ṣoḍaśo+adhyāyaḥ/
Su.2.16.1 athāto mukharogāṇāṁ nidānaṁ vyākhyāsyāmaḥ//
Su.2.16.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ//
Su.2.16.3 mukharogāḥ pañcaṣaṣṭirbhavanti saptasvāyataneṣu/ tatrāyatanāni oṣṭhau, dantamūlāni, dantāḥ, jihvā, tālu, kaṇṭhaḥ, sarvāṇi ceti/ tatrāṣṭāvoṣṭhayoḥ, pañcadaśa dantamūleṣu, aṣṭau danteṣu, pañca jihvāyāṁ, nava tāluni, saptadaśa kaṇṭhe, trayaḥ sarveṣvāyataneṣu//
Su.2.16.4 tatrauṣṭhaprakopā vātapittaśleṣmasannipātaraktamāṁsamedobhighātanimittāḥ//
Su.2.16.5 karkaśau paruṣau stabdhau kṛṣṇau tīvraruganvitau†/ dālyete paripāṭhyete hyoṣṭhau mārutakopataḥ//
Su.2.16.6 †ācitau piḍākābhistu sarṣapākṛtibhirbhṛśam/ sadāhapākasaṁsrāvau† nīlau pītau ca pittataḥ//
Su.2.16.7 savarṇābhistu cīyete piḍakābhiravedanau/ †kaṇḍūmantau kaphācchūnau picchilau śītalau gurū//
Su.2.16.8 sakṛt kṛṣṇau sakṛt pītau sakṛcchvetau tathaiva ca/ sannipātena vijñeyāvanekapiḍikācitau//
Su.2.16.9 kharjūraphalavarṇābhiḥ †piḍakābhiḥ samācitau/ raktopasṛṣṭau rudhiraṁ sravataḥ śoṇitaprabhau//
Su.2.16.10 māsaduṣṭau gurū sthūlau māṁsapiṇḍavadudgatau/ jantavaścātra mūrcchanti †sṛkkasyobhayato mukhāt//
Su.2.16.11 †medasā ghṛtamaṇḍābhau kaṇḍūmantau sthirau mṛdū// acchaṁ sphaṭikasaṅkāśamāsrāvaṁ sravayo †gurū//
Su.2.16.12 †kṣatajābhau vidīryete pāṭhyete cābhighātataḥ/ †grathitau ca samākhyātāvoṣṭhau kaṇḍūsamanvitau//
Su.2.16.13 dantamūlagatāstu śītādo, dantapuppuṭako, dantaveṣṭakaḥ, śauṣiro, mahāśauṣiraḥ, paridara, upakuśo, dantavaidarbho, vardhanaḥ, adhimāṁso, nāḍyaḥ pañceti//
Su.2.16.14 śoṇitaṁ dantaveṣṭebhyo yasyākasmāt pravartate/ durgandhīni sakṛṣṇāni prakledīni mṛdūni ca//
Su.2.16.15 dantamāṁsāni śīryante pacanti ca parasparam/ śītādo nāma sa vyādhiḥ kaphaśoṇitasaṁbhavaḥ//
Su.2.16.16 dantayostriṣu vā yasya śvayathuḥ †sarujo mahān/ dantapuppuṭako jñeyaḥ kapharaktanimittajaḥ//
Su.2.16.17 sravanti pūyarudhiraṁ calā dantā bhavanti ca/ dantaveṣṭaḥ sa vijñeyo duṣṭaśoṇitasaṁbhavaḥ//
Su.2.16.18 śvayathurdantamūleṣu rujāvān kapharaktajaḥ†/ lālāsrāvī sa vijñeyaḥ kaṇḍūmāñ† śauṣiro gadaḥ//
Su.2.16.19 dantāścalanti veṣṭebhyastālu cāpyavadīryate/ dantamāṁsāni pacyante mukhaṁ ca paripīḍyate//
Su.2.16.20 yasmin sa sarvajo vyādhirmahāśauṣirasaṁjñakaḥ/ dantamāṁsāni śīryante yasmin ṣṭhīvati cāpyasṛk†//
Su.2.16.21 pittāsṛkkaphajo vyādhirjñeyaḥ paridaro hi saḥ/ ceṣṭeṣu dāhaḥ pākaśca tebhyo dantāścalanti †ca//
Su.2.16.22 āghaṭṭitāḥ prasravanti śoṇitaṁ mandavedanāḥ/ ādhmāyante srute rakte mukhaṁ pūti ca jāyate//
Su.2.16.23 yasminnupakuśaḥ sa †syāt pittaraktakṛto gadaḥ/ ghṛṣṭeṣu dantamūleṣu saṁrambho jāyate mahān//
Su.2.16.24 bhavanti ca calā dantāḥ sa vaidarbho+abhighātajaḥ/ mārutenādhiko danto jāyate tīvravedanaḥ//
