्मनो विचारा
क्षमस्याक्षा(ि)न्तमात्रकं (।) तथा हि ।

न स्याद् यदि तदेकत्वं किन्ततोर्थक्रिया न सा ।

अपरेणापि दहने नार्थक्रिया सम्पाद्यत एव । तदर्थक्रियाकरणादेकत्वं तु तदकारि
व्यावृत्तिलक्षणं साम्वृतमिष्यते एव एकमिति हि व्यपदेशविकल्पास्तदर्थसामर्थ्यमात्रेण
समञ्जसजातय । न खल्वर्थक्रियाविरहितार्थविषया व्यपदेशनिश्चयाः प्रेक्षावद्भिराद्रियन्ते ।
ततस्तदर्थक्रियाकारितयैकत्वं प्रत्यभिज्ञानविषयः । ततोनुमानं न (?) तद्रूपलिङ्गं । रूप
स्यानेकता तदन्यकल्पितधर्मयोगादिति । न प्रत्यभिज्ञा तत्त्वत एकत्वे प्रमाणं । घटादिषु
तर्हि तदर्थक्रियाकरणप्रवणेषु कस्मान्न प्रत्यभिज्ञा । स एवायं घट इति तत्समान इति

प्रत्यय एव प्रत्यभिज्ञा । अपि च । स एवायं घट आनीतस्तदेवेदं शीतमुदकमिति ।
तथा हि ।

यदा घटादन्यः पिठरिकादिक 1578 आनेयत्वेन विवक्षितस्तदान्यमानयेत्युक्तौ यदा तद्घट
व्यक्तेर्व्यक्त्यन्तरानयनं तदा स एवायं घट आनीत इति व्यवहारदर्शनं ।

अत्यन्तरूढत्वात्तु व्यवहारस्यानादिवासनासङ्गतेर्न भाक्तभावाभिमानः ।

यद्यन्यः कथमन्यत्र विश्वासस्य प्रवर्त्तनं ।

समानसंस्कारसम्भावनामव्यभिचारिणीमवलम्ब्य विश्वासो यथा तत्पुत्रादौ1579 । तथा
तदुपादानसन्तानेपि ।

(३) आत्मनित्त्यत्वनिरासः

अथ क्षणिकत्व कथं प्रतिदानेच्छा एकत्वे (पुनः) सुतरामेव न घटते । तथा हि ।

अथ तत्सन्निधेरस्य तद्ग्रस्तस्यात्मनो गतिः ।

क्षणप्रबन्धेपि स एव विभ्रमः किमस्य नैतद् व्यवहारकारणं ।

आत्मानं नित्त्यमभ्युपगच्छतोपि न कार्यकारणभावकृताभिमानतो युक्तिः1581 । तथा
ह्यात्ना/?/ नैकस्वभावतायाः पौर्व्वापर्येण प्रच्यवते । ततस्तस्य भयलज्जादिविकारसम्भवात्
कथम्भयादितो भयं । अथ तस्य भयमुत्पद्यते । तद्योगाद् भीतः । ना1582 स्वरूपेणाभीततया
तस्य काचित् पीडा । कार्यकार(ण)भावमात्रमेव केवलं । तथा व्यवहारहेतुः । न च
व्यवहारमात्रेण पीडा पीडा भवति । पु्त्रपीडया व्यतिरिक्तयापि सम्बन्धात् पीडित एवेति
चेत् । न । स्वगतास्यापरा पीडेति (तेन) पीडितः । अन्यथा शत्रुपीडयापि पीडितः
स्यात्तेनाप्युपघात्यो1583 पघातकलक्षणोऽस्यास्त्येव सम्बन्धः ।

पुत्रोपि यदि शत्रुः स्यान्न तत्पीडाकृता क्षतिः ।

ततः क्षणिकतैवेति न सन्ता (ना)द् विशिष्यते ।

सन्तानमात्रकेण हि सकलः स एवायमिति व्यवहारः । तेन शब्दस्य न नित्त्यता ततः
कथं प्रयत्नानन्तरमस्य व्यक्तिः । उत्पत्तेरेव तु प्रमाणविषयस्तल्लक्षणयोगात् ।

न खलु व्यञ्जकाल्पमहत्त्वेन भिद्यते व्यङ्ग्यम् । अथ प्रदीपाभि1586 व्यक्तं नीलोत्पलं
रक्तं दृश्यते । चन्द्रातपाभिव्यक्तं पीतं सितं । खड्गभिव्यक्तं वदनं गौरमपि श्याममित्ये
वमादि ।

तदप्यसत् । यतः ।

व्यञ्जकेन हि तद्रूपं1587 हापयता स्वरूप1588 विपरीतं प्रकाशयितव्यम् । तत्तु तस्य रूप
मविद्यमानं कथं प्रकाशयितुं शक्यम् (।) अन्यथा शशविषाणादिनामपि प्रकाशनं भवेत् ।
तदपि विपरीताख्यातितः1589 प्रकाशत एवेति चेत् । दत्तमत्रोत्ररं ।

अथ भ्रान्तिरसौ तेनायमदोष इति चेत् ।

तदसत् । यतः ।

व्यञ्जकं जनकं भ्रान्तेर्यदि तद् व्यञ्जकं कथं ।

अन्यथा तिमिरादीनामपि स्याद् व्यञ्जकात्मता ।

(४) स्फोटनिरासः

यद्यपि नामाल्यमहत्त्वादिको ध्वनिसंसर्गाच्छब्दस्य भेदस्तथाप्यसौ भ्रान्तिकृत एव न
तत्त्वतः । भ्रान्तावपि शब्दस्यापरं तत्त्वं प्रतिभासत एव स्फोटात्मनः । तदपि प्रत्युच्यते ।

भ्रान्तावपि यदि भ्रान्तिर्भ्रान्तिरेव विशीर्यते ।

नहि विभ्रमावभासिरूपादपरसत्त्यशब्दरूपसद्भावे1590 भेदेनानवभासनमुपपत्तिमत् ।
भ्रान्त्या न भेदोवभासत इति चेत् । भेदोपि भ्रान्तरूपादपरं शब्दस्य रूपं ततस्तस्य भेदेनाव
भासनप्रसङ्गे पुनर्भ्रान्तिरेवोपक्षेप्तव्या पुनस्तद्रूपभेद इत्यनवस्थानादप्रतिपत्तिरेव सत्त्यशब्दात्मनः ।
भ्रान्तावपि न भ्रान्तौ सत्त्यरूपमेव शब्दस्य केवलमवस्थितं । ततस्तदेव प्रतिभासेतेति न
भ्रान्तिर्न्नाम भवेत् ।

तस्मात् तत्त्वावभासित्वे न भ्रान्तिर्न्नाम विद्यते ।

ननु शब्दमात्रजनितार्थप्रतिपत्तिलक्षणार्थक्रिया विद्यते । न तु महत्त्वादिकृतः
कश्चिदर्थप्रत्ययभेदः । ततोर्थक्रियाकारितया स्फोटमात्रमेव सत्त्यमितरदसत्त्यं । विपर्ययात्(।)

तदप्यसत्त्यं । यतः ।

सभागवासनासमागमादेवार्थप्रत्ययः तदर्थाकारविकल्परूप उपजायते । शब्दस्तु तत्र
सहकारी । वासनाप्रबोद्वारेण पारम्पर्येण जनकस्ततोस्य न भेदकता । शब्दस्य तु साक्षा
दर्थक्रिया तज्ज्ञानजननं तच्च दूरादूरभेदेन स्फुटास्फुटतयोद्वेगानुद्वेगसहभावितया भिद्यत एव ।

तत्कथन्न भेदः स्वार्थक्रियाकारी । तथा च वस्त्वेव भेदो न भ्रान्तिमात्रकं । यदि
च नित्यः शब्दः स्यात् प्रयत्नानन्तरं ज्ञानं नियमेन न स्यात् । प्रागप्यर्थं कस्मान्न प्रतिपाद
यति । श्रुतस्य प्रतिपादनसामर्थ्यादन्यथाऽप्रतिपादनञ्चेत् ।

ननु श्रुत एवं संकेतकाले सोद्यापि अनुवर्त्तते । ततः प्रतीतिरेव भवेत् । न पश्चात्
नप्रयत्नात् प्रागप्रतीतिः । तदा व्यञ्जकाभावान्नेति चेत् । समानकालव्यक्तिकारी हि व्यञ्जकः ।

तदेतदसत् । यतः ।

यथा समानकालस्य व्यञ्जको व्यञ्जको भवेत् ।

तथा कालान्तरस्थायी स तेन व्यज्यते यदि ।

नहि व्यञ्जकमविपरीतरूपाव्यक्तौ व्यञ्जकं भवति । न च कालान्तरस्थायिरूप
व्यक्तौ1593 कालान्तरे व्यञ्जकेन किञ्चित् कृतं1594 । अव्यक्तस्य व्यञ्जकापेक्षाऽन्यथा तदाप्यपर
व्यञ्जकं पुनरपरमिति व्यक्तिरेव न स्यादनवस्था दुःस्थिता1595 । यदपि1596 पश्चात्तनज्ञानात्
प्राक्(अपि) अनुपलम्भनं । तदप्ययुक्तप्रयत्नात् प्राक् सतः प्रयत्नानन्तरं यद्रूपं तत्र नियमेन
ज्ञानायोगात् । नहि प्रागपि तदेव रूपं तस्मिन्नेवोपलभ्यमानेऽनुपलब्धं युक्तं । तस्य च
प्राग्भाविनः प्रयत्नस्य तत्र सर्व्वथानुपयोगात् । परेणैव सर्व्वात्मना व्यक्तत्वात् । स्वकाल
सङ्गतमेव रूपं व्यनक्तीति चेत् । किम्वैतदन्येनान्यस्य व्यवच्छेदः । पूर्व्वापरज्ञानैकत्वे
प्रयत्नभेदो(पि) न विभेदकः । अनेकत्वे ज्ञानकालाद् भिद्यते ज्ञेयमपि ।

अथावरणाभावो यदा तदोपलब्धिर्न्न विद्यमानस्याप्यावरणतिरस्कृतत्वात् ।

सतामप्यावरणभावेऽनुपलम्भात् तदभावे पुनरुपलम्भादन्वयव्यतिरेकाभ्यामावरण(ा)
भावकृत उपलम्भव्याघातः । नत्वावरणे स्वयमेव न भवति । विकारो वा परः प्रत्यक्षेणोप
लम्भात् तदवस्थस्यैव ।

