523
न्ददुत्पद्यते । तदाकारसम्वेदनश्च बाह्यार्थाधिगतिः सम्विन्निष्ठत्वादर्थस्थितेर्नियता
कारञ्च वेदनं द्वैराश्येनार्थानां व्यवस्थापकम् । एतद्वशाच्च विधिप्रतिषेध
विकल्पः । इदमुपलभे इदं नोपलभ इति भवति । तथा भूतं तत्स्वत एव प्रमाणं पुरुषं
बाह्येऽर्थे प्रवर्त्तयतीत्यर्थं परिच्छिद्येति वचनं घटत एव । अनिश्चितविवेकस्य तु
कारणपरिशुद्धिद्वारेण प्रवृत्ति (ः।) अत्रापि योऽसमर्थस्तस्य संशयेनैव प्रवृत्तिः ।
कथन्तर्हि परिच्छिद्येति वचनं एतन्मतेनेति चेद् । उक्तमत्र तदाकारोत्पत्तिमात्रेण
तथा व्यपदेश इति । संशयेन प्रवर्त्तमानः कथं प्रेक्षापूर्वकारीति चेत् । को
विरोधोत्र । न हि य एव निश्चयेन प्रवर्त्तते स एव प्रेक्षापूर्वकारी । तथा हि प्रवृत्तौ
हेतुद्वयमर्थसंशयोऽर्थनिश्चयश्च । निवृत्तावपि द्वयमेवानर्थनिश्चयोऽनर्थसंशयश्च ।
तत्राद्येन हेतुद्वयेन यः प्रवर्त्तते निवर्त्तते च पश्चाद् येन स प्रेक्षापूर्वकारी भण्यते
लोके । यदि च निश्चयेनैव प्रवृत्तिस्तदा कृषीबलादीनां कृष्यादिष्वप्रवृतिः । न हि
तेषामनागतशस्यादिनिष्पत्तौ निश्चायकं प्रमाणमस्ति ।
किं रूपोऽसौ विषयधर्मः सम्वाद इत्याह । यथा समीहिते त्यादि यथा येन
रूपेण सा
४
१।२ तदेवमुपादेयस्य भगवत्प्रवचनार्थस्य साधकन्तदन्यस्य हेयार्थस्य
वाधकमनुमानमाचार्यदि ग्ना गे नोक्तं त्रिरूपाल्लिङ्गतोऽर्थदृगि (ति ।) अत्र
तद्विषयञ्चाथ शब्दवाच्यमन्यापोहमशेषसंख्यादिविप्रतिपत्तिनिराकरणतः प्रथमं
प्रथमपरिच्छेदेन शास्त्रकृद् व्याख्यातवान् । अनुमानमेव साधकं (प्रवचनार्थस्य)
तीर्थ्यागमस्य वाधकञ्च न प्रत्यक्षं । तस्य सन्निहितविषयत्वात्तत्स्वरूपस्य
चानुमानेनैव व्यवस्थानात्सर्वविमतीनाञ्चानेनैव निराकरणात् । तथा हि
त्रिरूपमेव लिङ्गन्नैकलक्षणादिकं । न च दर्शनादर्शनमात्रेण हेतुर्गमकः किन्तु
प्रतिबन्धात् । स च द्विरूपो नार्थलक्षणो विरोधस्य [परस्य न परिहारस्त्विति
लक्षणोऽभावः कथं भावात्मकः स्यात् वह्निना सहानवस्थित्या आलोकः
कथमनुकाराज्जायेत । अनुकारिण.. ] चात्रैवान्तर्भावात् । तथान्यापोह
एवानुमानस्य विषयो तद्रूपपरावृत्तवस्तुमात्रप्रसाधनान्न परपरिकल्पितं व्यतिरिक्ता
व्यतिरिक्तादिरूपं सामान्यं । न च विधिमुखेन शब्दे वाचकः किन्त्वन्यव्य
वच्छेदेनाभाव [भावव्यवच्छेदवाचकत्वात्] इव भावेप्यन्यव्यव [अब्राह्मणानीत्यादौ
पर्युदासे]च्छेदबलादेव च विशिष्टार्थप्रतीतेरन्यथा यत एव विजातीयान्न निवर्तेतं
सोऽन्यरूपोपि स्यात् । तद्रूपवत्स्वरूपवद्वाऽन्य (ः) स्यादनिवृत्तेर्न चापौरुषेयः
शब्दस्तस्य विवक्षाकार्यत्वादिति सर्वमत्र प्रथमपरिच्छेदे प्रोक्तं । तदेवम् ।