atha caturviṃśo 'dhyāyaḥ ||
AS.Utt.24.1 athāto nāsārogapratiṣedhaṃ nāmādhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Utt.24.2 sarveṣvādau pīnaseṣu snehasvedavamanadhūmagaṇḍūṣasnigdhoṣṇabhojananivātaśayanāsanāni seveta ||
AS.Utt.24.3 pācanārthaṃ ca guḍārdrakakṣīratrikaṭukājamāṃsamadyāmlabhojanāni ||
AS.Utt.24.4 rohiṣājājīvacācorakopakuñcikātarkārīcāturjātakarajo vastrāvabaddhaṃ muhurmuhurupajighnet |
ghṛtāktasaktūn mallakasampuṭe kṛtvā dhūmaṃ ca pibet ||
AS.Utt.24.5 pakve tu śirovirecanamavapīḍaṃ ca yuñjyāt ||
AS.Utt.24.6 nidānoktāni ca varjayet |
viśeṣeṇa śītāmbusnānapānātyuccopadhānānupadhānakrodhaśokān ||
AS.Utt.24.7 atha vātapratiśyāye pūrvameva vātaharadravyavipakvaṃ sasaindhavaṃ prātaḥ sarpiḥ pibenmahāṣaṭpalaṃ vā ||
AS.Utt.24.8 daśamūlakulatthakolayavaśuṣkamūlakavyoṣalavaṇapañcakaiḥ sadadhi dhānyāmlaṃ sarpiḥ siddhamāhāre pāne ca praṇītaṃ pratiśyāyayakṣmākāsaśvāsagrahaṇīgulmavibandhaghnam ||
AS.Utt.24.9 jīrṇasnehaṃ jāṅgalarasena vyoṣadāḍimasaindhavavatā bālamūlakarasena sarvadhānyayūṣeṇa vā bhojayet |
nāgaraṃ vā payasā pibet ||
AS.Utt.24.10 kṛṣṇādaśamūlaśuṇṭhīyavairaṇḍamūlakkāthāsiddhena payasottamāṅgaṃ svedayet |
tadeva ca pānabhojanayorvidadhyāt |
arditoktāṃśca svedān |
evamaparipacyamāne punaḥ punarnāḍīsvedaṃ vātaharaṃ cāsthāpanamanuvāsanaṃ śirobastiṃ ca ||
AS.Utt.24.11 pakve tu tailaṃ kṣavakacūrṇayuktaṃ sasaindhavaṃ sarpirvā śirovirecanam ||
AS.Utt.24.12 pittapratiśyāye padmakośīrapaṭolasārivāvidārīśatāvarīkṣīridrumaśuṅgaśaṭhīkarkaṭākhyādurālabhānāmarddhaḍhakamaṣṭaguṇembhāsi vipācya pādāvaśeṣe madhukamṛdvīkācandanaśṛṅgāṭakakaśerukaśvetapākānyakṣamātrāṇi datvā ghṛtaprasthaṃ payasā saha sādhayet |
tat prātaḥ pānāya yuñjyāt |
jīrṇe sukhoṣṇatoyapariṣiktaṃ sasaindhavena rasena bhojayet |
susnigdhaṃ virecayet drākṣāpaṭolaśrīparṇīmūrvātrivṛtkvāthena trivṛtpathyāpūgaphalacūrṇānvitena ||
AS.Utt.24.13 viriktabhuktasya śītaiḥ śirovaktralepapariṣekakavalagrahān vitaret ||
AS.Utt.24.14 vyajanapavanavidhūyamānaśca nīlaśādvalopavanaśiśirakarakiraṇadhārāgṛhāṇi seveta ||
AS.Utt.24.15 tatra ca pakve doṣe śirovirekaṃ purāṇaghṛtena sasaindhavena ghṛtamaṇḍena vā kaṭphalānvitena kuryāt |