तदेतदनालोचितपरापरस्य परस्य वचनं । यतः ।

न ह्यावरणव्यवहितानुपलम्भे तदैव प्रत्यक्षत उपलम्भोऽविकृतस्य । पश्चादुपलम्भो
निरावरणस्येति चेत् । तदैव भावो (ऽ) विकृतिर्व्वा स्यान्मध्यभावस्तु प्रत्यभिज्ञया परोक्षः
प्रतीयते । तथा चानुमानं यतः । इदानीमविकृतं तस्मात् प्रागपीत्यनुमानलक्षणयोगात् ।
तत्र च प्रत्यक्षाभावे कथन्तदनुमानं प्रत्यक्षपूर्व्वकं । सर्व्वत्र च पूर्व्वापरभावः प्रत्यभिज्ञा
प्रमाण(क)एव । अनुमानपूर्व्वकतायामनुमानस्य तदप्यनुमानमनुमानादेवेत्यपर्यवसानादन्ध
परंपरा । परेण प्रत्यक्षतः प्रतीयते तेन प्रत्यक्षपूर्व्वकतेति चेत् । तत्रापि न प्रत्यक्षता (।)
नहि परेण प्रत्यक्षतः प्रतिपन्नमिति परस्य प्रतीतिः । अथासौ कथयेत् । न । वचनस्य
प्रामाण्याभावात् । सत्त्यवादित्वञ्च नात्मनोपि प्रतिपत्तुं समर्थः परः । यदनेन प्रतिपन्नं
तदेव मया प्रतिपन्नमिति । नहि परप्रतिपस्या/?/ मिश्रितं प्रतीयमानं तथा प्रत्येतुं शक्यं ।
तदेवेदमिति । तत इतरेतराश्रयदोषः । परस्परकथनेनैकताप्रतिपत्तेः ।

अथानुमानेन प्रतीतिस्तथा भूविकारदर्शनात् । तेनापि स एव प्रतिपन्न इति ।
तथाभूततैव तर्हि सिध्यति नैकतेति नेदं युक्तिमत् ।

न खल्वनुमानं स्वलक्षणविषयं । नहि धूमादग्निः स एव सिध्यति । यदि रोमांच
सम्भवादिना समानव्यवहारेणैकता सुखादीनामात्मनश्च न किम् । अथ सुखादीनां परस्पर
व्यावृततया प्रतीतेर्न्नैकता । तथा सति प्रतीयमानयोरपि स्वपराभ्याममिश्रितप्रतीतेर्भेद1597 एव युक्तः(।) समानदेशतापि तत्प्रतीत्यभावेन प्रतीयत एव । नहि भावस्वभावादपरो
देशः । तस्मात्सतामप्यावरणसद्भावेनोपलम्भ इति न सिद्धमेतत् ।

(५) सूक्ष्मेक्षिकार्थं शास्त्रारम्भः—

ननु प्रतीतिरस्ति तदेव परप्रतिपन्नं मया प्रतिपन्नमिति । न च बाधकमस्ति । न
चात्र सूक्ष्मेक्षिकया बाधकमानेयं । यतः ।

नहि सूक्ष्मेक्षिकया निरूप्यमाणं किञ्चिदवस्थापनामर्हति ।

तदसतथा हि ।

सूक्ष्मेक्षिका लोकव्यवहारबाधनी नावतारयितव्येति प्रमाणनिरपेक्षणैव व्यवहर्त्तव्यमिति
स्यात् । तथा च व्यर्थकः शास्त्रारम्भः । नहि स्थूलबुद्धिव्यवहारसंबर्द्धनार्थं शास्त्र
व्यापारः । शास्त्र मोहनिवर्त्तमिति सर्व्वाभ्युपगमात् ।

अन्धपरंपरयैव कार्यकारणभावरूपो व्यवहारो व्यवहारिणामनुपरत एव । अत
एवास्य भावनिरूपणेन1599 निवर्त्तनं निर्व्वाणमार्गाभनिविष्टैः ।

नहि सम्वृतिमात्रत्वात् संसारः पर ईक्ष्यते । तत्त्वमेवे च निर्व्वाणमेवं सत्यवतिष्ठतो1600 (।।) ४५६ ।।

तत्त्वं हि निरूप्यमाणं सकलमद्वैतीभवति अतन्निरूपेण1601 तु तदेव प्रपञ्चरूपमतत्त्वं
संसारः । ततो विनिरूपणात्1602 संसारोच्छेद इष्ट एवापतित इति कथं ह्यपव्रज्या1603 या
वर्त्तनतत्त्वदृष्टिस्तावत् व्यवहारो न बाध्यत एव । तस्मादिष्टमेवापतितमयमेव तु विद्वज्जन
व्यवहारः । तत्र शनैः शनैरविद्यापनयार्थमनित्यत्त्वं तावत् प्रसाध्यते यत्र विपर्यस्तो लोकः ।
तस्माद् यद् यदा दृश्यते तदा तत् पूर्व्वापरकालव्यवच्छेदेन ग्रहणात् । यद् यथा दृश्यते तथा
तदित्यवगन्तव्यमन्यथा पदार्थव्यवस्थाभाव एव स्यात् ।

अत्र परः प्राह । यदि नामासन्निहितं पूर्व्वापरं रूपं मध्यग्रहणेऽनुपलब्धिलक्षणप्राप्तं
न गृह्यते (सन्निहित) प्रत्यक्षेण । तथापि नानुपलम्भमात्रादभावः । कालान्तरें तद्
उपलब्धिलक्षणप्राप्तं । तदा चोपलभ्यत एव । तथा हि ।

तथा ।

तदप्यनालोचनं यतः ।

नहि कालो नामापरो येन तदभावात्तत्रस्थरूपाभावे तदानुपलम्भः । तदेव रूपं पूर्व्वा
परभावेनोपलभ्यमानं कालाख्यां लभ्य(? भ)ते । तथा हि । एष कालो वर्त्ततेऽस्माकमिति1604 ।
शीतपीडितावस्था शीतकालो नान्यः ।

तस्मिंस्तिष्ठति कालाभावासिद्धेः । अन्यत्वे वा कालस्यापि नित्यत्वात् सोप्युपलभ्यत
एव पूर्व्व(ा)परादिरूपः । अथ क्षणलवादयः कलावयवास्तदा कालः क्षणिक एव प्राप्तः ।
कालत्वन्नाम सामान्यं नित्यमिति चेत् । न । कालस्य द्रव्यपदार्थत्वात् तदापि1606 वा पूर्व्वा-

परभावस्योपलब्धेः सार्व्वकालिवयेवोपलब्धिः । अथ कालावयवानामनुपलम्भात् अनुपलब्धिः ।
तदेतदप्यसत् । यतः ।

एतेनातीतसहचारिपदार्थोपधानं प्रत्युक्तं ।

न च पूर्व्वापरभाविक्षणव्यङ्ग्यङ् कालत्वं युक्तं । तस्माद् यदि शब्दः प्रयत्नानन्तर
मुपलभ्यः पूर्व्वव्यवस्थितरूपेणाप्युपलभ्येत । परेणापीतित्येकान्त एषः । ततश्च तस्यापि
पूर्व्वापरस्य रूपस्य तदैवोपलम्भात् अपरः स्वभावो नास्तीति क्षणि (क) तैव । तस्य च घटादि
क्षणस्य सर्व्वात्मनोपलम्भादावरणमकिञ्चित्करत्वादयुक्तम् । अथाक्षोपकारी प्रयत्नः तदापि
सर्व्वात्मनोपलब्धौ पूर्व्वरूपोपलब्धिरित नाक्षोपकारः प्रतिनियतरूपोपलम्भकारी । ततो
नियमेनान तररूपेणोपलब्धिरिति नास्त्येतत् । दृश्यते चानन्तरमेव । ततस्तावन्मात्रतैव तस्य
न नित्येऽक्षोपकारः । तथा हि ।

नहि नित्यत्वमन्यच्छक्यमुपलब्धुं ।

ननु यदि नाम नोपलभ्यते तथापि कथमनित्यताभावः1608 । अनुपलम्भएवासत्तो
पलब्धिलक्षणस्य । न च तद्रूपमनुलब्धिलक्षणं ।

अत एवोपलम्भ एव सत्ता तदभावे कथं सत्तेति न नित्यतासम्भवः । शब्दोपकार
पक्षे तु सैवानित्यता । अत एव ।

यद्यसौ शब्दोन्यो वा कालान्तरव्यापी तदा तथैवोपलभ्येत । कदाचिदुपलम्भः कार्यन्न
स्यात् । नहि तस्य कादिचित्कं रूपं न चान्यथोपलम्भः तद्रूपग्रहणं । अथ भ्रान्तिरसौ न
खल्वर्वाग्दर्शनो व्यापिरूपमुपलब्धुं समर्थः । न च तदसामर्थ्ये ग्राह्यमन्यथा भवति भ्रान्तिरपि
च । तदविसम्वादात् प्रमाणं ।

ननु भ्रान्तिरभ्रान्तदर्शनेन बाध्यते । तदा चासौ भ्रान्तिरिति शक्यमवसातुं । न ।
प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययेन कालदेशव्यापिरूपसाधकेन विनिवर्त्तनात् ।

तदेतदसत् ।

नहि प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययः प्रत्यक्षं प्रमाणं (।) प्रत्यक्षमव्यापिरूपग्राह्यमिन्द्रियव्यापाराद
विसम्वादसम्भवाच्च । ततः प्रत्यक्षणैव प्रत्यभिज्ञाबाधनमिति प्रागेवोपपादितं । अपि च ।

खण्डशो ग्रहणं व्याप्तावपि स्याद्यदि वस्तुनः ।

यदि वस्त्वेकमपि1609 नानारूपकालदेशसम्बन्धितया व्याप्यन्यथा परिगृह्यत इति सम्भवः ।
एकमेव सकलं वस्तु स्याद्वस्तु वस्त्विति सर्व्वस्य प्रत्यभिज्ञानात् । एकत्वे घटादिभेदो न स्यादिति
चेत् । शब्दस्यापि तर्हि अल्पमहत्त्वादिभेदो न स्यादुदात्तादिभेदश्चेति समानं । उदात्तादिभेदेपि
शब्द इति व्यवहारादेकत्वमपि चेत् । घटादिभेदेपि वस्तु वस्त्विति किन्न व्यवहारः । एकत्वा
नेकत्वमस्त्विति चेत् । एकत्वासत्त्यत्वमेव तर्हि प्राप्तं । तथा हि ।

