atha dvitīyo 'dhyāyaḥ |
AS.Ka.2.1 athāto virecanakalpaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Ka.2.2 virecanadravyāṇāṃ mūleṣu trivṛt |
tvakṣu tilvakaḥ |
kṣīreṣu snuhī |
phaleṣu harītakī pradhānāni |
trivṛtāyāḥ khalu dvividhaṃ mūlamaruṇaṃ śyāvaṃ ca |
tatrāruṇaṃ kaṣāyamadhuraṃ vipāke kaṭukaṃ rūkṣaṃ śleṣmapittaharaṃ kalpanāṃviśeṣāt punaḥ sarvavyādhipraśamanam |
sukhavirecanatvāt śiśusthavirasukumāramṛdukoṣṭheṣu praśastaṃ trivṛcchabdavācyaṃ ca ||
AS.Ka.2.3 itaradapi tasmāt guṇaiḥ kiñcidūnaṃ tīkṣṇaṃ kaṇṭhahṛdayakarṣaṇaṃ mūrchāsammohakṛdāśu doṣaharatvāt bahudoṣakleśakṣamakrūrakoṣṭheṣu praśastaṃ śyāmāśabdavācyaṃ ca ||
AS.Ka.2.4 atha tayormūlamatiryagvisṛtaṃ gambhīrānugataṃ ślakṣṇamāharet |
tatastvacaṃ śoṣayitvā samyak suguptaṃ sthāpayet ||
AS.Ka.2.5 taccūrṇaṃ śuṇṭhīsaindhavayuktamamlairmāṃsarasena vā pibedvātāmayeṣu |
kṣīrakṣaudradrākṣekṣukāśmaryasvarasasarpiḥsvādudravyakvāthaiḥ saśarkaraṃ pittottheṣu |
mūtraksaudradrākṣāriṣṭapīlurasatriphalāpañcakolakvāthairvyoṣacūrṇānuviddhaṃ kaphajeṣu ||
AS.Ka.2.6 ebhireva ca dravyairyathāsvaṃ ghṛtaśarkarādrākṣekṣurasatugākṣīrīmadhurāṇi mātuluṅgadāḍimāmalakakolakaramardakapittharasatakrāmlāni saindhavalavaṇāni vyoṣatīkṣṇāni vividhaveśavāraparipūritāni sahakārarasatrijātanāgakesarakarpūrasurabhīṇi lehaguṭikāmodakabhakṣyabhojyānyupakalpayediti |
bhavati cātra ||
AS.Ka.2.7 trivṛtkalkakaṣāyeṇa sādhitaḥ sasito himaḥ |
madhutrijātasaṃyukto leho hṛdyaṃ virecanam ||
AS.Ka.2.8 ajagandhā tugāksīrī vidārī śarkarā trivṛt |
cūrṇitaṃ madhusarpirbhyāṃ līḍhvā sādhu viricyate |
sannipātajvarastambhapipāsādāhapīḍitaḥ ||
AS.Ka.2.9 limpedantastrivṛtayā dvidhākṛtvekṣugaṇḍikām |
ekīkṛtya ca tatsvinnaṃ puṭapākena bhakṣayet ||
AS.Ka.2.10 tvagelābhyāṃ samā nīlī taistrivṛttaśca śarkarā |
cūrṇaṃ phalarasakṣaudrasaktubhistarpaṇaṃ pibet ||
AS.Ka.2.11 vātapittakaphottheṣu rogeṣvalpānaleṣu ca |
nareṣu sukumāreṣu nirapāyaṃ virecanam ||
AS.Ka.2.12 viḍaṅgataṇḍulavarāyāvaśūkakaṇāstrivṛt |
sarvato 'rdhena tallīḍhaṃ madhvājyena guḍena vā ||
AS.Ka.2.13 gulmaṃ plīhodaraṃ kāsaṃ halīmakamarocakam |
