Adhikāra 82

654

वैद्यो व्याध्युपसृष्टश्च भेषजं परिचारकः ॥

एते पादाश्चिकित्सायाः कर्मसाधनहेतवः ॥ १ ॥

तत्त्वाधिगतशास्त्रार्थो दृष्टकर्मा स्वयंकृती ॥

लघुहस्तः शुचिः शूरः सज्जोपस्करभेषजः ॥ २ ॥

प्रत्युत्पन्नमतिर्धीमान्व्यवसायी विशारदः ॥

सत्यधर्मपरो यश्च स भिषक्पाद उच्यते ॥ ३ ॥

655

आयुष्मान्सत्त्ववान्साध्यो द्रव्यवानात्मवानपि ॥

उच्यते व्याधितः पादो वैद्यवाक्यकृदास्तिकः ॥ ४ ॥

प्रशस्तदेशसंभूतं प्रशस्तेऽहनि चोद्धृतम् ॥

अल्पमात्रं महावीर्यं गन्धवर्णरसान्वितम् ॥ ५ ॥

दोषघ्नमग्लानिकरमविकारि विपर्यये ॥

समीक्ष्य काले दत्तं च भेषजं पाद उच्यते ॥ ६ ॥

स्निग्धोऽजुगुप्सुर्बलवान्युक्तो व्याधितरक्षणे ॥

वैद्यवाक्यकृदश्रान्तः पादः परिचरः स्मृतः ॥ ७ ॥

स्वदेशे निचिता दोषा अन्यस्मिन्कोपमागताः ॥

बलवन्तस्तथा न स्युर्जलजा वा स्थलाहृताः ॥ ८ ॥

उचिते वर्तमानस्य नास्ति देशकृतं भयम् ॥

आहारस्वप्नचेष्टादौ तद्देशस्य गुणे सति ॥ ९ ॥

656

विकारेऽल्पे महत्कर्म क्रिया लघ्वी महागदे ॥

द्वयमेतदकौशल्यं कौशल्यं युक्तकर्मता ॥ १० ॥

क्रियायास्तु गुणालाभे क्रियामन्यां प्रयोजयेत् ॥

पूर्वस्यां शान्तवेगायां न क्रियासंकरो मतः ॥ ११ ॥

657

गुणालाभेऽपि कर्तव्या विश्रामान्तरितक्रिया ॥

सैव सैवान्यथा तस्याः पूर्ववत्संकराद्भयम् ॥ १२ ॥

षड्भिः केचिदहोरात्रैः केचित्सप्तभिरेव च ॥

इच्छन्ति मुनयः प्रायो रसस्य परिवर्तनम् ॥ १३ ॥

परिवृत्या रसस्यैव शान्तवेगा क्रिया मता ॥ १४ ॥

चण्डः साहसिको भीरुः कृतघ्नो व्यग्र एव च ॥

सद्वैद्यनृपतिद्वेष्टा तद्द्विष्टः शोकपीडितः ॥

यादृच्छिको मुमूर्षुश्च विहीनः करणैश्च यः ॥ १५ ॥

वैरी वैद्यविदग्धश्च श्रद्धाहीनः सुशङ्कितः ॥

भिषजामविधेयश्च नोपक्रम्या भिषग्वरैः ॥ १६ ॥

एतानुपाचरेद्वैद्यो बहून्दोषानवाप्नुयात् ॥

एभ्योऽन्ये समुपक्रम्या नराः सर्वैरुपक्रमैः ॥ १७ ॥

658

चिकित्सितं शरीरं यो न निष्क्रीणाति दुर्मतिः ॥

स यत्करोति सुकृतं तत्सर्वं भिषगश्नुते ॥ १८ ॥

नैव कुर्वीत लोभेन चिकित्सापण्यविक्रयम् ॥

ईश्वराणां वसुमतां लिप्सेतार्थं तु वृत्तये ॥ १९ ॥

गुञ्जाभिः सप्तभिर्माषः शाणो माषचतुष्टयम् ॥

द्वौ शाणौ वटकः कोलस्तौ द्वौ कर्ष उदुम्बरः ॥ २० ॥

अक्षं पाणितलं ज्ञेयं सुवर्णं कवलग्रहः ॥

पिचुर्बिडालपदकं शुक्तिः पाणितलद्वयम् ॥ २१ ॥

तद्द्वयेन पलं मुष्टिः प्रकुञ्चो बिल्वमुच्यते ॥

द्वे पले प्रसृतं विद्यात्तद्द्वयं कुडवोऽञ्जलिः ॥ २२ ॥

मानिकाऽष्टपलं ते द्वे प्रस्थस्तस्माच्चतुर्गुणम् ॥

आढकं कंसपात्रे च चतुर्भिर्द्रोण उच्यते ॥ २३ ॥

तत्पर्याया घटोन्माननल्वणार्मणसूर्पकाः ॥

तुला पलशतं ताभिर्विंशत्या भार उच्यते ॥ २४ ॥

659

शुष्कद्रव्येष्विदं मानं द्विगुणं तु द्रवार्द्रयोः ॥

ज्ञातव्यं कुडवादूर्ध्वं प्रस्थादिश्रुतमानतः ॥ २५ ॥

द्वैगुण्यं न तुलामान इति मानविदो विदुः ॥ २६ ॥

गोणी द्रोणाढकप्रस्थाः कुडवश्च पलं पिचुः ॥

शाणको माषकश्चैव यथापूर्वं चतुर्गुणाः ॥ २७ ॥

660