यदा हि प्रत्यभिज्ञानमप्रमाणन्तदैकत्वं प्रत्यभिज्ञासाध्यमसत्त्यमिति भेद एव सत्त्यः
परिशिष्यते ।

तस्मादभिन्नस्य न भिन्नरूपं ग्राह्यं प्रमाणं क्वचिदस्ति सत्त्यं ।

भेदे हि सत्ये सति तदभेदः कल्पनाशिल्पोपरचित एव प्रत्यवमर्शनमात्रसाधनः ।
भेदेत्वसत्त्ये कस्यासावभेदः । न चाभेदमात्रेण व्यवहारः । तस्माद् भेदेन धर्मिणाभवितव्यं
यस्य धर्मोऽभेदः । नहि धर्मिणोऽसत्त्यत्वे तदभेदस्तथा भवति । न हि शशविषाणासत्त्यत्वे
(त)त्तैक्ष्ण्यं सत्त्यत्वं1610 ।

ननु भेदोप्यभेदधर्मिण्यसति कस्य प्रतीयताम् । तदसत् यतः ।

अभेदस्तु भेदप्रत्याख्यानेन भवति तस्य धर्मरूपत्वात् सामान्यधर्मवत् । तस्मात् ।

यदि नान्यः1611 पदार्थात्मा(ऽ)त्रुट्यत्स्वभावः सर्व्वदा तदा ज्ञानमपि तथैव कार्यम्भवेत् ।
यत्तु कदाचित् कार्याकरणं1612 विच्छेदरूपन्तन्न स्यात् । नहि तद्रूपे गृह्यमाणे तद्रुपमेव परापेक्ष1613
ग्रहणन्तस्याप्यग्रहणप्रसङ्गात् । तस्मात्तज्ज्ञानमीदृशं । विच्छिन्नरूपन्तद्रूपस्यैव कादाचित्कस्य
फलमिति सिद्धं । ततः कार्याद् अनित्यताप्रतीतिः ।

(६) कार्यस्वभावहेत्वोनिर्देशस्य फलम्—

ननु स्वभावकार्यसिद्ध्यर्थं द्वौ हेतू निर्द्दिष्टावुदाहरणद्वयेनेत्ययुक्तं । प्रयत्नानन्तरीय
कत्वादित्ययमेव कार्यहेतुः स्वभावहेतुश्चेतु शक्यमुपदर्शयितुं । स्वभावहेतुत्वावदयमित्येक
वाक्यतैवात्र वादिनां । कार्यहेतुस्तु ज्ञानं लिङ्गमितोदानीमेव प्रतिपादितं । तत एकेनैव
तन्त्रेण द्वयन्निर्द्दिष्टमिति व्यर्थकः कृतकत्वादिति निर्द्देशः ।

सत्त्यमेतत् तथापि ।

कार्येण हि सह निर्द्देशे तत्साहचर्यात् ईदृश एव सर्व्वः स्वभावहेतुः । सपक्षैकदेश
वृत्तिरेव स्वभावहेतुरपि स्यादाशंका तद्व्यावृत्यर्थमपरप्रकारोपि स्वभावहेतुरस्ति यः सपक्ष
व्यापीति कृतकत्वादित्यस्य पृथग् निर्द्देशः ।

ननु ।

तत्र यः सन् सजातीये द्विधा1615 चासँस्तदत्यये ।

स हेतुर्व्विपरीतोस्माद् विरुद्धोन्यस्त्वनिश्चित ।। ४७१ ।। इति

किमर्थं पृथग्वचनं । अत्रोच्यते ।

पृथग्वचने हि तदेव परिस्फुटं भवति । तत्र यः सन् सजातीये द्विधा च । यथा ऽनित्यः
शब्दः कृतकत्वात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वाच्चेति । अन्यथा द्वयस्याप्रदर्शने द्विधा चेत्येतदेव
सम्भवति लक्षणं (।) सन्नेव सजातीय इत्येतत्तूदाहरणाभावादसम्भवि लक्षणं भवेत् ।

ननु विपक्षाद् व्यावृत्तो भवतु तावता सर्व्वसङ्ग्रह इति नाशङ्का युक्ता ।

सत्त्यमेतत् तथापि व्युत्पत्यर्थं तस्यैवायं स्वार्थानुमानलक्षणस्योदाहरणप्रपञ्चः । तदेव
तु लक्षणं यत्स्वार्थानुमाने ।

ननु त्रितयं तर्हि दर्शनीयं कार्यहेतुः स्वभावहेतुस्तादृशः सपक्षव्यापी चेत् । तथा च
ध्युत्पादनम्भवेत् ।

न चोद्यमेतत् । यतः ।

तेनात्र कार्यलिङ्गेन स्वभावोप्येकदेशभाक् ।

उक्तः ।

यतो व्युत्पत्यर्थः प्रभेदनिर्द्देशः तेनानेनैव कार्यलिङ्गेन स्वभावोप्येकदेशभाक् प्रतिपादित आचार्येण । सदृशमुदाहरणमत एव । अन्यथाऽग्निरत्र धूमादिति परिस्फुटमेव कार्यहेतुं
कस्मान्नोदाहरति । किं यत्नप्रतिपाद्यकार्यहेतुत्वेन प्रयत्नानन्तरीयकत्वोदाहरणेन । तस्मात्
प्रयत्नाद् व्यक्तिजन्मनः कार्यस्वभावलक्षणस्य सदृशमुदाहरणमभ्यधायि । ज्ञानमपि हि प्रयत्ना
नन्तरभावि । स्वभावोपीति भवति सदृशमुदाहरणं ।

ननु प्रयत्नानन्तरं स्वभाव एव स्वभावान्तरन्तु ज्ञानमकारणस्याविषयत्वात् ।

न युक्तमेतत् । पराभिप्रायेणोक्तत्वात् । परे हि शब्दनित्यत्ववादिनो ज्ञानमेव
प्रयत्नानन्तरभावीच्छन्ति तान् प्रतीदमुच्यते विषयस्यापि कारणत्वमस्त्येवाकारणस्याविषयत्वात् ।
ततः प्रयत्नानन्तरभावि ज्ञानं यत्त्वयेष्यते । शब्देनापि तज्जनयितव्य स्वाकारार्पणेन । ततः
समस्तपूर्व्वापरभाविरूपग्रहणप्रसङ्ग । तस्यान्यथा ग्रहीतुमशक्यत्वात् । न खण्डशो
ग्रहणमिति प्रतिपादितं ।

(१)

विवादाद् भेदसामान्य

इत्यस्य व्याख्यानम्—

इदानीं विवादाद् भेदसामान्य इति व्याचष्टे । भेदो साधारण एकान्तव्यतिरेकी ।
सामान्यमेकान्तान्वयि । तयोरनैकान्तिकयोरपि गमकत्वमाह परस्तत्र तत्त्वं प्रतिपादयत्याचार्योऽ
गमकत्वं तत्र यः सन्नि त्यादिना ।

नन्वैकान्तिकव्यतिरिकेणागमकत्वमेव युक्तं । सत्त्यं । यद्येकस्मादेवान्ताद् व्यतिरेकः
सिध्यति स तु न सिध्यति । पक्ष एव व्यभिचाराशङ्कातः । तथा हि ।

निरात्मकाद् व्यावृत्तिमेव प्राणादि कथं सिध्यति । यदि सात्मकत्वेनाविनाभावो
भवेत् । तच्चाप्रतिबद्धेषु न सम्भवति (।) सर्व्वतो विपक्षाद् व्यावृत्तेः स्वमुखेन प्रतिपत्तु
मशक्तेः । न खलु सकलविपक्षदर्शनं येनात्र नास्त्यत्र नास्तीति प्रतीयात् । अन्वयमुखेन
तु सम्भवति । यतः । तन्नियतत्वेन ग्रहणं प्रतिबन्धग्रहणं स च प्रत्यक्षप्रमाणव्यापारस्ततो
नियतत्वग्रहणादन्यव्यावृत्तिराकृष्यतेऽन्यथा नियतरूपाग्रहणमेव । तथा हि (।)

यदा हि । अन्यभावेपि भावो नास्ति चन्दनगन्धस्य तद्‌भावे भावश्च । तदा चन्दन
गन्धस्तत्कार्यमिति सिध्यति । अन्यथा नेति निर्ण्णयः । स च व्यतिरेकमन्तरेण नास्तिति
व्यतिरेकोपि तदात्मभूतः प्रसिध्यति ।

नन्वन्वयोपि व्यापी न सिध्यति सर्व्वत्रास्मादस्योदय इति । नैतदस्ति ।

न ह्येतस्मादन्यत्र भवत्येवेत्येतद्‌गमकत्वे निबन्धनमपि त्वस्मादेव नान्यस्मादिति । तथा
च प्रतिपत्तिरस्त्येव । तदन्यस्मात् प्रागनुत्पादस्य दर्शनात्तदभावेऽभावं झटित्येव प्रतियतां ।

ननु यदि नामास्वस्मान्नो1630 त्पत्तिमत् कुतश्चिदन्यविशेषाद् भविष्यति । न ह्यन्य इत्येव
सर्व्वः समानस्ततो न व्यतिरेकस्तद्भावे(ऽ) भाव इत्यव्यतिरेकोपि न निश्चितोऽदृश्यस्यापि
सम्भवात् ।

तदेतदसद् यतः ।

तवैवं गमको हेतुरन्यथा (ऽ) सम्भवादिति (।)

प्रतिपादिते यद्येवं नेष्यतेऽन्या गतिरन्विष्यतां । न च सम्भवतीति स्वबधाय तर्हि
शूलतक्षा । अपि च ।

अविगुणसामग्रीसन्निधाना (त्त)द् भवत्येव । तदभावे तु झटित्येव न भवतीत्य
नित्यपि1632 शाचादिकारणत्वेन सम्भवति । तदपि झटित्येवोपयात्यपयाति चेति यद्यभ्युपगमः
स तर्हि पिशाचः पावकेन वशीकृत इति पावकस्यैव हेतुभावः । यद्यन्यस्मादपि भवेत् ।
अन्वयव्यतिरेकाभावाद् यादृच्छिकः सम्वाद इति प्रेक्षापूर्व्वकारिणामुपायान्वेषणं यत्प्रतिफलं
नियमेन न स्यात् । अस्माकं त्वद्वैतवादिनां न परमार्थतः कार्यकारणभावो नाम । तस्मात्
प्रतिबन्धसाधकप्रमाणाभ्युपगमे परिस्फुटान्वयस्थितिः । यस्मात् ।