kaphavātakṛtāṃścānyān parimārṣṭigadān bahūn ||
AS.Ka.2.14 viḍaṅgapippalīmūlatriphalādhānyacitrakān |
maricendrayavājājīpippalīhastipippalīḥ ||
AS.Ka.2.15 dīpyakaṃ pañcalavaṇaṃ cūrṇitaṃ kārṣikaṃ pṛthak |
tilatailatrivṛccūrṇabhāgau cāṣṭapalonmitau ||
AS.Ka.2.16 dhātrīphalarasaprasthāṃstrīn guḍārdhatulānvitān |
paktvā mṛdvagninā khādettato mātrāmayantraṇaḥ ||
AS.Ka.2.17 kuṣṭhārśaḥkāmalāgulmamehodarabhagandarān |
grahaṇīpāṇḍurogāṃśca hanti puṃsavanaśca saḥ ||
AS.Ka.2.18 guḍaḥ kalyāṇako nāma sarvartuṣu ca yaugikaḥ |
vyoṣatrijātakāmbhodakṛmighnāmalakaistrivṛt ||
AS.Ka.2.19 sarvaiḥ samā samasitā kṣaudreṇa guṭikāḥ kṛtāḥ |
mūtrakṛcchrajvaracchardikāsaśoṣabhramakṣaye |
tāpe pāṇḍvāmaye 'lpegnau śastāḥ sarvaviṣeṣu ca ||
AS.Ka.2.20 trivṛtā kauṭajaṃ bījaṃ pippalī viśvabheṣajam |
kṣaudradrākṣārasopetaṃ varṣākāle virecanam ||
AS.Ka.2.21 trivṛddurālabhāmustāśarkarodīcyacandanam |
drākṣāmbunā sayaṣṭyāhvasātalaṃ jaladātyaye ||
AS.Ka.2.22 trivṛtāṃ citrakaṃ pāṭhāmajājīṃ saralaṃ vacām |
svarṇakṣīrīṃ ca hemante cūrṇamuṣṇāmbunā pibet ||
AS.Ka.2.23 trivṛtā śarkarātulyā grīṣmakāle virecanam ||
AS.Ka.2.24 trivṛttrāyantihapuṣāsātalākaṭurohiṇīḥ |
svarṇakṣīrīṃ ca saṃcūrṇya gomūtre bhāvayettryaham |
eṣa sarvartuko yogaḥ snigdhānāṃ maladoṣahṛt ||
AS.Ka.2.25 śyāmātrivṛddurālambhāhāstipippalivatsakam |
nīlinīkaṭukāmustāśreṣṭhāyuktaṃ sucūrṇitam |
rasājyoṣṇāmbubhiḥ śastaṃ rūkṣāṇāmapi sarvadā ||
AS.Ka.2.26 tryūṣaṇaṃ triphalā hiṅgu kārṣikaṃ trivṛtāpalam |
sauvarcalārdhakarṣaṃ ca palārdhaṃ cāmlavetasāt ||
AS.Ka.2.27 taccūrṇaṃ śarkarātulyaṃ maṇḍenāmlena vā pibet |
gulmapārśvārtinut siddhaṃ jīrṇe cāsminrasaudanam ||
AS.Ka.2.28 trivṛtātriphalādantīsātalāvyoṣasaindhavaiḥ |
prakalpya cūrṇaṃ saptāhaṃ bhāvyamāmalakādrase |
tadyojyaṃ tarpaṇe yūṣe piśite rāgayuktiṣu ||
AS.Ka.2.29 tulyāmlaṃ trivṛtākalkasiddhaṃ gulmaharaṃ ghṛtam |
śyāmātrivṛtkaṣāyeṇa siddhaṃ sarpiḥ payo 'pi vā ||
AS.Ka.2.30 trivṛnmuṣṭīṃstu sanakhānaṣṭau droṇe 'mbhasaḥ pacet |
pādaśeṣaṃ kaṣāyaṃ taṃ pūtaṃ guḍatulāyutam ||
AS.Ka.2.31 snigdhe sthāpyaṃ ghaṭe kṣaudrapippalīphalacitrakaiḥ |