viśuddhasrotasaśca jāṅgalarasena kṣīreṇa vā śītena bhojanam ||
AS.Utt.24.16 kaphaje tu yavakṣārāvacūrṇitamuṣṇodakānupānaṃ ghṛtaṃ pāyayet |
jīrṇe ca tilamāṣapalalavatīṃ yavāgūm |
tato vāmanīyauṣadhakvāthasiddhayā sasarpiṣkayā saindhavamāṣacūrṇapragāḍhayā peyayoṣṇāmbhasā ca vāmayet ||
AS.Utt.24.17 tatastīkṣṇadhūmakavalayavānnacaṇakaprāyāhāranāḍīsvaderupācaret |
arucigauravayostu viśodhayet ||
AS.Utt.24.18 pakve kṣavakaviḍaṅgasaindhavādībhirnasyam |
tailāpluto nāgaracūrṇānuviddho mudga āhāro yathāsātmyaṃ ca rūkṣatīkṣṇoṣṇam ||
AS.Utt.24.19 śuddhaghrāṇapathasya devadārusaralakākolījīvakamadhukapippalyanantākṣīravipakvaṃ tailaṃ nasyam ||
AS.Utt.24.20 sānnipātike doṣabalataḥ pratikuryāt |
rasāñjanātiviṣāmustabhadradārusādhitaṃ cātra tailaṃ nāvanam ||
AS.Utt.24.21 raktaje paittiko raktapittoktaśca vidhiḥ ||
AS.Utt.24.22 duṣṭapratiśyāye vyoṣacitrakayavakṣārabījakaviḍaṅgapūtīkarañjatvaglavaṇatrayairmāṃsarasapratīvāpavipakvaṃ sakṣaudraṃ sarpiḥ pāyayet |
jīrṇe ghṛte jāṅgalarasena talopasekaṃ bhojayet |
snigdhaṃ ca kaphapratiśyāyavadupācaret ||
AS.Utt.24.23 pakve 'vapīḍaṃ vyoṣendrayavaviḍaṅgasārajīrakasaindhavairbastamūtrapiṣṭairdadyāt |
viśuddhaghrāṇasrotasaṃ ca punarupasnehya virecayet |
bhṛṣṭānyavān bhūstṛṇakāmrātakajīrakatrivṛtāyuktān gomūtreṇa kvāthayet |
taṃ kvāthamabhayānāgaramaricakramukasaindhavayāvaśūkacūrṇayuktaṃ sabījapūrakarasaṃ pāyayet |
koṣṇodakaṃ cānukaṇṭhayet ||
AS.Utt.24.24 viriktaṃ ca kāle mustaharidrānāgarayavakṣārapūtīkarañjareṇukābhirajāvigotradadhibhiśca siddhaṃ sarpirupayojayet |
tīkṣṇāni ca nirūhānuvāsanāni |
ariṣṭāṃśca pānārtham ||
AS.Utt.24.25 evamapyaśāntau hiṅgukṣārāmaradāruvipakvaṃ ghṛtaṃ māṃsarasānupānaṃ pibet ||
AS.Utt.24.26 kośāmrapallavamūrvā tarkārīṅgudīphalaphaṇijjakamahāpañcamūlakaṇṭakārikāsārivorupūgahiṃsrānimbaśigruphalarakṣoghnakṛmighnadantī pūtikarañjapippalīvārtākabījāhimārakamūlatvakpatrapuṣpaphalairajāmūtrapiṣṭairajāśvaśakṛdrasayuktairdhūmavartiṃ kṛtvā ghṛtābhyaktāṃ pātuṃ prayacchet ||
AS.Utt.24.27 pippalīvardhamānaṃ copayuñjīta |
kṛmighnaiśca yogairyāpayet ||
AS.Utt.24.28 bhṛśakṣavathau puṭake ca nimbakaṭphalakuṣṭhamaricacūrṇaiḥ kledanāya pradhamanam |