न ह्यतदात्मनि यतस्तदभावान्नियमेनाभाववान् । न ह्यप्रतिबन्धो निवर्त्तकः परस्य
स्वयन्निवर्त्तमानोऽतिप्रसङ्गात् ।

तथा च । नेदं निरात्मकं जीवच्छरीरमप्रमाणादिता1634 प्रसङ्गादिति हेतुः (।) न
ह्यप्रतिबन्धवतो निवृत्तौ प्रतिबद्धेतरस्य निवृत्तिः । न च प्रतिबन्धवानव्यापकः । न च तादा
त्म्यतदुत्पत्तिप्रतिबन्धमन्तरेण व्याप्यव्यापकभावः । अन्येनापि प्रकारेण कस्मान्न भवतीति
चेत् । न प्रकारान्तरासम्भवात् । सोपि न प्रकारः प्रतिपन्न एव साधकः समीहितस्य ।
न च तथाऽतो व्यतिरेकितया (भि) मतस्य न व्यतिरेको नाप्यन्वय इत्युभयाभावात्अगमक
एव सात्मकं जीवच्छरीरं प्राणादिमत्वादिति ।

कथन्तर्हि तदुभयाभावादाचार्येणायं व्यतिरेक्युक्तः । तस्याप्येतदेव वक्तुमभिमतं1635
स्यात् ।

नैष दोषो यतः ।

पराभिप्रायेणादर्शनमात्रसिद्धं व्यतिरेकमुपादायाचार्येणायं व्यतिरेकीति प्रतिपादितो
न तु निश्चितव्यतिरेकः । अन्यथा निश्चितव्यतिरेकसम्भवे गमकः स्यात् । तथा चाचार्यो
न क्षिपेदनैकान्तिकमध्ये । तत आचार्यस्य नात्र निश्चितव्यतिरेकाभिप्रायः ।

(२) आत्मनित्यत्वनिरासः—

ननु प्राणाद्यभावो नैरात्म्यव्यापी स च जीवच्छरीरे नास्तीति नियमेन व्यापकनिवृत्त्या
व्याप्यस्य जीवच्छरीरे नैरात्म्यस्य निवृत्तिरिति कथन्नात्मसिद्धिः ।

न सिद्धिर्यतः ।

यदि विपक्षयोर्व्याप्तिः सिध्येत्तदाऽप्राणादि1636 निवृत्तौ जीवच्छरीरे नैरात्म्यनिवृत्ति
रिति सिध्यत्यात्मा1637 विनाप्यन्वयेन(।) सैव तु व्याप्तिर्व्विपक्षयोः स पक्षप्राप्ति1638 मन्तरेण न
सिध्यति । आत्मनोऽप्रतिबन्धे (वत्त्वे) न निवर्त्तकत्वमेव न सिध्यति । न चानिवर्त्तकस्य
निवृत्तिर्निवर्त्त्यनिवृत्त्या व्याप्ता सिध्यति । तस्मादव्याप्यस्य निवृत्त्यभावे (प्य)ऽव्यापकस्य
निवृत्तेरनिवृत्तिरिति नात्मसिद्धिः ।

प्रतिबन्धमन्तरेणापि यदि निवृत्तिरतिप्रसङ्ग एव । तदात्मा तत्प्रसूतश्चेत् ।
अथात्मा प्राणादिः सर्व्वमिदमात्मैवैति । ततो वा प्रसूत आत्मनः समवायिकारणत्वात् ।

नैष परिहारो यतः । एतदात्मोपलम्भने ।

यद्यात्मोपलब्धिस्तल्लक्षणत्वादपरोपि तत्स्वभाव इति सिध्यति । स एव तु नोपलब्धः
कुतस्तल्लक्षणत्वादिति हेतुः सिध्यति । समवायोपीह बुद्धिनिबन्धनो नात्मानुपलब्धेः ।
कार्यकारणभावस्तु प्रत्यक्षानुपलम्भसाधनो नाप्रत्यक्षः । आत्मनीति कुतस्तदात्मत्वतत्प्रसूती
यतः ।

न च घटादौ नैरात्म्यं यतः ।

उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य(हि)भवतोऽन्वयव्यतिरेकौ कारणव्यापकत्वसाधकौ न चात्मो
पलम्भः ततः कथन्तस्य कारणव्यापकभावः । तदभावे च न प्राणादिस्तदात्मा तत्प्रसूत
इति च (न) सिध्यति । अपि च ।

यो ह्यन्यत्र दृश्यते देशे काले वा स इदानीमत्र वा नास्तीति प्रतीयत इति सकलस्य
जगतः प्रतीतिः । यस्तु न जातुचित् प्रतीतेर्व्विषयः स नास्त्यत्रेति कुत उल्लेखः ।

न ह्यदृष्टे प्रवर्त्तन्ते वितर्क्काः कस्यचित् क्वचित् ।

वितर्क्को हि दृष्ट एव क्वचिदपरत्रादृश्यमाने प्रवर्त्ततेस्ति न वेति । नेति तु कुतो
निश्चयः । यदि परमयमात्मा न भवतीति तादात्म्यनिषेधमात्रं । न तु घटादावात्मा
नास्तीति निश्चयः । व्यापितायान्तु सुतरामेव ।

यथा व्यतिरिक्ततया1639 घटादिरुपलभ्यमानो निरात्मक इति गम्यते जीवच्छरीरमपि
तथा स्यात् । नहि तदपि तद्विविक्ततया नोपलभ्यते (।) तस्मादुपलभ्यताऽभावादात्मनो न
घटादौ नास्तिता गतिः । तेनात्मनोऽज्ञातव्यतिरेकस्य व्यावृत्तिव्यापिता प्राणाद्यभावव्यावृत्ति
व्यापितात्मनः कुतः । यस्य हि व्यावृत्तिर्यद्व्यावृत्त्या व्याप्ता तद्व्यावृत्तिस्तेन व्याप्यते । न
चात्मव्यावृत्तिरसिद्धा प्राणाद्यभावेन व्याप्तेति ज्ञायते ततः कथं प्राणाद्यभावव्यावृत्तिरात्मना
व्याप्ता सिध्यति । येन प्राणाद्यभावव्यावृत्तेरात्मसिद्धिः । तस्मान्नात्र व्यतिरेकनिश्चयः ।

ननु यथा घटादौ न प्राणादय इति प्रतीयते तथात्मा नास्तीति किमिति न प्रतीतिः ।
विषम उपन्यासः । यतः ।

नानुपलम्भमात्रात् ।

उपलब्धिलक्षणप्राप्तेः प्राणादीनामभावप्रतीतिरजीवच्छरीरे । नन्वेवमात्मेति विपर्ययः ।
अपि च । सन्तु नाम निरात्मका घटादयः तथापि नात्मा प्रसिध्यति प्राणाद्यभावानिवृत्त्या ।

ननु यद्यात्मा जीवच्छरीरे न भवेत् प्राणादीनामप्यसम्भवः । आत्माभावस्यप्राणादि
निवर्त्तकत्वस्य घटादौ दृष्टत्वात् । न (।) अन्याभावस्य निवर्त्तकत्वात् । तथा हि ।

बुद्धिप्रयत्नादयोपि घटादौ न सन्त्येव । तत्किन्तदभावात् प्राणादिनिवृत्तिरथात्मन
इति कः खल्वत्र भवतः सन्देहापोहहेतुः(।) तत्र यस्य बुद्ध्यादेः कार(ण)स्याभावेन घटे न
दृश्यते प्राणादिः स एव यदि देहे न स्यात् स्यात् प्राणादिविरहप्रसङ्गः । न च बुद्ध्यादयो
न सन्ति तत्कथं प्राणादिनिवृत्तिप्रसङ्गः ।

अथ नैरात्म्येन साधर्म्यमस्ति जीवच्छरीरघटादीनां(।) यदि नाम बुद्ध्यादिसद्भावा
सद्भावकृतं वैधर्म्यमपि तथापि निरात्मत्वाद् घटादिवज्जीवच्छरीरमपि प्राणादिविरहि ।
अप्राणादिविरहिधर्मतया वा सात्मकं ।

अत्रोच्यते ।

तदा ।

न ह्येवमपि किञ्चिन्मात्रसाधर्म्यन्नास्ति ।

नहीच्छया प्रमाणं । अपि तु यत्र प्रमाणसम्भवस्तत्र प्रेक्षावदिच्छा । नानिष्टमपि
प्रमाणानीतं विपर्येति । स्वातन्त्र्येण हीच्छानिरपेक्षं प्रमाणं युक्तं । अन्यथेच्छया प्रमाणस्य
स्वातन्त्र्येण विना भावाभावव्यवस्था न स्यात् । वादीच्छया विषयभूतसाध्यप्रतिपादनं
प्रतिवादीच्छया परित्याग इति न भावाभावव्यवस्था(ऽ)संकरः ।

तेपि तर्हि बुद्ध्यादय आत्माभावेन स्युरिति प्रतिपादयामः । ततो यदुक्तं बुद्ध्यादि
सद्भावे न प्राणादिनिवृत्तिरिति तदयुक्तं ।

नायुक्तं(।) अन्येषामेव तत्र प्रवर्त्तकत्वात् । यद्यात्माबुद्ध्यादीनां प्रवर्त्तकतया
निश्चितो युक्तं निवर्त्तमानो निवर्त्तक इति । न चैवं यतः ।

(३) स्मृतिच्छायत्नजः प्राणनिमेषादिः—

क्वचिदनिष्टे तदन्यत्र वा स्मृतिरिच्छाप्रयत्नश्च । ततः प्राणनिमेषादयः प्रवर्त्तन्ते ।
स्मृत्यादीनां कुत इति चेत् । विषयेन्द्रियायत्तवित्तिभ्यस्ताः स्वजातिसमुद्भवाः । विषयस्य
विषय एव पूर्व्वकस्तथेन्द्रियवित्योरन्योन्ययप्रत्ययापेक्षितया । एतावति हेतुप्रत्ययकलापेऽय
मात्मभावः प्रतिबद्धः किमपरेणानुपयोगिना ।