lipte māse gate pītaṃ pāṇḍuśvayathugulmajit ||
AS.Ka.2.32 surā vā trivṛtāpādākaṇvā tatkvāthasaṃyutā |
yavaiḥ śyāmātrivṛtkvāthasvinnaiḥ kulmāṣamambhasā |
āsutaṃ ṣaḍahaṃ palle jātaṃ sauvīrakaṃ pibet ||
AS.Ka.2.33 bhṛṣṭānvā satuṣānśuṣkānyavāṃstaccūrṇasaṃyutān |
āsutānambhasā tadvat pibejjātaṃ tuṣodakam ||
AS.Ka.2.34 jvarahṛdrogavātāsṛgudāvartādirogiṣu |
rājavṛkṣo 'dhikaṃ pathyo mṛdurmadhuraśītalaḥ ||
AS.Ka.2.35 bāle vṛddhe kṣate kṣīṇe sukumāre ca mānave |
yojyo mṛdvanapāyitvādviśeṣāccaturaṅgulaḥ ||
AS.Ka.2.36 phalakāle pariṇataṃ phalaṃ tasya samāharet |
teṣāṃ guṇavatāṃ bhāraṃ sikatāsu vinikṣipet ||
AS.Ka.2.37 saptarātrātsamuddhṛtya śoṣayedātape tataḥ |
tatomajjānamuddhṛtya śucau pātre nidhāpayet ||
AS.Ka.2.38 drākṣārasena taṃ dadyāddāhodāvartapīḍite |
caturvarṣe sukhaṃ bāle yāvaddvādaśavārṣike ||
AS.Ka.2.39 caturaṅgulamajño vā kaṣāyaṃ pāyayeddhimam |
dadhimaṇḍasurāmaṇḍadhātrīphalarasaiḥ pṛthak |
sauvīrakeṇa vā yuktaṃ kalkena traivṛtena vā ||
AS.Ka.2.40 caturaṅgulasiddhādvā kṣīrādyadudiyāt ghṛtam |
majjakalkena dhātrīṇāṃ rase tatsādhitaṃ pibet ||
AS.Ka.2.41 tadeva daśamūlasya kulatthānāṃ yavasya ca |
kaṣāye sādhitaṃ sāpaḥkalkaiḥśyāmādibhiḥ pibet ||
AS.Ka.2.42 dantīkaṣāye tanmajjño guḍaṃ jīrṇaṃ ca nikṣipet |
tamariṣṭaṃ sthitaṃ māsaṃ pāyayet pakṣameva vā ||
AS.Ka.2.43 tvacaṃ tilvakamūlasya tyaktābhyantaravalkalam |
viśoṣya cūrṇayitvā ca dvau bhāgau gālayettataḥ ||
AS.Ka.2.44 lodhrasyaiva kaṣāyeṇa tṛtīyaṃ tena bhāvayet |
kaṣāye daśamūlasya taṃ bhāgaṃ bhāvitaṃ punaḥ ||
AS.Ka.2.45 śuṣkacūrṇaṃ punaḥ kṛtvā tataḥ pāṇitalaṃ pibet |
mastumūtrasurāmaṇḍakoladhātrīphalāmbubhiḥ ||
AS.Ka.2.46 meṣaśṛṅgyabhayākṛṣṇācitrakaiḥ kvathite jale |
marujāḥ sunuyāttaccajātaṃ sauvīrakaṃ yadā |
bhavedañjalinātasya lodhrakalkaṃ pibettadā ||
AS.Ka.2.47 surāṃ lodhrakaṣāyeṇa jātāṃ pakṣasthitāṃ pibet |
tilvakasya kaṣāyeṇa kalkena ca saśarkaraḥ |
saghṛtaḥ sādhito lehaḥ sa ca śreṣṭhaṃ virecanam ||
AS.Ka.2.48 sudhā bhinatti doṣāṇāṃ mahāntamapi sañcayam |
āśveva kaṣṭavibhraṃśā naiva tāṃ kalpayedataḥ ||
