uttarasthānam
6
bālopacaraṇīyādhyāyaḥ
1
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
bālasya-śiśoḥ, upacaraṇaṃ bālopacaraṇam, tasmai hitaḥ| śeṣaṃ pūrvavat| itītyādinā svamanīṣikāparikalpitatvamasya tantrasya nirākaroti|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
jātamātraṃ-sadya evodbhūtaṃ, bālamulbāt-aparāparaparyāyāt, saindhavayuktena ghṛtena vividhaiḥ prakāraiḥ śodhayitvā paścāt prasūtyā-prasavena, kleśitaṃ bālaṃ balātailena secayet| paścāt pāṣāṇayorvādanamasya karṇamūle kārayedvaidyaḥ| anantaramasya dakṣiṇe karṇe imaṃ-vakṣyamāṇaṃ, mantramuccārayet| tameva mantramāha-
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
aṅgādityādi|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
samāśvastasya ca bālasya nābhiṃ caturaṅgulādūrdhvaṃ sūtreṇa badhdvā+anantaraṃ chedayitvā grīvāyāṃ yojayet| nābhiṃ ca kuṣṭatailena secayet| anu-paścāt, kṣīrivṛkṣakaṣāyeṇa snāpayet| athavā sarveṣāṃ gandhānāṃ-candanādīnāṃ, jalena snāpayet| kimbhūtena ? koṣṇena| katham ? taptābhyāṃ-uṣṇābhyāṃ, rūpyasuvarṇābhyāṃ nimajjanaiḥ-asakṛtsecanaiḥ|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
anantaraṃ dakṣiṇahastatarjanyā vaidyastālu unnamya śirasi picunā tailāktenāvaguṇṭhayet| asya ca-bālasya, prāśyaṃ-lehaṃ, medhādyarthaṃ prayojayet| kiyanmātram ? hareṇupramāṇam| tathā+abhimantritaṃ-prāṅmantreṇa| kiṃ tatprāśyam ? ityāha-aindrītyādi| aindrī-indravāruṇī| brāhmī-maṇḍūkaparṇī|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
athavā suvarṇādikaṃ sūkṣmacūrṇikṛtya lihyāt| rajīkṛtā iti "arurmanaḥ" ityādinā sulopa itvaṃ ca| hemadhātrīcūrṇaṃ vā madhughṛtayuktaṃ lihyāt|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
tataḥ-anantaraṃ, garbhāmbhaḥ sarpiṣā saindhavayuktena vāmayet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
tato jātakarmāṇi-vedavihitāni, prājāpatyena-yo vedokto vidhistena gṛhyoktena, vidhinā bhiṣak kārayet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
hṛdayāśritānāṃ sirāṇāṃ prasavāddhetoryadvivṛtatvaṃ tasmātkāraṇāt tṛtīye divase kadāciccaturthe yoṣitāṃ stanyaṃ pravartate|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
yata evaṃ dinatricaturmātraṃ kṣīrābhāvaḥ, tasmāddhetoḥ prathame+ahni trīn kālān madhughṛte yavāsakayukte mantreṇa pāvite śiśuṃ prāśayet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
dvitīye divase tṛtīye ca divase lakṣmaṇayā siddhaṃ ghṛtaṃ trīneva kālān bhojayet| anantaraṃ tasya-śiśoḥ, pāṇestalena- madhyena, sammitaṃ-tatpramāṇaṃ, navanītaprayogāt pūrvaṃ nivāritastanasyāsya-bālasya, dvau kālau navanītaṃ stanyānupānaṃ prayojayet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
bālo mātuḥ-jananyā eva, stanyaṃ pibet| kutaḥ ? yasmācca tasyāḥ stanyamatiśayena dehasya vṛddhaye syāt| tadasampadi-mātṛstanyāsampattau, dve stanyadhātryau ca vatsale-snehale, kārye| tathā vyaṅgarahite, brahmacāriṇyau-varjitamaithune, varṇena prakṛtyā ca tulye, tathā niramaye, madhyavayaske, jīvadvatse, [ na lolupe-] laulyavarjite ādarayukte, te hitenāhāravihāreṇa yatnādupacaret|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