ननु स्मृतिः पूर्व्वपरानुसन्धानरूपात्मानं विना न भवति । तथा हि । येन दृष्टं स एव
स्मर्त्ता न ह्यन्यदृष्टमन्यस्य स्मरणविषयः । नन्विदमपि व्यतिरेकमात्रमेव कथमतोपि
प्रसिद्धिः । न हि स्मरणमेकत्वे दृष्टं पूर्व्वापरयोरेकत्वस्य प्रत्यक्षेणाप्रतिपत्तेः(।) स्मरणस्य
चाप्रमाणत्वात् । यद्यपि परेणोपलब्धं न स्मर्यते परिविशेषेण स्मरिष्यते (।) नहि पर
इत्येव सर्व्वः समानः (।) स्वहेतुतस्तथाभूतः स जातो येन स एव स्मरणस्य हेतुर्नापरः
कार्यकारणभावनियमात् । न ह्यात्मेत्येव स्मरणम्(।)अपि तु पाटवाभ्याससम्भविसन्ता
नभावादन्यथा तदा स्मरणप्रसङ्गः ।

ननु नैवमुच्यते आत्मनि सति स्मरणमेव । यदि स्मरणमात्मन्येव सति आत्मान्तरे
स्मरणाभावात् ।

नैतदपि सम्यक् । यतः ।

पूर्व्वानुभवाभ्यासान्वयव्यतिरेकानुविधायिनी स्मृतिस्तद्विकारविकारिणी चेति नात्मा
कारणम् ।

अथ नित्यव्यापिना विना न भवति । तथा सति कालादीनामपि कारणत्वप्रसङ्गो
विशेषाभावात् (।) अथानुभवितृस्मर्तृत्वेन विना न भवति ।

तदेतदसत् ।

स्मरणानुभवान्यथानुपपत्त्या हि स्मर्त्तानुभविता च कल्प्यते कश्चित् । न त्वाकाशा
दिव्यतिरिक्तः । तथा च एकः कश्चिदस्तीति कल्प्यतां । स च नाकाशादिविलक्षणो
व्यापिनित्यत्व(ामूर्त्त)त्वादिना विशेषाभावात् (।) अथाहमिति कर्त्तृत्वेन प्रतीयमान आत्मा
नामुर्त्तत्वमात्रं ।

नन्वहमिति प्रत्यये शरीरमेव प्रतिभात्यहं देवदत्तो गार्ग्यः कृष्ण इति । शरीरमनित्य
मिति चेत् । न । शरीरावस्था अनित्याः । अवस्थाता तु परलोकादौ न भिन्न इति

वरमेषैव1641 कल्पना(।)न तु व्यतिरिक्तस्य शरीराधिष्ठानमेव च स्मरणादिः1642 प्रतीयते नामूर्त्ता
धिष्ठितं । अथ नित्यस्तावत्प्रतिपत्ता सिद्धः । शरीरमन्यद्धेति किमपरेण विचारेण ।

तदप्यसत् ।

अपि च ।

तदसत् । यस्मात्(।)

यद्यात्मनः कारणतामात्रात् प्रत्ययः प्रमाणं सर्व्वः प्रमाणं भवेदिति सकलमेव सकलस्य
सिद्धिमत् ततो महदसमञ्जसं । तस्मादनुपहताश्रयेण यदुत्पद्यते तदेव प्रमाणं । तथा च
सति चक्षुरादिजनितः प्रत्ययो नानुसंहिनं परिच्छिनत्तीति कथनेकतागमः पूर्व्वापरयोः सत्त्यः
स्यात् । येन स्मरणेन चास्य सामर्थ्यं सन्धाने चापि विद्यत इति वचः सत्त्यतां यायात् ।
नहि प्रमाणभूतं प्रत्ययं विनात्मानमन्यद्वानुसंहितं प्रत्येत्यात्मा । ततोऽहं स्मरामीति सम्वृति
मात्रकमेतत् । अतः साम्वृतेनैवात्मना सकलं समञ्जसमेव । अपि च ।

नहि श्रावणत्वस्य प्राणादेश्च विशेषः । व्यतिरेकस्य केवलस्योभयत्र समानत्वात् ।
तत एकस्य व्यभिचारिताऽन्यस्य नेति कोयं न्यायः ।

ननु न व्यतिरेकस्य समानत्वं विषयभेदात् । श्रावणत्वं हि सपक्षविपक्षाभ्यामपि
व्यावर्त्तते । न प्राणादिरसाध्यादेव व्यावृत्तेः । ननु सपक्षादपि व्यावृत्तं श्रावणत्वमिति
सपक्षानुगमाभावः प्रतिपाद्यते । स प्राणादेरपि समान एव नहि तस्यापि सपक्षास्थिता सपक्ष
भावाभावोपन्यासस्तत्क्वोपयोगी । तथा हि ।

नियमेनावधारणमवधार्यमाणविपर्य(य) साधनमन्यथा यद्यसाध्यादेव विच्छेदः सपक्षा
दपि स्यात्तदवधारणमपार्थकं । अत एव भवद्भिरपि अर्थापत्यैकेन द्व्यदर्शनं अतो वाक्याद
साध्यादेव विच्छेद इति कृतं ।

यो ह्य व्यभिचारोन्वयेन व्याप्तोऽवधारणलक्षणः । स कथं व्यापकान्वयाभावे भवेत् ।
अथवाऽसाध्यादेव विक्छेद इति । नेदमन्वयप्रतीतिमन्तरेण प्रतीयते । नहि सकलविपक्ष
दर्शनसम्भवः । अन्वयद्वारेण तु सम्भवति ।

आत्मनि प्रतिबद्धत्वादन्यस्माद् विनिवर्त्तते । अनिवृत्तस्तदन्यस्मात् कथन्तत्र निबध्यते ।।

अथ साध्येस्तिता नास्ति नास्तिता तर्हि प्राप्तेति कथमसाघ्यादेवेत्यव्यभिचारः । यतः ।

असाध्य एव नास्तीति यदवधारणं तत्साध्ये नास्तित्वं निषेधति । असाध्य एव नास्ति
साध्ये तु न नास्तीति प्रतिषेधनिषेधने विधानमेव प्रतिपादयेत् । अथ (।)

अथ प्राणादिहेतोः सपक्षाभावान्न ततो निवर्त्तनं । नह्यसतो निवर्त्तनं शक्यं । अपादा
नत्वाभावात् । न चासन्नाम किञ्चत् यतो निवर्त्तनं प्रतीयेत । यद्य (स) तो न निवृत्तिः ।
निवृत्तिनिवृत्तिः कथं । सापि नेति चेत् । ननु निवृत्तिनिवृत्तेर्न्निषेधे निवृत्तिनिवृत्तिनिवृत्तिः
कथमसत इत्यनवस्थानादप्रतिपत्तिः । प्रतिषेधो निवृत्तिरिति चैक एवार्थः । यदेव निवृत्ति निवृत्तिं प्रत्यधिकरणं तदेव निवृत्तिं प्रत्यपादानं ।

ननु येन संयोगः समस्ति तद्वियोगेपादानं । न चाभावेन संयोगः । येन न सम्भवति
स किं सुतरां नापादानं ।

यत्र सोर्थो न सम्भ (व) ति कदाचित् सुतरामेव तत्तस्यापादानं । यतः ।

असत्यभावो नेति निवृत्त्यभावो विधिरेव वस्तुभावलक्षणः । सोऽसतोप्यस्ति ।
अभावस्त्वभावे युक्तरूपोपि नास्ति विपर्ययेपीतर इति किमन्यद्वान्ध्यविचेष्टितात् । यतः ।

असति भावेऽसत्त्वं नियमभावीति तदेव निवृत्तिरपि व्यपदिश्यते । नहि तत्राविद्यमानम
निवृत्तन्ततः । अविद्यमानमपि तत्र नैवाधिकरणत्वस्यायोगात् । न विद्यमानताऽभाव एव
तत्राभावः । सोपि नेति चेत् । न (।) अन्योन्याभावरूपत्वाद् भावाभावयोः कुतः प्रतिषेधो
द्वयोरपि । भावो हि नियमेनाभावव्यवच्छेदेन तत्त्वं प्रतिलभते । अभावे हि न भावस्स्यादिति
यतो भावोऽभावाद् व्यावृत्तस्ततस्तन्निवृत्तौ नियमेन भावी । अन्यथा भावनिवृत्तावपि यदि न
भवेत् न भवेदेव । तथा हि ।

यद्यपि भावाभाव्योर्द्वयोरप्यसत्त्वन्तथापि भावस्यासत्त्वमनिवारितमेव । एवं हि भाव
स्यासत्त्वं यदि भावो न भवति । तथाऽभावस्याप्यसत्त्वं भवेद्य (द्य) भावो न भवति । भाव
स्यानवगमने स एवाभावः प्रतीयते । तस्मात् प्रतिषेधः प्रवर्त्तमान एव तद्विविक्तोपलम्भलक्षणः
प्रत्यक्षेण विधिबहिर्भावेन व्यवस्थाप्यते (।) तत एकप्रमाणवृत्त्यैवान्यथात्वेऽन्यथाभावव्यवस्थापनं ।
न प्रकारान्तरसम्भवः । यत्तत्र प्रत्यक्षेनान्तर्यातं तत्सर्व्वमन्यदेव भावरूपग्राहिणा च प्रत्यक्षेण ।
तत्र यन्न ताद्रूप्येण परिच्छिद्यते । तस्य तेन रूपेणाभाव एव न प्रकारान्तरता । अभावेपि
परिच्छिद्यमाने यः तथा न परिच्छिद्यते स भाव एवेति कुतः प्रकारान्तरं । भवतु प्रकारान्तरा
भावः । स तु भावोभावो वा ऽभावे नेति साधिकरणता न परिच्छेत्तुं शक्या तस्यैवापरि
च्छेदात् । न ह्यसन् परिच्छेत्तुं शक्यः ।