AS.Ka.2.49 mṛdukoṣṭhe 'bale bāle sthavire dīrgharogiṇi |
kalpyā gulmodaragaratvagrogamadhumehiṣu |
pāṇḍau dūṣīviṣe śophe doṣavibhrāntacetasi ||
AS.Ka.2.50 sā śreṣṭhā kaṇṭakaistīkṣṇairbahubhiśca samācitā |
dvivarṣāṃ vā trivarṣāṃ vā śiśirānte viśeṣataḥ ||
AS.Ka.2.51 tāṃ pāṭayitvā śastreṇa kṣīramuddhārayettataḥ |
bilvādīnāṃ bṛhatyorvā kvāthena samamekaśaḥ ||
AS.Ka.2.52 miśrayitvā sudhākṣīraṃ tato 'ṅgāreṣu śoṣayet |
pibet kṛtvā tu guṭikāṃ mastumūtrasurādibhiḥ ||
AS.Ka.2.53 trivṛtādīnnava varāṃ svarṇakṣīrīṃ sasātalām |
saptāhaṃ snukpayaḥpītānrasenājyena vā pibet |
tadvadvyoṣottamākumbhanikumbhāgnīn guḍāmbunā ||
AS.Ka.2.54 adyātcchyāmātrivṛtkvāthaṃ snukkṣīraghṛtaphāṇitaiḥ |
kāsārirasayūṣādyairyuktaṃ vā snukpayaḥ pibet ||
AS.Ka.2.55 nikumbhakumbhaśamyākaśaṅkhinīsaptalārajaḥ |
rātrau mūtre divā gharme saptāhaṃ sthāpayediti ||
AS.Ka.2.56 snukkṣīre 'pi tatastena mālyaṃ vāso 'vacūrṇitam |
ājighnan prāvṛṇānaśca mṛdukoṣṭho viricyate ||
AS.Ka.2.57 nātiśuṣkaṃ phalaṃ grāhyaṃ śaṅkhinyā nistuṣīkṛtam |
saptalāyāstathā mūlaṃ te tu tīkṣṇavikāṣiṇī |
śleṣmāmayodaragaraśvayathvādiṣu kalpayet ||
AS.Ka.2.58 akṣamātraṃ tayoḥ piṇḍaṃ madirālavaṇānvitam |
hṛdroge vātakaphaje tadvadgulme 'pi yojayet ||
AS.Ka.2.59 śaṅkhinīcūrṇabhāgau dvau tilakalkasya cāparaḥ |
harītakīkaṣāyeṇa tatailaṃ pīḍitaṃ pibet |
atasīsarṣapairaṇḍakarañjeṣvapyayaṃ vidhiḥ ||
AS.Ka.2.60 dantidantasthirasthūlaṃ mūlaṃ dantīdravantijam |
ātāmraśyāvatīkṣṇoṣṇamāśukāri vikāṣi ca ||
AS.Ka.2.61 guruprakopivātasya pītaśleṣmavilāyanam |
tatkṣaudrapippalīliptaṃ svedayenmṛtkuśāntare |
śoṣayeccātape 'gnyarkau hato hyasya vikāṣitām ||
AS.Ka.2.62 tat pibenmastumadirātakrapīlurasāsavaiḥ |
abhiṣyaṇṇatanurgulmī pramehī jaṭharī garī |
gomṛgājarasaiḥ pāṇḍuḥ kṛmikoṣṭhī bhagandarī ||
AS.Ka.2.63 siddhaṃ tat kvāthakalkābhyāṃ daśamūlarasena ca |
visarpāvidradhyalajīkakṣyādāhān jayet ghṛtam ||
AS.Ka.2.64 tailaṃ tu gulmamehārśovibandhakaphamārutān |
mahāsnehaḥ śakṛcchukravātasaṅgānilavyathāḥ ||
AS.Ka.2.65 dantyā rase 'jaśṛṅgyāśca guḍakṣaudraghṛtānvitaḥ |
lehaḥ siddho virekārthe dāhasantāpamehanut |
