atha ekacatvāriṃśo 'dhyāyaḥ |
AS.Utt.41.1 athātaḥ sarpaviṣavijñānīyaṃ nāmādhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Utt.41.2 divyabhaumavibhāgena dvividhāḥ pannagāḥ smṛtāḥ |
vāsukistakṣakonantaḥ sagaraḥ sāgarālayaḥ ||
AS.Utt.41.3 tathā nandopanandādyāḥ samiddhāgnisamaprabhāḥ |
divyā garjanti varṣanti dyotante dyotayanti te ||
AS.Utt.41.4 dhārayanti jagatkṛtsnaṃ kuryuḥkruddhāśca bhasmasāt |
dṛṅniśvāsairnamastebhyo nateṣvasti cikitsitam ||
AS.Utt.41.5 darvīkarā maṇḍalino rājīmantaśca pannagāḥ |
tridhā samāsato bhaumā bhidyante tetvanekadhā |
vyāsato yonibhedena nocyante 'nupayogataḥ ||
AS.Utt.41.6 viśeṣādrūkṣakaṭukamamloṣṇaṃ svādu śītalam |
viṣaṃ darvīkarādīnāṃ kramādvātādikopanam ||
AS.Utt.41.7 tāruṇyamadhyavṛddhatve vṛṣṭiśītātapeṣu ca |
viṣolbaṇā bhavantyete vyantarā ṛtusandhiṣu ||
AS.Utt.41.8 rathāṅgalāṅgalacchatrasvastikāṅkuśadhāriṇaḥ |
phaṇinaḥ śīghragatayaḥ sarpā darvīkarāḥ smṛtāḥ ||
AS.Utt.41.9 jñeyā maṇḍalino 'bhogā maṇḍalairvividhaiścitāḥ |
prāṃśavo mandagamanāḥ rājīmantastu rājibhiḥ |
snigdhā vicitravarṇābhistiryagūrdhvaṃ ca citritāḥ ||
AS.Utt.41.10 godhāsutastu gaudhero viṣe darvīkaraiḥ samaḥ ||
AS.Utt.41.11 catuṣpāt vyantarān vidyodateṣāmeva saṅkarāt |
vyāmiśralakṣaṇāste hi sannipātaprakopaṇāḥ ||
AS.Utt.41.12 divyakojagaraḥ sarpaḥ patāko vṛkṣaśāyikaḥ |
śakalī puṣpakaḥ kṣīrī lāsinī sārasāhikaḥ ||
AS.Utt.41.13 varṣāhiko jyotirathaḥ śukavaktro balāhakaḥ |
gajabhakṣaḥplavodvāhī nirviṣāḥ ṣoḍaśāhayaḥ ||
AS.Utt.41.14 prāyeṇartumatī māsaṃ jyeṣṭhaṃ tiṣṭhati pannagī |
āṣāḍhe sarpasaṃyogādaṇḍānāṃ māsi kārtike ||
AS.Utt.41.15 dveśate viṃśatī dve ca sā sūte tatra jāyate |
karketanasavarṇe 'ṇḍe samudbhinne bhujaṅgamaḥ ||
AS.Utt.41.16 dīrghalohitarājībhiścitre yoṣinnapuṃsakam |
śirīṣapuṣpasadṛśe daṃṣṭrāḥ sarpasya saptame |
catasraḥ sambhavantyahni viṣaṃ tāsu caturdaśe ||
AS.Utt.41.17 vāmādharāsitā pītā tadūrdhvā dakṣiṇātvadhaḥ |
raktā śyāvottaraikadvitricaturviṣabindukāḥ ||
AS.Utt.41.18 tāḥ kramānmudgamātrotrabinduḥ eṣa hi bhoginām |
viṣe vikalpo nānyeṣāṃ vidyāṃddaṣṭrāstathāparāḥ |