तदसत् । यतः ।

भवन्तमेव तावत् पर्यनुयुंज्महे(।) यदि तस्मादसतः सपक्षान्न निवृत्तिः किम्वृत्तिर्भ
विष्यति । न प्रकारान्तरमस्तीति । एवं हि निवृत्तिरभावरूपा न भवति । यदि भावः स्याद्
वृत्तिरूपः (।) सापि नेति चेत् । न निवृत्ता तर्हि निवृत्तिर्यतोऽयमेव भवेत् प्रतिपादितः ।
प्रतिषेधो निवृत्तिस्ततः किन्निषिध्यते । नहि प्रतिपादितं तदेव च निषिद्धं भवितुं युक्तम् ।
तस्माद् वृत्तिनिषेध एव निवृत्तिरिति न निषेधस्तस्याः ।

अथाधिकरणतया न तस्य प्रतीतिः अपादानतया वेति न तस्मान्निवृत्तिरित्युच्यते ।

अत्रोच्यते ।

यदि कश्चित् पर्यनुयुंक्ते भवन्तं ननु प्राणादिः सपक्षे न दृश्यते । ततो निवृत्तस्त
स्मादसाधारणः कथमगमकः1647 । तथात्वे चाश्रावणत्वमपि गमकं स्यात् । ततो नियमेनासति
सपक्षे न निवृत्तिरिति वक्तव्यमन्यथा मूकतात्र प्राप्ता ।

अथापि भवेदेवमेव भवतु । न स्वयमपि कथञ्चित् परिच्छेदसम्भवात् । वचनं
निवारयितुं शक्यं न बुद्धिः (।) अवश्यमेव कथञ्चित् प्रतिपत्तव्यं । अपि च । यद्यभावो
नाधिकरणत्वेनापादानत्वेन वा प्रत्येतुं शक्यः । सदा सर्व्वात्मनैव व्यवहारोच्छेदः । यतः ।

नञर्थोऽभाव एव ततश्चाभावस्यापरिच्छेदे कथन्तस्य प्रयोगः । यतः ।

यद्यभावमात्रं विषयीक्रियते । व्यर्थक एव प्रयोगो नञः । अनिरूपितविषयस्य
नजोऽप्रयोगात् । प्रयोगे वा न प्रयोजनं । अथ यस्याभावः स विषयीकर्त्तव्यः । तथा सति
कथं प्रतीयमानस्यैवाभावः । अथान्यथा प्रतीयतेन्यथाभावः । तथा हि । सन्त एव केनचिद्दे
शादियोगेन निषिध्यन्ते ।

अत्रोच्यते ।

इदानीमिहानेन रूपेण नास्तीत्यपि न शक्य एव निषेधः । तथाहि । यद् रूपं यः
कालो यो देशः स यद्यस्ति कथन्निषिध्यते । अथ नास्ति न बुद्ध्या विषयीकरणसम्भवो (ऽ)
भावस्य परिच्छेत्तुमशक्यत्वात् । अथ विषयीक्रियते तथा सत्यधिकारणादितयापि । अन्यथा
विषयीकर्त्तुमशक्यत्वात् । अवश्यं हि कारकभावेन परिच्छेदोन्यथा(ऽ)सम्भवात् । अत्र देशे
नास्तीति यद्यधिकरणभावोस्ति विषयीकृतः । कथमभावः । (अथाभावः) अथं विषयीकरणं ।

अथ प्रतिषेष्यमानोप्यनिषेधः क्रियते तथा सति सपक्षारोपेणापि सपक्षाद् विनिवर्त्तन
मस्त्येवेति कथं सपक्षादव्यावृत्तिः । तेन विधिनिषेधव्यवहारो न बाह्याश्रयः सम्भवति ।
अतो व्यवहारोच्छेदः ।

ननु विधिव्यवहारः सम्भवति (। अतो न व्यवहारोच्छेदः ।) न (।) विषयीकृतस्य
विधानाभावात् । घटोस्तीति यदि सत्त्वेन परिग्रहस्तदेव विधानं किं पुनरस्तीति विधानेन ।
अथासत्त्वेन ततो विरोधात् नासदस्तीति विधातुं शक्यं ।

(४) विधिनिषेधव्यवस्था—

असत्त्वेन परिच्छेदादसमर्थः परो विधिः ।

अन्यो हि प्रमाणार्थोऽन्यश्च शब्दार्थः । भावाभावसमाश्रयः शब्दार्थो नत्वेवं
(प्रमार्थः ।) प्रमाणार्थो हि न भावाभावसमाश्रयः । नहि प्रमा(णा)र्थोन्यथा सम्भवति ।
नियतरूपेण ग्रहणात् ।

ततो विकल्पबुद्धिनिरूप्यमाणो विषयो विधिनिषेधयोः । विकल्पानां वस्तुवृत्ति
नियमाभावात् । न च सर्व्वमविकल्पकमपि प्रमाणं । विधिरूपेण चेद् वृत्तमप्रमाणन्ततस्त
दप्रमाणताप्रतिपादनाय प्रतिषेधः । प्रतिषेधरूपेण चेद् विधिः ।

ननु यद्यसौ भ्रान्त एव प्रत्ययः । तदा तथात्वेनैवात्मानं प्रकटीकरोति । स्वसम्वेदन-

स्याभ्रान्तत्वात् । न हि स्वरूपमन्यथा दर्शयितुं शक्यं । स्वरूपहानिप्रसङ्गात् । अन्या
कारप्रतिभासने हि तदेव स्वरूपं तत्रापि तथेत्यनवस्था भवेत् । स्वरूपस्य च भावे भावो
पादनता निषिध्यते । स च धर्मी स्वेन रूपेण प्रतिपन्नः कथं विधिनिषेधसाधारणः । येन
ताभ्यां सम्बध्येत ।

अत्रोच्यते ।

न खलु बाह्यान्तर (स्व) स्वरूपाश्रयोयं व्यहारोऽपि तु शब्दा (र्था) श्रयः । न च शब्दाद्
बाह्याभ्यन्तस्वरूपप्रतीतिः1650 ।

ननु तद्व्यतिरेकेणापर (स्या) भावात् किमधिकरणो विधिनिषेधव्यवहारः । अन्यापो
हाधिकरण इति ब्रूमः । कोयमन्यापोहो नाम(।) यः शब्दात् प्रतीयते ।

ननु तदेवेदमुच्यते । कः प्रतीयत इति । न किञ्चिदपि । तथापि व्यवहारोयमनादि
व्यामोहवाही । यतः (।) शब्दार्थलक्षणो धर्मी विधिनिषेधाभ्यां सम्बद्धः प्रकाशते । विचार्य
माणस्य बाह्यस्यान्तरस्य वा तादृशस्याभावेपि । तथा चोक्तं । रूपन्तस्य न किञ्चन ।

नन्वारोपितबाह्यरूपं । रूपन्तस्य विद्यत एव । न (।) ज्ञानज्ञेयव्यतिरेकेणापरस्या
भावात् । भ्रान्तं रूपमिति चेत् । तदपि यदि स्वरुपेण प्रतीयते कथं भ्रान्तं । अथ न
प्रतीतिविषयः कथमप्रतीयमानमस्तीति शक्यमध्यवसातुं । पश्चाद् भ्रान्तता ज्ञायत इति चेत् ।
प्रथमन्तर्हि स्वरूपेण न प्रतीयते । कथमस्तीति व्यवस्थाविषयः । पररूपेण प्रतिपत्तौ प्रतिप
त्त्यन्तरं भ्रान्तं । न स इत्यनवस्था ।

अथ सत्त्येपि तस्मिन् सत्त्यतानिश्चयाद् भ्रान्ततोच्यते । का तस्य सत्त्यता । अर्थासं
स्पर्शिता । ननु तदेव तस्य रूपं कथमसत्त्यता । नहि निजरूपस्थितिरेवासत्त्यता । अन्यथा
निश्चयजननादसत्त्य इति चेत् । निश्चय एव तर्ह्यसत्त्यः । तेन तस्य जननात् सोप्यसत्त्य
एवेति चेत् । न (।) अन्यथा निश्चयस्य वासनया जननात् । निश्चयस्य भ्रान्तता
तर्हीत्यपि न सङ्गतं । तस्यापि स्वरूपेऽवस्थानात् । तस्मादरूप एव शब्दार्थः । कथन्तर्ह्य
स्तीति व्यवहारः । शब्दवृत्तेरस्तीति व्यवह्रियते । शब्दप्रवृत्तिलक्षणाद्धि व्यवहारादस्तीति
प्रतीयतेन्यापोह इति नाम्ना प्रत्याय्यते सामान्यादिग्रहव्यावृत्तयोः (।) यदि तु न किञ्चि
दित्युच्यते तदो (त्) त्रासः स्यात् परेषां । अत एवाह । सोपीष्टो व्यवहारभाक् (।)
अन्यथा व्यवहारोच्छेद एव स्यादिति परः प्रतिक्षिपेत् ।

तथा हि ।

अग्निमानयेत्युक्तेऽनग्निपरिहारेण प्रवर्त्तते । प्रतियन्त्यपि1651 पावकं शब्दादवस्तुसंस्पर्शी
विकल्पः स्वरूपसम्वेदन उदयभागी । ततः प्रवृत्तिविकल्पः । ततो गमनस्वरूपानुभवः ।
ततः प्राप्तिरन्यथा वेति1652 व्यवहारः । न नाम वाच्यवाचकभावः कश्चित् ।

यदि धर्मिणो धर्माणामभेदस्तदैकधर्मस्य विधाने प्रतिषेधने वा सर्व्वधर्मविधानप्रति
षे(ध)ने स्यातां । नहि तस्मिन् विहिते तदात्माऽविहितो नाम । तस्याप्यविधानप्रसङ्गात् ।
तथा प्रतिषेधस्य(।) नहि खलु गोविधाननिषेधने भेदाभावेन खण्डताऽभावात् । नहि तेन
शब्देन प्रतिपादिते तस्मिंस्तदात्माऽप्रतिपादितो युक्तः । प्रतिपादित एवासौ भ्रान्त्या
नावसीयते । सर्व्वमेव तर्हि नावसितमिति प्रतीतिविलोपः(।) न च किञ्चिदवसितं किञ्चि
न्नेति शक्यसमर्थनं । विभागस्यासत्त्वात् । विभागे हि सत्येवं भवति नान्यथा । उप
लम्भ एव हि सत्तोच्यते । तद्विभागाद् विभाग एव सत्तायाः (।)ततः कथमेकस्यैव
किञ्चिदवसितं नापरमिति ।

यत्किञ्चिदेतत् । ननु क्षणिकताऽविनिश्चयेपि भवति नीलन्निश्चितं । न च
दृष्टेऽनुपपन्नं नाम । न । तत्रापि विरोधात् । तथा हि ।