vātatarṣe jvare paitte syātsa evājagandhayā ||
AS.Ka.2.66 dantīdravantyormūlāni paceddhātrīrase tataḥ |
trīnaṃśān phāṇitāt dvau ca bhṛṣṭastaile ghṛte 'thavā ||
AS.Ka.2.67 śyāmādikalkayukto 'yaṃ lehaḥ siddhaṃ virecanam |
pathyākṣadaśamūlānāṃ tadvallehāḥ pṛthagrasaiḥ ||
AS.Ka.2.68 tayorbiḍasamaṃ cūrṇaṃ tadrasenaiva bhāvitam |
vibaddhaviśi vātotthe gulme cāmlayutaṃ hitam |
mudrgādisiddhaistanmūlairyūṣādīṃśca prakalpayet ||
AS.Ka.2.69 dantīdravantīmaricasvarṇakṣīrīyavāsakam |
saśuṇṭhyagnikapṛthvīkaṃ cūrṇitaṃ sapta vāsarān ||
AS.Ka.2.70 mūtrabhāvitamājyena vibejjīrṇe ca tarpaṇam |
sarvadā sarvarogeṣu bāle vṛddhe ca taddhitam ||
AS.Ka.2.71 durbhuktājīrṇapāṃśvārtirgulmaplīhodareṣu ca |
gaṇḍamālāsu vāte ca pāṇḍuroge ca śasyate ||
AS.Ka.2.72 guḍasyāṣṭapale pathyā viṃśatiḥ syāt palṃ palam |
dantīcitrakayoḥ karṣau pippalītrivṛtordaśa ||
AS.Ka.2.73 prakalpya modakānekaṃ daśame daśame 'hani |
uṣṇāmbho 'nupiban khādettān sarvān vidhināmunā ||
AS.Ka.2.74 ete niṣparihārāḥ syuḥ sarvavyādhinibarhaṇāḥ |
viśeṣādgrahaṇīpāṇḍukaṇḍūkoṭhārśasāṃ hitāḥ |
virecane mukhyatamā navaite trivṛtādayaḥ ||
AS.Ka.2.75 harītakīmapi trivṛddhidhānenopakalpayet |
viśeṣāt grahaṇīśophapāṇḍumehodarāpahām ||
AS.Ka.2.76 pibet pathyāṃ sasindhūtthaviḍaṅgoṣaṇanāgarām |
mūtreṇa vatsakādervā niryūheṇa harītakīm ||
AS.Ka.2.77 pathyānāgaracūrṇaṃ vā saṃyutaṃ nīlinīphalaiḥ |
guḍena bhakṣayettoyaṃ kavoṣṇaṃ ca pibedanu ||
AS.Ka.2.78 pathyātrivṛdbhyāṃ guṭikāḥ kāryā drākṣārasāplutāḥ |
māṣapramāṇāstāḥ śuṣkā lihyādyakṣmī ghṛtadrutāḥ |
pathyātrivṛtpaṭūṣṇāmbu sarvatreṣṭaṃ virecanam ||
AS.Ka.2.79 snukkṣīrabhāvite pathyācūrṇe kurvīta modakān |
kolāsthimātrān śuṣkāṃśca navanītena lehayet |
gulmodarayakṛtplīhaśūlānāhavibandhinaḥ ||
AS.Ka.2.80 lihyāderaṇḍatailena kuṣṭhaṃ trikaṭukānvitam |
sukhodakaṃ cānupibetsukhametadvirecanam ||
AS.Ka.2.81 alpasyāpi mahārthatvaṃ prabhūtasyālpakarmatām |
kuryāt saṃśleṣaviśleṣakālasaṃskārayuktibhiḥ ||
AS.Ka.2.82 tvakkesarāmrātakadāḍimailāsitopalāmākṣikamātuguṅgaiḥ |
madyena tastaiśca mano 'nukūlairyuktāni deyāni virecanāni ||