nidānasthānam
prathamo+adhyāyaḥ/
Su.2.1.1 athāto vātavyādhinidānaṁ vyākhyāsyāmahaḥ//
Su.2.1.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ//
Su.2.1.3 dhanvantariṁ dharmabhṛtāṁ variṣṭhamamṛtodbhavam/ caraṇāvupasaṁgṛhya suśrutaḥ paripṛcchati//
Su.2.1.4 vāyoḥ prakṛtibhūtasya vyāpannasya ca kopanaiḥ/ sthānaṁ karma ca rogāṁśca vada me vadatāṁ vara//
Su.2.1.5 tasya tadvacanaṁ †prābravīdbhiṣajaṁ varaḥ/ svayaṁbhūreṣa bhagavān vāyurityabhiśabditaḥ//
Su.2.1.6 svātantryānnityabhāvācca sarvagatvāttathaiva ca/ sarveṣāmeva sarvātmā sarvalokanamaskṛtaḥ//
Su.2.1.7 sthityutpattivināśeṣu bhūtānāmeṣa kāraṇam/ avyakto vyaktakarmā ca rūkṣaḥ† śīto laghuḥ kharaḥ//
Su.2.1.8 tiryaggo dviguṇaścaiva rajobahula eva ca/ acintyavīryo doṣāṇāṁ netā rogasamūharāṭ//
Su.2.1.9 āśukārī muhuścārī pakvādhānagudālayaḥ/ dehe vicaratastasya lakṣaṇāni nibodha me//
Su.2.1.10 doṣadhātvagnisamatāṁ saṁprāptiṁ viṣayeṣu ca/ kriyāṇāmānulomyaṁ ca karotyakupito+anilaḥ// †/ indriyārthopasaṁprāptiṁ doṣadhātvagnyavaikṛtam/ kriyāṇāmānulomyaṁ ca kuryādvāyuradūṣitaḥ//)
Su.2.1.11 yathā+agniḥ pañcadhā bhinno nāmasthānakriyāmayaiḥ/ bhinno+anilastasthā hyeko nāmasthānakriyāmayaiḥ//
Su.2.1.12 prāṇodānau samānaśca vyānaścāpāna eva ca/ sthānasthā mārutāḥ pañca yāpayanti śarīriṇam//
Su.2.1.13 yo vāyurvaktrasaṁcārī sa prāṇo nāma dehadhṛk/ so+annaṁ praveśayatyantaḥ prāṇāṁścāpyavalambate//
Su.2.1.14 prāyaśaḥ kurute duṣṭo hikkāśvāsādikān gadān// udāno nāma yastūrdhvamupaiti pavanottamaḥ//
Su.2.1.15 tena bhāṣitagītādiviśeṣo+abhipravartate/ ūrdhvajatrugatān rogān karoti ca viśeṣataḥ//
Su.2.1.16 āmapakvāśayacaraḥ samāno †vahnisaṅgataḥ/ so+annaṁ pacati tajjāṁśca †viśeṣānvivinakti hi//
Su.2.1.17 gulmāgnisādātīsāraprabhṛtīn† kurute gadān/ kṛtsnadehacaro vyāno rasasaṁvahanodyataḥ//
Su.2.1.18 svedāsṛksrāvaṇaścāpi pañcadhā ceṣṭayatyapi/ kruddhaśca kurute rogān prāyaśaḥ sarvadehagān//
Su.2.1.19 pakvādhānālayo+apānaḥ kāle karṣati cāpyadhaḥ/ †samīraṇaḥ śakṛnmūtraṁ śukragarbhārtavāni ca//
Su.2.1.20 kuddhaśca kurute rogān ghorān bastigudāśrayān/ śukradoṣapramehāstu vyānāpānaprakopajāḥ//
Su.2.1.21 yugapat kupitāścāpi dehaṁ bhindyurasaṁśayam/ ata ūrdhvaṁ pravakṣyāmi nānāsthānāntarāśritaḥ//
Su.2.1.22 bahuśaḥ kupito vāyurvikārān kurute hi yān/ vāyurāmāśaye kruddhaśchardyādīn kurute gadān//
Su.2.1.23 mohaṁ mūrcchāṁ pipāsāṁ ca hṛdgrahaṁ pārśvavedanām/ pakvāśayastho+antrakūjaṁ †śūlaṁ nābhau karoti ca//