निश्चयेन यदि नीलतागतिः सा क्षणस्थितिविधानवर्जिता ।

यदि प्रमाणासिद्धं परप्रमाणेन बाध्यते । अनवस्था तदप्यपरेणेत्यनाश्वास एव । अथ
यदि नाम नीलनिश्चयस्य क्षणिकतायामप्रवर्त्तनं तथापि न तेन क्षणिकता बाध्यते नापि तत्सा
धनेन नीलनिश्चयः समुच्चयेन द्वयोरपि प्रवर्त्तनात् । त्रयो हि योगाः समुच्चयो विकल्पो बाधन
मिति । समुच्चयो नीलमिदमुत्पलञ्च धर्मयोः समुच्चयात । विकल्पः स्थाणुः पुरुषो
वेति द्वयोरेकत्रासम्भवात् । बाधनं सर्प्पो रज्जुरिति सर्प्पता (ऽ) सम्भवात् । त (द) त्र
नीलन्वक्षणिक वसमुच्चये को दोषः ।

अत्रोच्यते ।

निश्चयो हि नीलतायाः क्षणिकतापरिहारेण यदि स्याद् बाधितैव क्षणिकता भवेत् ।
तद्विविक्तरूपग्रहणात् । विविक्तरूपप्रतिपादनमेव हि बाध(नं) ।

ननु नेदमत्रेति बाधनमभावप्रमाणेन । न च प्रत्यक्षं कस्यचिद् बाधकं ।

न युक्तमेतत् । यतः ।

न खल्वयं निश्चयः स्वतन्त्रं प्रमाणं । प्रत्यक्षप्रमाणानुसारी खल्वयं । नास्यान्यथा
भावः । यदि नाम कथञ्चिद् विविक्तप्रत्ययोदयेपि नोदयमासादयति । तथापि तद्योग्य
तयैव तस्य निषेधः । एतच्चोत्तरत्र प्रतिपादयिष्यामः । तत्र यदि नीलं क्षणिकपरिहारेण

निश्चितं । तेनैव क्षणिकता बाधिता कथं सा परेण साध्यते । अथ साधितैव तेनापि
तथापि परेण स्पष्टीक्रियते ।

अत्रोच्यते1654 ।

अस्पष्टता कथन्नाम निश्चयेपि भवेदियं ।

तस्मादेकविधाने तदव्यतिरिक्त (सकल) विधानमिति व्यर्थकः शब्दान्तरविकल्पान्त
रावतारः । अथ नानाभूता उपाधयो नानाभूतशब्दविकल्पानां विषयः । तदयमप्रसङ्गः ।

तदसत् । भेदे (।)

यदि परस्परमाश्रयाच्च भेदस्तदा भिन्ना एव तेर्थाः प्रतिपादिता धर्मी च तदा
नापरस्तेषामाश्रय इति कथं सामानाधिकरण्यं । तथा हि नीलमुत्पलमिति गुणद्रव्यप्रतिपादने ।
नापरमधिकरणन्तयोस्तन्न सामानाधिकरण्यं । न च विशेषणविशेषता1656 प्रतीतिः पृथगर्थ
प्रतिपादनात् । घटपटवत् । अथ नीलन्न केवलं । तथा सति । नीलरूपप्रतिपत्त्यैव द्रव्य
प्रतीतिः खण्डशः प्रतीत्यभावात् । अथ जातिगुणौ । तथापि सामानाधिकरण्यप्रतीतिरधि
करणवाचकस्यापरस्याभावात् । अथ नीलं द्रव्यमेव प्रतीयते न नीलतामात्रं । तथा सत्येक
शब्देन द्व्याभिधानमपरेणापि तथेति चतुष्टयस्य त्रयस्य वाऽभिधाने कथमिव सामानाधि
करण्यम्विशेषणविशेष्यभावो वा (।) न ह्येकेनानेकेन वा शब्देन प्रतिपादिता भिन्नरूपाः
सामानाधिकरणभाजः । अथ नीलादि केवलं प्रत्येतुमशक्यं ततो न भिन्नप्रतीतिवत् असामा
नाधिकरण्यं । ते तु नीलादयोऽनियतजातिभाविनो जात्यादयश्चानियतगुणभाविनस्ततो
नियतत्वप्रतिपादनाय शब्दान्तरप्रयोगः ।

तदसत् ।

यदि प्रत्यक्षे निष्कृष्टं नीलादि न प्रतिभासते शब्दादपि तथैव प्रतिभासतां । तत्रैव
सम्बन्धप्रतिपत्तेः । अथ परोक्षतया तथा न प्रतीतिः । प्रतीयमानं कथं परोक्षं । असन्नि
हितत्वाच्चेत् । न । असन्निहितेपि शब्दज्ञानवृत्तेः । अक्षव्यापाराभावादिति चेत् ।
न (।) अक्षमेव प्रतीतिकारणं । स्वरूपप्रत्यायनश्चेदक्षानक्षयोः को विशेषः । यत्र च
सन्निधानं तत्र कथमन्यथा प्रतीतिः । अक्षव्यापाराभावस्तु न कि (ञ्च) द्विहन्ति । स्पष्टतां
विहन्तीति चेत् । ननु यदि नाम स्पष्टताऽभावः । तथापि नीलताप्रतिनियतद्रव्यावेशेनैव
प्रत्याय्या । कथमन्यथा प्रत्येया । तथा च पदान्तरप्रयोगाभावः । अथानियतद्रव्यवृत्तयो
नील(ाद)यः । तथा सति नीलमप्यनियतं नीलशब्दाद् गम्यते, उत्पलमपि तद्वाचकत्वात्ततः1657

पुनरपि न सामानाधिकरण्यं । द्वयोरनियतवाचकयोरेकार्थप्रतिपादनासम्भवात् । परस्पर
व्यवच्छेदादेवं प्रतीतिरित्यपि न सङ्गतं ।

यद्यनियतं नीलादिशब्दप्रतिपाद्यं न पुनरन्येन नियन्तुं शक्यं । नहि प्रत्यक्षे प्रतिपन्न
मन्येन विवर्त्त्यते भ्रान्तताप्रसङ्गात् । संशयस्तर्हि शब्दान्तरान्निवर्त्त्यते । समुच्चयेन हि
प्रतिप(ादि)तमशक्यं निवर्त्तयितुं । यदा तु विकल्पः । किं नीलमुत्पलमथान्यदिति तदा
विकल्पस्य निवर्त्तनं शब्दान्तरादुपपन्नं (।)

तदप्यसत् । यतः ।

यद्यसावर्थ एवासत्त्यः कल्पनाविषयः किमपरेणान्यथा कर्त्तुं शक्यः । द्वयोरपि प्रमाण
त्वात् । अथ तेन सन्दिग्धरूप एव प्रतिपादितः । सन्दिग्धरूपता च दृढप्रत्ययनिवर्त्त्यतैव ।
ततोपरेण निवर्त्तनमुपपन्नं । नहि तथाभूत एव न तथाभूतः ।

तदप्यसत् ।

ननु पूर्व्वप्रत्ययेन नियमेन निवर्त्त्यता प्रतिपादितापरेण तु नियमेनेत्यस्त्युपयोगः ।

तदप्यसद् यतः ।

यः प्रमाणबलायातो (ऽ)नियमः सोन्यथा कथम् ।

तस्मादप्रमाणतैव पूर्व्वस्य परस्य वा । ततोऽसाधकत्वात् । परस्यापि तथा भूतत्वात् ।
सामान्यमात्रवचने परं व्यर्थं ।

(१) अन्यापोहः शब्दार्थः—

न खलु विकल्पा अतीतप्रतिपत्तिरूपसंस्पर्शिनः तदा तस्या अभावात् । अत एवा
न्यापोहः शब्दविकल्पार्थो भ्रान्तिमात्रव्यावर्त्तनात् । यदा तर्हि न भ्रान्तेरवतारः । प्रत्यक्षा
नन्तरमेव घटोयमिति विकल्पोऽकस्माच्च धूमादग्निप्रतिपत्तिः । तत्र कथमन्यापोहशब्दार्थता ।

नेदमपि साधीयः । तथा हि ।

तथा हि । वह्निनिश्चयः प्राह प्रवृत्तिविषयोयमग्निः किमौदासीन्यमत्र भवत इति (।)
तदौदासीन्यविषयतानिवर्त्तनमात्रकं विकल्पस्यार्थः । न हि तत्र वह्निः स्वरूपेण प्रतीयते न
चान्यथा प्रतिपत्तिप्रतीतिः । प्रतिपत्तिर्न्न च प्रत्यक्षोत्तरकालभाविना वस्तुविकल्पेन नीलं
शब्दविषयं प्रतिपन्नं पूर्व्वापररूपासन्निधानात् । इदन्तदिति नु विकल्प एव न भवति मानस
प्रत्यक्षत्वात् । अथ क्षणिकता (तेन) न प्रतिपन्ना ततो न प्रत्यक्षता । न वर्त्तमानता ।
प्रतिपत्तिरेव क्षणिकताप्रतिपत्तिरिति निवेदितं निवेदयिष्यते । तस्मादन्यापोहाश्रयेण
धर्मधर्मिभावसामानाधिकरण्यादिव्यवहाराः । अर्थभेदे हि व्यवहारविषये सर्व्वमुपपन्नं (।)
तस्यैव सर्व्वतो व्यावृत्तेर्न्न हि व्यावृत्तिस्तस्मादन्यायेनैकार्थोपसंहारो न स्यात् । कथन्तर्हि
शब्दस्यानित्यत्वमिति भेदनिबन्धना विभक्तिः । शिलापुत्रकस्य शरीरमिति यथा ।

ननु व्यावृत्तीनामभिन्नत्वात् कथम्भेदः । न हि वस्तुनो व्यावृत्तयो भिद्यन्ते ।

नैष दोषः ।

परमार्थपेक्षया न कदाचिद् भेदः । सम्वृत्या तु तासामुभयरूपता । तथा हि ।

ननु यदि संवृत्यायं व्यवहारः स वासनामात्रनिबन्धनः । कथन्न विसम्वादी लौकिकैर्न्न
विकल्प्य परित्यज्यते । न खल्वविसम्वादिनं व्यवहारं कश्चिन्न परित्यज्यते३ । उक्तमेतत् । तं तथैवाविकल्प्येत्यादि । नन्वेतदेव कथम् । न खल्वत्यन्तमूढोपि प्रमाणबाधन
मनुत्प्रेक्ष्यास्ते ।