catvāriṃśad bhujaṅgasya virviṣāścaturuttarāḥ ||
AS.Utt.41.19 āyurvarṣaśataṃ viṃśaṃ pañcavarṣaśatāyuṣaḥ |
gonasā gharmataptānāṃ gavāṃ nāsāsamudbhavāḥ ||
AS.Utt.41.20 tatrordhvadṛṅmahākāyanetrajihvāśiraḥsvaraḥ |
vyaktabhogaḥ punāndhīraḥ strī syāttasmādviparyaye ||
AS.Utt.41.21 āyatā capalā klībaḥ sukumāro jaḍākṛtiḥ |
mandavegasvanakrodhaḥ sitābhastiryaśīrṣakaḥ ||
AS.Utt.41.22 dinatriyāmāsandhyāsu prabalāste yathākramam |
tadaiva cāparādhyanti sarvadaiva tu pannagī ||
AS.Utt.41.23 brāhmaṇāḥ krodhanā nīlakapilāḥ śvetalohitāḥ |
raktāsyāḥ piṅganayanā medhyadeśavicāriṇaḥ ||
AS.Utt.41.24 bhoge yajñopavītādidvijacihnopacihnitāḥ |
bilvapuṣpahimośīrapadmaguggulugandhayaḥ ||
AS.Utt.41.25 kṣatriyā mānino dhīrā raktākṣā bhṛśakopanāḥ |
pakvajāmbavakharjūradrākṣābhinnāñjanaprabhāḥ ||
AS.Utt.41.26 bhogerddha candraśrīvatsaśaṅkhacakrahalāṅkitāḥ |
jātīcampakapunnāgapatrajoṅgakagandhayaḥ ||
AS.Utt.41.27 vaiśyāḥ pārāvatābhāsā vajragomedakaprabhāḥ |
bindumaṇḍalacitrāṅgā dhūmrapāṭalalohitāḥ |
bastakuṣṭhavikakṣīrasarpiṣāṃ gandhataḥ samāḥ ||
AS.Utt.41.28 śūdrāḥ savarṇā godhūmamahiṣadvipakardamaiḥ |
bindurekhācitā rūkṣāḥ surāśoṇitagandhayaḥ ||
AS.Utt.41.29 pūrvamadhyāparāhṇeṣu caranti brāhmaṇādayaḥ |
astaṃgate ravau śūdrāḥ daśanti brāhmaṇāḥ puraḥ |
saṃsthitā dakṣiṇe pārśve kṣatriyā vāmato viśaḥ ||
AS.Utt.41.30 śūdrāstu pṛṣṭhato viprāstrīnapyanilapūrvakān |
kopayanti kramāddoṣāṃstrīṃstrayaḥ kṣatriyādayaḥ ||
AS.Utt.41.31 daṃśagandhoṅgagandhena jñeyasteṣāṃ yathāyatham ||
AS.Utt.41.32 vāyumūṣikamaṇḍūkasarvabhakṣāḥ krameṇa te ||
AS.Utt.41.33 āhārārthaṃ bhayāt pādasparśādativiṣāt krudhaḥ |
pāpavṛttatayā vairāddevarṣiyamacodanāt |
daśanti sarpāsteṣūktaṃ viṣādhikyaṃ yathottaram ||
AS.Utt.41.34 āviṣṭāt kāraṇaṃ jñātvā pratikuryādyathāyatham ||
AS.Utt.41.35 vyantaraḥ pāpaśīlatvānmārgamāvṛtya tiṣṭhati ||
AS.Utt.41.36 yatra lālāparikledamātraṃ gātre pradṛśyate |
na tu daṃṣṭrākṛtaṃ daṃśaṃ tattuṇḍāhatamādiśet ||
AS.Utt.41.37 ekaṃ daṃṣṭrāpadaṃ dve vā vyālīḍhākhyamaśoṇitam |
daṃṣṭrāpade sarakte dve vyāluptaṃ trīṇi tāni tu ||
AS.Utt.41.38 māṃsacchedādavicchinnaraktavāhīni daṣṭakam |