śugādīni stanyanāśasya kāraṇāni| śuk-śokaḥ| stanyasya madyāni hetavaḥ| kiṃbhūtāni ? sīdhuvarjyāni| ānūpajāśca rasāḥ| tathā kṣīravatya oṣadhayaḥ-jīvantyādyāḥ| śokādivaiparītyaṃ ca|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
tathā viruddha āhāro bhukto yayā tasyāḥ, tathā bubhukṣitāyā ninditāyāśca, tathā praduṣṭadoṣāyā garbhiṇyāśca sambandhi stanyamupayuktaṃ bālasya rogahetuḥ|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
stanyasyābhāve sati chāgaṃ payaḥ, gavyaṃ vā chāgatulyaguṇaṃ pibet| chāgasamānaguṇaṃ gavyaṃ kathaṃ syāt ? tatrāha-hrasvenetyādi| hrasvena pañcamūlena siddhaṃ śāliparṇīpṛśniparṇīsiddhaṃ vā śarkarāyutaṃ pibet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
anyadā+a tasya-śiśoḥ, bāndhavā vihitarakṣādayo niśāṃ jāgṛyuḥ| ṣaṣṭhīṃ punastamasvinīṃ viśeṣeṇa-yatnena, jāgṛyuḥ| kiṃ kurvantaḥ ? paraṃ harṣaṃ dhārayantaḥ|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
daśame dine pūrṇe sati sūtikāyā utthānaṃ kārayet| kathaṃ kārayet ? svakulayogyairvidhānaiḥ| bālasya nāma arcitaṃ-praśastamanugataṃ kulajātyādibhiḥ| kimbhūtasya ? aṅgaiḥ-pāṇyādibhiḥ, manohlādīni dhārayataḥ| kimbhūtaṃ nāma ? nakṣatrasya yā+asau devatā tayā yuktam| athavā bāndhavaṃ-jñātipūrvajaṃ, samavarṇaṃ-na tu viṣamākṣaram|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
tato-nāmakaraṇādanantaraṃ, prakṛtibhede-vikṛtivijñānīye (śā.a. 5) , uktāni yāni rūpāṇi tairāyuṣaḥ parīkṣaṇaṃ bālasya jñānavān-sumatiḥ, vaidyaḥ kuryāt| kimbhūtasya ? prākśirasa uttaraśiraso vā| tathā śucyādiguṇayuktāni upadhānāni śayyāyāmāstaraṇārthaṃ vāsāṃsi kuryāt| tathā rakṣoghnairdravyairdhūpitāni|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
kākaśca vastrādidhūpane śastaḥ| kimbhūtaḥ ? viśastaḥ vyāpādito, na tu svayaṃ mṛtaḥ| tathā trivṛtāyuktaḥ|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
bālaḥ sarvadā śubhahetūn maṇīn bibhṛyāt| kimbhūtān ? jīvantaśca te khaṅgādayaśca, teṣāṃ śṛṅgāṇi, tebhya utthānaṃ yeṣāṃ tān, jīvatāmeva ye gṛhītā ityarthaḥ| śṛṅgagrahaṇamupalakṣaṇārtham, ata eva sarpādijānapi maṇīn dhārayet| tathā, oṣadhīrbrāhmyādīḥ śreṣṭhāḥ-śubhāḥ, dhārayet| kaiḥ ? pāṇyādibhiḥ| viśeṣeṇa sarvadā vacāṃ dhārayet| kimbhūtāṃ vacām ? āyurādikaraṇahetuṃ tathā rakṣonivāriṇīm|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
anantaraṃ ṣaṣṭhe māsi saptame+aṣṭame vā bālasya nīrujasya himāgame śubhe divase karṇau vidhyet, dhātryutsaṅgasthitasya| dhātrī-mātā stanadāyinī ca| kathaṃ vidhyet ? sāntvayan prīti vacanādinā|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