अत्रोच्यते । अविसम्वादादविकल्पनं । अविसम्वादसम्भवे हि नावान्तरसूक्ष्मैक्षिका
युक्ता व्यवहारिणः । अविसम्वादार्थी हि तल्लाभाय खलु विकल्पयितुं क्षमः ।

धर्मभेदस्त्वनादिवासनातः तत्फलेतरावधिनिबन्धनबुद्ध्याकारपरिकल्पितः । सत्त्य
वस्तु1665 प्रतिबन्धादविसम्वादी । तत्र प्रतिभासभेदनिरूपणायामभिमतफलप्राप्तिजनितपरितोषः
पूरुषो नाद्रियते । वस्तुतत्वनिरूपणापरो1666पि तदर्थक्रियार्थी लोकव्यवहारमेवानुसरति ।

तथा चोक्तं ।

तेन स धर्मी व्यावृत्तिभेदनिबन्धनैरुपप्लवैर्विकल्पलक्षर्णैनीति सञ्चयोपचयैरिव
कुतश्चिद् व्यवहारसम्बन्धाद् दृष्टिमुपनीयते (।) दर्शनपथं तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणात्
प्राप्तिलक्षणं । तस्मात्ते व्यवहारिणः परिज्ञात1668 विप्लवा इति । तस्मादसतो विपक्षाद्
व्यावृत्तिः सपक्षाद्वा न विरुद्धा ।

(२) आत्मनित्यत्वनिरासः—

अपि च । नैरात्म्ये घटादीनां प्रसिद्धे सति प्राणाद्यभावे व्याप्तिसिद्धिर्न्नान्यथा । न
चात्मा घटादिषु नास्तीति सिध्यति ।

जीवच्छरीरे हि सन्दिग्ध आत्मा कथं घटादावसन्दिग्धः । न खलु सन्दिग्धं साधनेन
प्राणादिनान्येन वा विषयीकर्त्तुं शक्यं । ततश्च ।

आत्मनः सन्देहे घटादय एव स्युः सपक्षा वा । ततः सपक्षाद् विनिवृत्तिः सन्दिग्धा ।
ततः कथमयं व्यतिरेकी ।

ननु बौद्धाभ्युपगमान्निरात्मन एव घटादयः । यद्येवं सर्व्वधर्मा अनात्मान इति
जीवच्छरीरेपि नात्मा स्यात् । अप्रमाणक एव बौद्धाभ्युपगम इति चेत् । तदा तर्हि
घटादयोपि तदभ्युपगमान्न1669 निरात्मान इति स एव दोषः । यतः ।

अदर्शने सत्यप्यदृष्टेष्वनुपलब्धिलक्षणप्राप्तेषु संशय एव । नहि कश्चिदनुपलम्भमात्र
कादभावं साधयितुं समर्थः । अपि च । सिद्धो नाम घटादिष्वात्माभावः तथापि प्राणादयो
नात्मसाधनसमर्थाः । नहि तेषां विपक्षाद् व्यावृत्तिरेव सिद्धा वृत्तेरपि सम्भवात् ।

ननु विपक्षान्निवृत्तः कथन्तत्रैव वर्त्तते । नहि निरात्मकमेकं प्राणादिमदन्यथा च
युक्त । न हीदमर्द्धजरतीयं लभ्यमेकभावनियम एव युक्तः ।

नैतदस्ति । यतः ।

नहि नैरात्म्यमित्येव सकलं समानं येन निरात्मकतया जीवच्छरीरमप्राणादिकं भवेत् ।
अपि तु निरात्मकमेव किञ्चित्प्राणादिमदपरमन्यथा । यथा पार्थिवं (एव) लोहलेख्यमपर
मितरत् । तथा हि ।

भावे विरोधस्यादृष्टौ कः संदेहं निवारयेत्1672 ।

न खलु नैरात्म्येन सह विरोधाप्रसिद्धौ प्राणादेर्न्निवृत्तिर्न्नैरात्म्यस्य । नहि प्राणादि
सहानवस्थाने ने(त)रेण वा विरोधलक्षणेन विरुद्धं नैरात्म्येन येन तन्निवर्त्तयेत् । अथ साक्षाद्
विरोधभावेपि पारम्पर्येण विरोध इति निवर्त्तकाः प्रणादयो नैरात्म्यस्य ।

तदसत् यतः ।

यदि प्राणादय आत्मनि नियताः स्यः । स्यान्नैरात्म्येन सह पारम्पर्येण विरोधो व्यापक
विरोधेन व्याप्यस्यापि विरोधात् । न चास्त्यात्मनि नियमः प्राणादीनां तादात्म्यं तदुत्पत्ति
मन्तरेण नियमायोगात् । अन्यथा नियमस्यासम्भवात् । न च प्राणादीनामात्मकार्यत्वमात्म
त्मकत्वं वा प्रसिद्धं प्रमाणतः ।

नैरात्म्यादपि तेन । आत्मप्रतिबन्धाभावेन । अस्य सन्दिग्धं विनिवर्त्तनम् । नहि
तत्राप्रतिबद्धस्तद्विपक्षाद् व्यावर्त्तते ।

यथा सपक्षाभावाभावेपि न सपक्षे भावः । तथा नैरात्म्याभावेपि नात्मा जीवच्छरीर इति ।

ननु । विषमोयमुपन्य सः । सपक्षे हि व्यतिरेकाभावेपि न भावस्तस्यासत्त्वात् ।
न ह्यसति भावसंभवः । जीवच्छरीरे तु तस्य सत्त्वाद् व्यतिरेकाभावे नियमेन भावः ।
परस्य राशेरभावात् ।

सत्त्यमेतत् । न विषमोपन्यासमात्रकादेवेष्टसिद्धिः । यदि सपक्षे नाभावः । स एव
तर्हि न निवृत्तो भावः । अभावे तु निवृत्ते नियमेन भावोऽभावव्यावृत्तिरेव भाव इति ।

सपक्षाभावान्नैवमिति चेत् । न (।) अभावत्वायोगात् । प्राणादिभावे हि कथं
सपक्षस्याभावता । यथा हि असति सपक्षे ऽप्राणादिव्यतिरेकेपि न विपर्ययस्तथा जीवच्छरीरेपि
नरात्म्यव्यतिरेके । अथ जीवच्छरीरस्य सत्त्वाद् विपर्ययो न सपक्षेऽविद्यमानत्वात् । न
ह्यविद्यमाने भावसम्भवः ।

अविद्यमानतैव तर्हि न निवृत्तेत्यायातं । अविद्यमाने विद्यमानताया विरोध इति सा
व्यावृत्ताऽविद्यमानतायास्तु न विरोध इति । साऽव्यावृत्तित्तैव । यथैव सपक्षोऽविद्यमानस्तथा
तत्रापि । न ह्यविद्यमानेऽवि (द्य) मानताविरोधः ।

अथ साप्यविद्यमानता न तत्र । तथा सति जीवच्छरीरे नैरात्म्यव्यावृत्तावपि न
नैरात्म्यव्यावृत्तिः । यथा सपक्षे भावाभावेपि नाभावः । तस्य सत्त्वादिति चेत् ।

नेदमस्ति । यतः ।

यो हि स्वयं व्यभिचारी स कथमन्यसत्त्वे (ना)ऽन्यथा वा तदव्यभिचारी स्यात् ।
किञ्च । यद्य विद्यमाने किञ्चिन्न सन्नासत् विद्यमानं । अविद्यमानमपि विद्यमानेन सन्नास
दिति किन्नाभ्युपगम्यते । यथाऽविद्यमानस्य नाधारता तथाऽधेयतापीति यत्किञ्चिदेतत् ।
एतच्च प्रागेव प्रत्यपादि । अपि च । नाभावमात्रं नैरात्म्यमपि तु प्रतिनियतरूपस्यात्मनोऽ
भावः । न च प्रतिनियतरूपादर्शने तदभावसिद्धिः । न खल्वभावाः परस्परतो व्यावर्त्तन्ते ।
भावभेदे तदभावानां भेदात् । भावप्रतिनियमाभावे च कुतस्तदभावभेदः । न चात्मा प्रति
नियतरूपतयोपलब्धो येन तद्विपर्ययाभावे (स) सिध्येत् । ततो नैरात्म्याभावे ऽभावनिवृत्तिमात्रं
न त्वात्मसिद्धिः । तस्मात् ।

सपक्षाव्यतिरेकी चेद्धेतुर्हेतुरतोऽन्वयी ।

नान्वय्यव्यतिरेकी चेदनैरात्म्यं न सात्मकमिति ।। ५४५ ।। संग्रहतिः

अपि च ।

यस्य धूमस्याग्निनान्तरीयकः स्वभावः प्रवृत्तिषु विधिषु सिद्धः । स एवाग्नेर्न्निर्व्वर्त्तकः
स्वयं निवर्त्तमाने । नान्यथा । प्रवृत्तौ च स एव प्रवर्त्तकोऽग्निर्धूमादेरिति हि प्रामाणिकी गतिः ।

न खलु नान्तरीयकतासाधनं दर्शनादर्शनं लक्षणमन्वयव्यतिरेकसाधनं विना प्रसिध्यति ।

ननु व्यति(रि)क्तयोः कार्यकारणभावानान्तरीयकतासाधनं न दृष्ट्यदृष्टी । न ।
तयोरेव दृष्ट्यदृष्ट्योः कार्यकारणभावत्वात् । न ह्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामन्यः कार्यकारणभावः ।
नापि दृष्ट्यदृष्टिभ्यामन्यावन्वव्यतिरेकाविति । यस्य तु पुनः ।

अर्थान्तरस्य न साधनं नान्तरीयकतायाः । तद्भावेपि नापरस्याभावनियम1676 इति
न तदभावेऽभावस्य गतिः, तस्य व्यापकता(ऽ)भावात् । न चाव्यापकं निवर्त्तमानमपरस्य
निवर्त्तकं । न चात्मा व्यापकः सिद्धः तत्कथमसौ प्राणादेर्न्निर्व्वर्त्तकः । यतः ।

आत्मा हि न स्वयं देशकालयोर्व्विनिवर्त्तते नित्यताव्याप्तिसद्भावात् । ततस्तदभा
वादभावः प्राणादीनामित्यसिद्धमेतत् ।