daṃṣṭrāpadāni catvāri tadvaddaṣṭanipīḍitam ||
AS.Utt.41.39 nirviṣaṃ dvayamatrādyamasādhyaṃ paścimaṃ vadet ||
AS.Utt.41.40 viṣaṃ nāheyamaprāpya raktaṃ dūṣayate vapuḥ |
raktamaṇvapi tu prāptaṃ vardhate tailabinduvat ||
AS.Utt.41.41 bhīroḥ sarpāṅgasaṃsparśād bhayena kupitonilaḥ |
kadācit kurute śophaṃ sarpāṅgābhihataṃ tu tat ||
AS.Utt.41.42 durgāndhakāre viddhasya kenaciddaṣṭaśaṅkayā |
viṣodvego jvaraścharddirmūrcchā dāhopi vā bhavet |
glānirmohotisāro vā tacchaṅkāviṣamucyate ||
AS.Utt.41.43 daṃāstu saviṣaḥ sarvaḥ saśopho vedanānvitaḥ |
tudyate grathitaḥ kiñcit kaṇḍūmān dahyate bhṛśam |
nirviṣo viparītosmāt # ||
AS.Utt.41.44 tatra daṃśaḥ phaṇāvatām |
kūrmapṛṣṭhonnato rūkṣaḥ sūkṣmadaṃṣṭrāpadānvitaḥ ||
AS.Utt.41.45 vikārāḥ śyāvatā vaktranakhamūtrākṣiviṭtvacām |
śītajvaraḥ sandhirujā nidrānāśo vijṛmbhikā ||
AS.Utt.41.46 manyāstabhbhaḥsirādhmānaṃ pṛṣṭhakaṭyasthivāggrahāḥ |
śirogurutvamaruciḥ kāsaśvāsau hanugrahaḥ ||
AS.Utt.41.47 śūlamudveṣṭanaṃ koṣṭhe śoṣarodhau malāśrayau |
sandigdhavāktvaṃ naiśceṣṭyaṃ mṛtasyeva visaṃjñatā ||
AS.Utt.41.48 phenalālodgamau hidhmā kaṇṭhe ghurughurāyaṇam |
śuṣkodgāro muhuste te vātajāścāpare gadāḥ ||
AS.Utt.41.49 daṃśo maṇḍalināṃ soṣmā saśoṣaḥ pītalohitaḥ |
pṛthurvisarpadāhoṣākledakothairviśīryate ||
AS.Utt.41.50 vikārā vaktradantādipītatā tṛṭśramo bhramaḥ |
dāho mūrcchā jvarastiktavaktratvaṃ pītadarśanam ||
AS.Utt.41.51 raktāgamanamūrdhvādhaḥśītecchā dhūmako madaḥ |
āśusarvāṅgavisṛtirgadāste te ca pittajāḥ ||
AS.Utt.41.52 daṃśo rājīmatāṃ snigdhaḥsthirapicchilaśophakṛt |
sāndrāsraḥśiśiraḥ pāṇḍustadvikārāḥśirovyathā ||
AS.Utt.41.53 aruciśchardirālasyaṃ hṛllāso madhurāsyatā |
kaṇṭhe ghurughuraḥ pāko kaṇḍūrakṣṇorhimo jvaraḥ ||
AS.Utt.41.54 kṛcchrāducchravasanaṃ nidrā kāsaḥ śvetanakhāditā |
stambho gurutvaṃ cāṅgānāṃ nāsikākṣimukhasrutiḥ |
romaharṣastamaśvāso rogāścānye kaphodbhavāḥ ||
AS.Utt.41.55 vyantare miśraliṅgatvaṃ daṣṭaḥ puṃsordhvamīkṣate |
prakṣipeddakṣiṇaṃ pādaṃ pūrvakāyasamudyataḥ ||
AS.Utt.41.56 dhīrolpavegaḥ śarvaryāṃ viparītastu yoṣitā |
