लक्षितं स्वार्थमनुमानमिदानीं क्रमप्राप्तं परार्थमनुमानं लक्षयति--
यथोक्त563साधनाभिधानजः परार्थम् ॥ १ ॥
यथोक्त564म् स्वनिश्चितसाध्याविनाभावैकलक्षणं यत् साधनम् तस्याभिधानम् ।
अभिधीयते परस्मै प्रतिपाद्यते अनेनेति अभिधानम् वचनम्, तस्माज्जातः सम्यगर्थ
निर्णयः परार्थम् अनुमानं परोपदेशापेक्षं साध्यविज्ञानमित्यर्थः ॥ १ ॥
ननु वचनं परार्थमनुमानमित्याहुस्तत्कथमित्याह--
वचनमुपचारात् ॥ २ ॥
अचेतनं हि वचनं न साक्षात्प्रमितिफलहेतुरिति न निरुपचरितप्रमाण
भावभाजनम्, मुख्यानुमानहेतुत्वेन तूपचरितानुमानाभिधानपात्र565तां प्रतिपद्यते । उपचार
श्चात्र कारणे कार्यस्य । यथोक्तसाधनाभिधानात् तद्विषया स्मृतिरुत्पद्यते, स्मृतेश्चानुमा
नम्, तस्मादनुमानस्य परम्परया यथोक्तसाधनाभिधानं कारणम्, तस्मिन् कारणे वचने
कार्यस्यानुमानस्योपचारः समारोपः क्रियते । ततः समारोपात् कारणं वचनमनुमान
शब्देनोच्यते । कार्ये वा प्रतिपादकानुमानजन्ये वचने कारणस्यानुमानस्योपचारः ।
वचनमौपचारिकमनुमानं न मुख्यमित्यर्थः ।
इह च मुख्यार्थबाधे प्रयोजने निमित्ते चोप566चारः प्रवर्तते । तत्र मुख्यो
ऽर्थः साक्षात्प्रमितिफलः सम्यगर्थनिर्णयः प्रमाणश567ब्दसमानाधिकरणस्य परार्थानुमान
शब्दस्य, तस्य568 बाधा, वचनस्य निर्णयत्वानुपपत्तेः । प्रयोजनम् अनुमानावयवाः प्रति
ज्ञादय इति शास्त्रे व्यवहार एव, निर्ण569यात्मन्यनंशे त570द्व्यवहारानुपपत्तेः । निमि571त्तं तु निर्ण
यात्मकानुमानहेतुत्वं वचनस्येति ॥ २ ॥
तद् द्वेधा ॥ ३ ॥
तद् वचनात्मकं परार्थानुमानं द्वेधा द्विप्रकारम् ॥ ३ ॥
प्रकारभेदमाह--
तथोपपत्त्यन्यथानुपपत्तिभेदात् ॥ ४ ॥
-
प्रथमं द्वितीयं च सूत्रद्वयं ता--मू॰ प्रतौ भेदकचिह्नं विना सहैव लिखितं दृश्यते ।
↩ -
यथा उक्तम् ।
↩ -
अनुमानशब्दवाच्यताम् ।
↩ -
मुख्यार्थस्योपचारः ।
↩ -
--॰शब्दः समा--॰डे॰ ।
↩ -
अग्निर्माणवक इव
↩
इत्यत्र मुख्यार्थो दाहकत्वम्, वर्जनीयत्वबुद्धिः प्रयोजनम्, शाब्दप्रवृत्तौ निमित्तमुपतापकत्वम् । -
परार्थानुमाने ।
↩ -
पूर्वोक्त॰ ।
↩ -
प्रवृत्तौ ।
↩