pippalīkuṣṭhaśuṇṭhīviḍaṅgamṛdvīkākaṣāyakalkavipakvaṃ tailaṃ ghṛtaṃ vā nāvanam ||
AS.Utt.24.29 nāsāśoṣe balātailaṃ pāne śirobastau ca |
snigdhasya svedaḥ |
kṣīrasarpirnasyaṃ madhuravargasādhitaṃ vā tailam |
snehiko dhūmaḥ |
tathā nāsānāhe 'pi |
evamanupaśame śirovirekaḥ ||
AS.Utt.24.30 nāsāpāke dīptau ca jālaukobhirasravisrāvaṇam |
śītairūrdhvādhovirekalepasekāḥ |
nāsāsrāve tīkṣṇaṃ nasyaṃ dhūmaśca ||
AS.Utt.24.31 avīnase pūtināse ca guḍamaricahiṅguśivāṭikāviḍaṅgairajāmūtrapiṣṭairnasyam |
kaphapratiśyāyavacca snehasvedavamanāni ||
AS.Utt.24.32 vamitavato nirguṇḍīśigrutarkārīphaṇijjakakṣavakasurasārjakapatrasvarasena sārṣapaṃ pīlujaṃ vā tailaṃ vipācya nasyaṃ vidadhyāt ||
AS.Utt.24.33 lākṣāviḍaṅgapippalīlavaṅgakṣavakaniśākuṣṭhavacākarañjikākalkairvā tilatailam |
śigrubṛhatīdantīmūlabilvavyoṣasurasasaindhavairvā ||
AS.Utt.24.34 utpannamātraṃ pūyaraktaṃ raktapratiśyāyavaccikitset |
pravṛddhaṃ nāḍīvraṇavat |
kṛtavamanasya cāsya nasyadhūmau prayojayet ||
AS.Utt.24.35 arśāṃsi vidhivat kṣāreṇāgninā vā dahet |
sthūlāni tu śastreṇa spṛṣṭvā dāhānantaraṃ śītāṃ kriyāṃ yojayet ||
AS.Utt.24.36 vartiṃ ca nāsāyāṃ kumbhanikumbhāgnikasaindhavapippalīmanaśśilālakalkamadhughṛtapradigdhām ||
AS.Utt.24.37 tuvarikābibhītakaharidrālodhrapriyaṅgukarañjikākalkaguḍodakavipakvaṃ tailaṃ nāvanam |
karañjakalodhrotpalamadhukatindukāsthitriphalākhadirasāravipakvaṃ ||
AS.Utt.24.38 yathādoṣaṃ ca snehavamanavirekādīn praṇidadhyāt ||
AS.Utt.24.39 arbudaṃ baḍiśena gṛhītvā maṇḍalāgreṇa mūle samaṃ chindyāt |
chinnaṃ cocchiṅkhayet |
calapramṛṣṭaṃ ca vraṇaṃ śalākayā dahettailena vā |
agnidagdhaṃ mraṅkṣayettataḥ śiśiraiḥ pradehaiḥ ||
AS.Utt.24.40 uparūḍhavraṇasya lodhrāvāpaṃ tīkṣṇoṣṇalavaṇadravyagomūtrayuktaṃ sārṣapaṃ kārañjaṃ vā tailaṃ nāvanam |
pittaje raktaje vārbude godantasaindhavālakāsīsakāṃsyanīlairambupiṣṭairālepaḥ |
tataśca śītāḥ pradehasekāḥ |
śītaireva ca sādhitāni ghṛtānyabhyaṅganasyapānāni ||
AS.Utt.24.41 māṃsamedaḥ sannipātārśorbudāni caivaṃ sādhayediti |
bhavati cātra ||
AS.Utt.24.42 upasaṃharati |
hīnacchedāt punarbṛddhiraticchedāt svarakṣayaḥ |
gandhājñānaṃ ca vīsarpo mūrcchā chindyādataḥ samam ||