kumārasya prāk-pūrvaṃ, dakṣiṇaṃ karṇaṃ yoṣitastu vāmaṃ vaidyo vidhyet| kiṃ kurvan ? dakṣiṇena hastena sūcīṃ dadhat, vāmena pāṇinā pāliṃ dadhat| kva vidhyet ? karṇapīṭhasya madhya bhāge kiñcit-manāk, gaṇḍasthānābhimukham| kīdṛśasya bālasya ? samyaṅ niścalaṃ dhṛtasya| kva vidhyet ? daivakṛte chidre| kimbhūte ? jarāyumātreṇa pracchanne-sthagite| tathā raviraśmibhiravabhāsite-udyotite| tathā+alaktakarasenāṅkite-cinhite| kathaṃ vidhyet ? lāghavāt sakṛt-ekavārameva, tathā ṛju-saralaṃ kṛtvā nopariṣṭānnādhastānna pārśvato vidhyet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
hi-yasmāt, tatra śirā āśritāḥ| ta evāha kāliketyādi saṃ-tāsāṃ ca vyadhāt rāgādayaḥ syuḥ|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
teṣāṃ ca rāgādīnāṃ yathāsvaṃ nirūpya cikitsitaṃ kuryāt|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
sthāne vyadhāt rudhiraṃ na bha(sra)vati, na ca rugādīnāṃ sambhavaḥ|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
anu-karṇavyadhasya paścāt, sūtraṃ snehaliptaṃ sūcyā+anusyūtaṃ karṇe nidhāpayet| āmatailena ca secayet| bahalāṃ-ṅanāṃ, pālīṃ tadvat-pūrvavat, ārayā vidhyet hitāśinaḥ sataḥ| anantaraṃ tryahādūrdhvaṃ sthūlatarā vartiḥ sañcāryā| tato rūḍhaṃ karṇaṃ śanaiḥ śanairvardhayet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
anantaramenaṃ-śiśuṃ, jātadantaṃ santaṃ stanāt krameṇāpasārayet-na sahasā| pūrvoktaṃ-chāgādikaṃ, kṣīramannaṃ ca laghu bṛṃhaṇaṃ yojayet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
priyālādibhirmodako+apastanasya śiśoḥ prīṇano yojyaḥ| bālabilvādibhirdīpano modako yojyaḥ| dhātukyādibhiḥ saṅgrāhī yojyaḥ|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
yathāvasthamasya-śiśoḥ, somyairauṣadhairaviṣādakaiḥ-akṣobhakaiḥ, āmayān jayet| virekamatiśayena varjayedātyayikaṃ vyādhimantareṇa|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
na ca taṃ-bālaṃ, avidheyaṃ-anāyattaṃ kṛtvā, trāsayet- na bhāyayet| yatastrastaṃ bālaṃ grahā gṛhṇanti|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
vastravātādibhyaśca taṃ rakṣayet|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
brāhmyādibhiḥ kalkīkṛtaiḥ sādhitaṃ sarpirvāṅmedhādikṛt| āyuṣyaṃ pāpmādiharaṃ bhūtonmādanibarhaṇaṃ ca|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
vacādibhiḥ pālikaiścaturguṇakṣīrāt ghṛtaprasthamaṣṭāṅgaṃ pacet| aṣṭāvaṅgāni-vacādīni yasmiṃstadaṣṭāṅgam| etatpītaṃ dhanyādiguṇam|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
ajākṣīrādibhiḥ siddhaṃ sārasvataṃ ghṛtaṃ vāṅmedhādikaram|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
vacādibhiḥ sādhitaṃ ghṛtaṃ pūrveṇa samānam|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
hemādiślokoktāḥ pādikāścatvāro yogā madhughṛtābhyāṃ sadravā varṣaṃ līḍhā vapurādikṛtaḥ śubhāśca|
Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
Sarvāṅgasundarā
vacādibhiḥ sarpirlīḍhairvāk śasyate| śudhyata iti cintyam, "karmavatkarmakartā" ityasya tvaviṣayaḥ| iti śrīmṛgāṅkadattaputraśrīmadaruṇadattaviracitāyāmaṣṭāṅgahṛdaya- ṭīkāyāṃ |sarvāṅgasundarākhyāyāṃ ṣaṣṭhe uttarasthāne bālopa- caraṇīyo nāma prathamo+adhyāyaḥ samāptaḥ||1||