Su.2.1.24 kṛcchramūtrapurīṣatvamānāhaṁ trikavedanām/ śrotrādiṣvindriyavadhaṁ kuryāt kruddhaḥ samīraṇaḥ//
Su.2.1.25 vaivarṇyaṁ sphuraṇaṁ raukṣyaṁ suptiṁ cumucumāyanam/ tvakstho nistodanaṁ kuryāt tvagbhedaṁ paripoṭanam//
Su.2.1.26 vraṇāṁśca raktago granthīn †saśūlān māṁsasaṁśritaḥ/ tathā medaḥśritaḥ kuryādgrandhīnmandarujo+avraṇān//
Su.2.1.27 kuryāt sirāgataḥ śūlaṁ sirākuñcanapūraṇam/ snāyuprāptaḥ †stambhakampau śūlamākṣepaṇaṁ tathā//
Su.2.1.28 hanti sandhigataḥ sandhīn śūlaśophau karoti ca/ asthiśoṣaṁ prabhedaṁ ca kuryācchūlaṁ ca tacchritaḥ//
Su.2.1.29 tathā majjagate ruk ca na kadācit praśāmyati/ apravṛttiḥ pravṛttirvā vikṛtā† śukrage+anile//
Su.2.1.30 hastapādaśirodhātūṁstathā saṁcarati kramāt/ vyāpnuyādvā+akhilaṁ dehaṁ vāyuḥ sarvagato nṛṇām//
Su.2.1.31 stambhanākṣepaṇasvāpaśophaśūlāni sarvagaḥ†/ sthāneṣūkteṣu saṁmiśraḥ saṁmiśrāḥ kurute rujaḥ//
Su.2.1.32 kuryādavayavaprāpto† mārutastvamitān gadān/ dāhasaṁtāpamūrcchāḥ syurvāyau pittasamanvite//
Su.2.1.33 śaityaśophagurutvāni tasminneva kaphāvṛte/ sūcībhiriva nistodaḥ sparśadveṣaḥ prasuptatā//
Su.2.1.34 śeṣāḥ pittavikārāḥ syurmārute śoṇitānvite/ prāṇe pittāvṛte chardirdāhaścaivopajāyate//
Su.2.1.35 daurbalyaṁ sadanaṁ tandrā vaivarṇyaṁ† ca kaphāvṛte/ udāne pittasaṁyukte mūrcchādāhabhramaklamāḥ//
Su.2.1.36 asvedaharṣau mando+agniḥ śītastambhau kaphāvṛte/ samāne pittasaṁyukte svedadāhauṣṇyamūrcchanam//
Su.2.1.37 †kaphādhikaṁ ca viṇmūtraṁ romaharṣaḥ kaphāvṛte/ apāne pittasaṁyukte dāhauṣṇye syādasṛgdaraḥ†//
Su.2.1.38 adhaḥkāyagurutvaṁ ca tasminneva† kaphāvṛte/ vyāne pittāvṛte dāho gātravikṣepaṇaṁ klamaḥ//
Su.2.1.39 †gurūṇi sarvagātrāṇi stambhanaṁ cāsthiparvaṇām/ liṅgaṁ kaphāvṛte vyāne ceṣṭāstambhastathaiva ca//
Su.2.1.40 prāyaśaḥ sukumārāṇāṁ mithyā++āhāravihāriṇām/ †rogādhvapramadāmadyavyāyāmaiścātipīḍanāt//
Su.2.1.41 ṛtusātmyaviparyāsāt snehādīnāṁ ca vibhramāt/ avyavāye tathā sthūle vātaraktaṁ prakupyati†//)
Su.2.1.42 hastyaśvoṣṭrairgacchato+anyaiśca vāyuḥ kopaṁ yātaḥ kāraṇaiḥ sevitaiḥ svaiḥ/ tīkṣṇoṣṇāmlakṣāraśākādibhojyaiḥ saṁtāpādyairbhūyasā sevitaiśca//
Su.2.1.43 kṣipraṁ raktaṁ duṣṭimāyāni† tacca vāyormārgaṁ saṁruṇaddhyāśu yātaḥ/ kruddho+atyarthaṁ mārgarodhāt sa †vāyuratyudriktaṁ dūṣayedraktamāśu†//
Su.2.1.44 tat saṁpṛktaṁ vāyunā dūṣitena tatprāvalyāducyate vātaraktam/ tadvat pittaṁ dūṣitenāsṛjā++āktaṁ śleṣmā duṣṭo dūṣitenāsṛjā++āktaḥ//
Su.2.1.45 †sparśodvignau todabhedapraśoṣasvāpopetau vātaraktena pādau/ pittāsṛgbhyāmugradāhau bhavetāmatyarthoṣṇau raktaśophau mṛdū ca//