Su.2.16.25 vardhanaḥ sa mato †vyādhirjāte ruk ca praśāmyati/ hānavye paścime dante mahāñchotho mahārujaḥ//
Su.2.16.26 lālāsrāvī kaphakṛto vijñeyaḥ so+adhimāṁsakaḥ/ dantamūlagatā nāḍyaḥ pañca jñeyā yatheritāḥ//
Su.2.16.27 dantagatāstu dālanaḥ, krimidantako, dantaharṣo, bhañjanakaḥ, dantaśarkarā, kapālikā, śyāvadantako, hanumokṣaśceti//
Su.2.16.28 †dālyante bahudhā dantā yasmiṁstīvraruganvitāḥ/ dālanaḥ sa iti jñeyaḥ sadāgatinimittajaḥ//
Su.2.16.29 kṛṣṇaścchidrī calaḥ srāvī sasṁrambho mahārujaḥ/ animittarujo vātādvijñeyaḥ kṛmidantakaḥ//
Su.2.16.30 śītamuṣṇaṁ ca †daśanāḥ sahante sparśanaṁ na ca/ yasya taṁ dantaharṣaṁ tu vyādhiṁ vidyāt samīraṇāt//
Su.2.16.31 vaktraṁ vakraṁ †bhavedyasmin dantabhaṅgaśca tīvraruk/ kaphavātakṛto vyādhiḥ sa bhañjanakasaṁjñitaḥ//
Su.2.16.32 †śarkareva sthirībhūto malo dnateṣu yasya vai/ sā dantānāṁ guṇaharī vijñeyā dantaśarkarā//
Su.2.16.33 dalanti dantavalkāni yadā śarkarayā saha/ jñeyā kapālikā saiva daśanānāṁ †vināśinī//
Su.2.16.34 yo+asṛṅniśreṇa pittena dagdho dantastvaśeṣataḥ/ śyāvatāṁ nīlatāṁ vā+api gataḥ sa śyāvadantakaḥ//
Su.2.16.35 vātena taistairbhāvaistu hanusandhirvidaṁhataḥ†/ hanumokṣa iti jñeyo vyādhirarditalakṣaṇaḥ//
Su.2.16.36 jihvāgatāstu kaṇṭakāstrividhāstribhirdoṣaiḥ, alāsa, upajihvikā ceti//
Su.2.16.37 jihvā+anilena sphuṭitā prasuptā bhavecca śākacchadanaprakāśā/ pittena† pītā paridahyate ca citā saraktairapi kaṇṭakaiśca/ kaphena gurvī bahalā citā ca māṁsodgamaiḥ śālmalikaṇṭakābhaiḥ//
Su.2.16.38 jihvātale† yaḥ śvayathuḥ pragāḍhaḥ so+alāsasaṁjñaḥ kapharaktamūrtiḥ/ jihvāṁ sa tu stambhayati pravṛddho mūle tu jihvā bhṛśameti pākam//
Su.2.16.39 jihvāgrarūpaḥ śvayathurhi jihvāmunnamya jātaḥ kapharaktayoniḥ†/ prasekakaṇḍūparidāhayuktā prakathyate+asāvupajihviketi//
Su.2.16.40 tālugatāstu galaśuṇḍikā, tuṇḍikerī, adhruṣaḥ, kacchapaḥ, arbudaṁ, māṁsasaṅghātaḥ, tālupuppuṭaḥ, tāluśoṣaḥ, tālupāka iti//
Su.2.16.41 śleṣmāsṛgbhyāṁ tālumūlāt pravṛddho dīrghaḥ śopho dhmātabastiprakāśaḥ/ tṛṣṇākāsaśvāsakṛt saṁpradiṣṭo vyādhirvaidyaiḥ kaṇṭhaśuṇḍīti nāmnā//
Su.2.16.42 śophaḥ† stabdho lohiṁtastāludeśe raktājñeyaḥ so+adhruṣo rugjvarāḍhyaḥ//
Su.2.16.43 kūrmotsanno†+avedano+aśīghrajanmā+arakto jñeyaḥ kacchapaḥ śleṣmaṇā syāt/ padmākāraṁ tālumadhye tu śophaṁ vidyādraktādarbudaṁ proktaliṅgam//
Su.2.16.44 duṣṭaṁ māṁsaṁ śleṣmaṇā nīrujaṁ ca tālvantaḥsthaṁ māṁsasaṅghātamāhuḥ/ †nīruk sthāyī kolamātraḥ kaphāt syānmedoyuktāt† puppuṭastāludeśe//
Su.2.16.45 śoso+†atyarthaṁ dīryate cāpi tāluḥ †śvāso vātāttāluśoṣaḥ sapittāt/ pittaṁ kuryāt pākamatyarthaghoraṁ tālunyenaṁ tālupākaṁ vadanti//
Su.2.16.46 kaṇṭhagatāstu rohiṇyaḥ pañca, kaṇṭhaśālūkam, adhijihvo, balayo, balāsa†, ekavṛndo, vṛndaḥ, śataghnī, gilāyuḥ, galavidradhiḥ, galaughaḥ, svaraghno, māṁsatāno, vidārī ceti//