Su.2.1.46 kaṇḍūmantau śvetaśītau saśophau pīnastabdhau śleṣmaduṣṭe tu rakte/ †sarvairduṣṭe śoṇite cāpi doṣāḥ svaṁ svaṁ rūpaṁ pādayordarśayanti//
Su.2.1.47 prāgrūpe śithilau svinnau †śītalau saviparyayau/ vaivarṇyatodasuptatvagurutvauṣasamanvitau//
Su.2.1.48 pādayormūlamāsthāya kadāciddhastayorapi/ āsvorviṣamiva kruddhaṁ taddehamanusarpati//
Su.2.1.49 ājānusphuṭitaṁ yacca prabhinnaṁ prasrutaṁ ca yat/ upadravaiśca yajyuṣṭaṁ prāṇamāṁsakṣayādibhiḥ//
Su.2.1.50 śoṇitaṁ tadasādhyaṁ syādyāpyaṁ saṁvatsarotthitam/ yadā tu dhamanīḥ sarvāḥ kupito+abhyeti mārutaḥ//
Su.2.1.51 tadākṣipatyāśu muhurmuhurdehaṁ muhuścaraḥ/ muhurmuhustadākṣepādākṣepaka iti smṛtaḥ//
Su.2.1.52 so+apatānakasaṁjño yaḥ pātayatyantarā+antarā/ kaphānvito bhṛśaṁ vāyustāsveva yadi tiṣṭhati//
Su.2.1.53 sa daṇḍavat stambhayati kṛcchro daṇḍāpatānakaḥ/ hanugrahastadā+atyarthaṁ kṛcchrānniṣevate//
Su.2.1.54 dhanustulyaṁ namedyastu sa dhanuḥstambhasaṁjñakaḥ/ aṅgulīgulphajaṭharahradvakṣogalasaṁśritaḥ//
Su.2.1.55 snāyupratānamanilo yadā++ākṣipati vegavān/ viṣṭabdhākṣaḥ stabdhahanurbhagnapārśvaḥ kaphaṁ vaman//
Su.2.1.56 abhyantaraṁ dhanuriva yadā namati mānavaḥ/ tadā+asyābhyantarāyāmaṁ kurute māruto balī//
Su.2.1.57 bāhyasnāyupratānastho bāhyāyāmaṁ karoti ca/ tamasādhyaṁ budhāḥ prāhurvakṣaḥkaṭhyūrubhañjanam//
Su.2.1.58 kaphapittānvito vāyurvāyureva ca kevalaḥ/ kuryādākṣepakaṁ tvanyaṁ caturthamabhighātajam//
Su.2.1.59 garbhapātanimittaśca śoṇitātisravācca yaḥ/ abhighātanimittaśca na sidhyatyapatānakaḥ//
Su.2.1.60 adhogamāḥ satiryaggā dhamanīrūrdhvadehagāḥ/ yadā prakupito+atyarthaṁ mātariśvā prapadyate//
Su.2.1.61 tadā+anyatarapakṣasya sandhibandhān vimokṣayan/ hanti pakṣaṁ tamāhurhi pakṣāghātaṁ bhiṣagvarāḥ//
Su.2.1.62 yasya kṛtsnaṁ śarīrārdhamakarmaṇyamacetanam/ †tataḥ patasyasūn vā+api †tyajatyanilapīḍitaḥ//
Su.2.1.63 śuddhavātahataṁ pakṣaṁ kṛcchrasādhyatamaṁ viduḥ/ sādhyamanyena saṁsṛṣṭamasādhyaṁ kṣayahetukam//
Su.2.1.64 vāyurūrdhvaṁ vrajet sthānāt kupito hṛdayaṁ śiraḥ/ śaṅkhau ca pīḍayatyaṅgānyākṣipennamayecca saḥ//
Su.2.1.65 nimīlitākṣo niśceṣṭaḥ stabdhākṣo vā+api kūjati/ nirucchvāso+athavā kṛcchrāducchvasyānnaṣṭacetanaḥ//
Su.2.1.66 svasthaḥ syāddhṛdaye mukte hyāvṛte tu pramuhyati/ kaphānvitena vātena jñeya eṣo+apatantrakaḥ//
Su.2.1.67 divāsvapnāsanasthānavivṛtādhvanirīkṣaṇaiḥ†/ manyāstambhaṁ prakurute sa eva śleṣmaṇā++āvṛtaḥ//
Su.2.1.68 (†garbhiṇīsūtikābālavṛddhakṣīṇeṣvasṛkkṣaye/) uccairvyāharato+atyarthaṁ svādataḥ kaṭhināni vā/ hasato †jṛmbhato bhārādviṣamācchayanādapi//