Su.2.16.47 gale+anilaḥ pittakaphau ca mūrcchitau pṛthak samastāśca tathaiva śoṇitam†/ pradūṣya māṁsaṁ galarodhino+aṅkurān sṛjanti yān sā+asuharā hi rohiṇī//
Su.2.16.48 jihvāṁ samantādbhṛśavedanā ye māṁsāṅkurāḥ kaṇṭhanirodhinaḥ syuḥ/ tāṁ rohiṇīṁ vātakṛtāṁ vadanti vātātmakopadravagāḍhayuktām†//
Su.2.16.49 kṣiprodgamā kṣipravidāhapākā tīvrajvarā pittanimittajā syāt/ srotonirodhinyapi† mandapākā gurvī sthirā sā kaphasaṁbhavā vai//
Su.2.16.50 gambhīrapākā+aprativāravīryā tridoṣaliṅgā trayasaṁbhavā syāt/ sphoṭācitā pittasamānaliṅgā+asādhyā pradiṣṭā rudhirātmikeyam//
Su.2.16.51 kolāsthimātraḥ kaphasṁbhavo yo granthirgale kaṇṭakaśūkabhūtaḥ/ kharaḥ sthiraḥ śastranipātasādhyastaṁ kaṇṭhaśālūkamiti bruvanti//
Su.2.16.52 jihvāgrarūpaḥ śvayathuḥ kaphāttu †jihvāprabandhopari raktamiśrāt/ jñeyo+adhijihvaḥ khalu roga eṣa vivarjayedāgatapākamenam//
Su.2.16.53 balāsa evāyatamunnataṁ ca śophaṁ karotyannagatiṁ nivārya/ taṁ sarvathaivāprativāravīryaṁ vivarjanīyaṁ valayaṁ vadanti//
Su.2.16.54 gale tu śophaṁ kurutaḥ pravṛddhau śleṣmānilau śvāsarujopapannam/ marmacchidaṁ dustarametadāhurbalāsasṁjñaṁ† nipuṇā vikāram//
Su.2.16.55 vṛttonnato yaḥ śvayathuḥ sadāhaḥ kaṇḍvanvito+apākyamṛdurguruśca/ nāmnaikavṛndaḥ parikīrtito+asau vyādhirbalāsakṣatajaprasūtaḥ//
Su.2.16.56 samunnataṁ vṛttamamandadāhaṁ tīvrajvaraṁ vṛndamudāharanti/ taṁ cāpi pittakṣatajaprakopādvidyāt satodaṁ pavanāsrajaṁ† tu//
Su.2.16.57 vartirghanā kaṇṭhanirodhinī yā citā+atimātraṁ piśitaprarohaiḥ/ †nānārujocchrāyakarī tridoṣājjñeyā śataghnīva śataghnyasādhyā//
Su.2.16.58 granthirgale tvāmalakāsthimātraḥ sthiro+alparuk syāt kapharaktamūrtiḥ†/ saṁlakṣyate saktamivāśanaṁ ca sa śastrasādhyastu gilāyusaṁjñaḥ//
Su.2.16.59 sarvaṁ galaṁ vyāpya samutthito yaḥ śopho rujo yatra ca santi sarvāḥ/ sa sarvadoṣo galavidradhistu tasyaiva tulyaḥ khalu sarvajasya//
Su.2.16.60 śopho mahānannajalāvarodhī tīvrajvaro vātagaternihantā/ kaphena jāto rudhirānvitena gale galaughaḥ parikīrtyate+asau//
Su.2.16.61 yo+atipratāmyan śvasiti prasaktaṁ bhinnasvaraḥ śuṣkavimuktakaṇṭhaḥ/ kaphopadigdheṣvanilāyaneṣu jñeyaḥ sa rogaḥ śvasanāt svaraghnaḥ//
Su.2.16.62 pratānavān yaḥ śvayathuḥ sukaṣṭo galoparodhaṁ kurute krameṇa/ sa māṁsatānaḥ kathito+avalambī prāṇapraṇut sarvakṛto vikāraḥ//
Su.2.16.63 sadāhatodaṁ śvayathuṁ saraktamantargale pūtiviśīrṇamāṁsam/ pittena vidyādvadane vidārīṁ pārśve viśeṣāt sa tu yena śete//
Su.2.16.64 sarvasarāstu vātapittakaphaśoṇitanimittāḥ//
Su.2.16.65 sphoṭaiḥ satodairvadanaṁ samantādyasyācitaṁ sarvasaraḥ sa vātāt/ raktaiḥ sadāhaistanubhiḥ sapītairyasyācitaṁ cāpi sa pittakopāt//
Su.2.16.66 †kaṇḍūyutairalparujaiḥ sarvaṇairyasyācitaṁ cāpi sa vai kaphena/ raktena pittodita eka eva kaiścit pradiṣṭo mukhapākasṁjñaḥ†//