Su.2.1.69 śironāsauṣṭhacibukalalāṭekṣaṇasandhigaḥ/ ardayitvā+anilo vaktramarditaṁ janayatyataḥ//
Su.2.1.70 vakrībhavati vaktrārdhaṁ grīvā cāpyapavartate/ śiraścalati vāksaṅgo netrādīnāṁ ca vaikṛtam//
Su.2.1.71 grīvācibukadantānāṁ tasmin pārśve tu vedanā/ yasyāgrajo romaharṣo vepathurnetramāvilam//
Su.2.1.72 vāyurūrdhvaṁ tvaci svāpastodo manyāhanugrahaḥ/ tamarditamiti grāhurvyādhiṁ vyādhiviśāradāḥ//
Su.2.1.73 kṣīṇasyānimiṣākṣasya prasaktaṁ† saktabhāṣiṇaḥ/ na sidhyatyarditaṁ bāḍhaṁ trivarṣaṁ vepanasya ca//
Su.2.1.74 †pārṣṇipratyaṅgulīnāṁ tu kaṇḍarā yā+anilārditāḥ/ †sakthnaḥ kṣepaṁ nigṛhṇīyādgṛdhrasīti hi sā smṛtā//
Su.2.1.75 †talapratyaṅgulīnāṁ tu kaṇḍarā bāhupṛṣṭhataḥ/ bāhvoḥ karmakṣayakarī viśvācīti hi sā smṛtā//
Su.2.1.76 vātaśoṇitajaḥ śopho jānumadhye mahārujaḥ/ śiraḥ kroṣṭukapūrvaṁ tu sthūlaḥ kroṣṭukamūrdhavat//
Su.2.1.77 vāyuḥ †kaṭyāṁ sthitaḥ sakthnaḥ kaṇḍarāmākṣipedyadā/ svañjastadā bhavejjantuḥ, paṅguḥ sakthnordvayorvadhāt//
Su.2.1.78 prakrāman vepate yastu svañjanniva ca gacchati/ kalāyasvañjaṁ taṁ vidyānmuktasandhiprabandhanam//
Su.2.1.79 nyaste tu viṣamaṁ(me) pāde rujaḥ kuryāt samīraṇaḥ/ vātakaṇṭaka ityeṣa vijñeyaḥ khaḍu(la)kāśritaḥ//
Su.2.1.80 pādayoḥ kurute dāhaṁ pittāsṛksahito+anilaḥ/ viśeṣataścaṅkramaṇāt pādadāhaṁ tamādiśet//
Su.2.1.81 hṛṣyataścaraṇau yasya bhavataśca prasuptavat†/ pādaharṣaḥ sa vijñeyaḥ kaphavātaprakopajaḥ//
Su.2.1.82 aṁsadeśasthito vāyuḥ śoṣayitvāṁ+asabandhanam/ sirāścākuñcya tatrastho janayatyavabāhukam//
Su.2.1.83 yadā śabdavahaṁ sroto vāyurāvṛtya tiṣṭhati/ śuddhaḥ śleṣmānvito vā+api bādhiryaṁ tena jāyate//
Su.2.1.84 hanuśaṅkhaśirogrīvaṁ yasya bhindannivānilaḥ/ karṇayoḥ kurute śūlaṁ karṇaśūlaṁ taducyate//
Su.2.1.85 āvṛtya sakapho vāyurdhamanīḥ śabdavāhīnīḥ/ narān karotyakriyakānmūkaminmiṇagadgadān//
Su.2.1.86 adho yā vedanāṁ yāti varcomūtrāśayotthitā/ bhindatīva gudopasthaṁ sā tūnītyabhidhīyate//
Su.2.1.87 gudopasthotthitā saiva pratilomavisarpiṇī/ vegaiḥ pakvāśayaṁ yāti pratitūnīti sā smṛtā//
Su.2.1.88 sāṭopamatyugrarujamādhmātamudaraṁ bhṛśam/ ādhmānamiti jānīyādghoraṁ vātanirodhajam//
Su.2.1.89 vimuktapārśvahṛdayaṁ tadevāmāśayotthitam/ pratyādhmānaṁ vijānīyāt kaphavyākulitānilam//
Su.2.1.90 aṣṭhīlāvadghanaṁ granthimūrdhvamāyatamunnatam/ vātāṣṭhīlāṁ vijānīyādbahirmārgavarodhinīm†//
Su.2.1.91 enāmeva rujāyuktāṁ vātaviṇmūtrarodhinīm/ pratyaṣṭhīlāmiti vadejjāṭhare tiryagutthitām//