hīnasvarotisārārtaḥ kampate trasyate jvarī ||
AS.Utt.41.57 napuṃsakena tiryagdṛgadhīraḥ priyamaithunaḥ |
bahuvādī ca vṛddhena cirānmandāśca vedanāḥ ||
AS.Utt.41.58 bālena śīghraṃ tīkṣṇāśca kumāreṇākṣṇi dakṣiṇe |
rogī kumāryā vāme tu garbhiṇyā kṛṣṇajihvadṛk ||
AS.Utt.41.59 jṛmbhā krodhopajihvārtaḥ sa śūnoṣṭhaḥ sitānanaḥ |
gurūdaraḥ śirorogī sūtādaṣṭastu mehati |
śoṇitaṃ kṛcchraśūlārtaḥ sūcībhiriva bhidyate ||
AS.Utt.41.60 vegānāṃ raktamāṃsādyāḥ saptoktāḥ pūrvamāśrayāḥ ||
AS.Utt.41.61 darvīkṛtātha daṣṭasya duṣṭaṃ śyāvībhavatyasṛk |
śyāvatā tena vaktrādau sarpantīva ca kīṭakāḥ ||
AS.Utt.41.62 dvitīye granthayo vege tṛtīye mūrddhagauravam |
dṛgrodho daṃśavikledaścaturthe ṣṭhīvanaṃ vamiḥ ||
AS.Utt.41.63 sandhiviśleṣaṇaṃ tandrā pañcame parvabhedanam |
dāho hidhmā ca ṣaṣṭhe tu hṛtpīḍā gātragauravam ||
AS.Utt.41.64 mūrcchāvipāko 'tīsāraḥ prāpya śukrantu saptame |
skandhapṛṣṭhakaṭībhaṅgaḥ sarvaceṣṭānivartanam ||
AS.Utt.41.65 atha maṇḍalidaṣṭasya duṣṭaṃ pītībhavatyasṛk |
tena pītāṅgatā dāho dvitīye śvayathūdbhavaḥ ||
AS.Utt.41.66 tṛtīye daṃśavikledaḥ svedastṛṣṇā ca jāyete |
caturthe jvaryate dāhaḥ pañcame sarvagātragaḥ ||
AS.Utt.41.67 dajṭasya rājilairduṣṭaṃ pāṇḍutāṃ yāti śoṇitam |
pāṇḍutā tena gātrāṇāṃ dvitīye gurutāti ca ||
AS.Utt.41.68 tṛtīye daṃśavikledanāsikākṣimukhasravāḥ |
caturthe garimā mūrdhno manyāstambhaśca pañcame |
vākyasaṅgo jvaraḥ śītaḥ śeṣayoḥ pūrvavadvadet ||
AS.Utt.41.69 kuryāt pañcasu vegeṣu cikitsāṃ na tataḥ param ||
AS.Utt.41.70 jalaplutā ratikṣīṇā bhītā nakulanirjitāḥ |
śītavātātapavyādhikṣuttṛṣṇāśramapīḍitāḥ ||
AS.Utt.41.71 tūrṇaṃ deśāntarāyātāṃ vimuktaviṣakañcukāḥ |
kuśauṣadhīkaṇṭakavadye caranti ca kānanam |
deśaṃ ca vidyādhyuṣitaṃ sarpāstelpaviṣā matāḥ ||
AS.Utt.41.72 śmaśānacaityavalmīkayajñāśrayasurālaye |
catuṣpathe jalasthāne jīrṇodyāneṣu koṭare ||
AS.Utt.41.73 kṣīridrume nimbatarau nirjhare girigahvare |
cakravajragadākuntatriśūlāṅkajaṭādharāḥ ||
AS.Utt.41.74 raktāsyanayanā ye ca te syurāśīviṣopamāḥ |
na teṣāṃ kālaniyamo na ca vegeṣvanukramaḥ ||
AS.Utt.41.75 mantratantrabalānnāpi prasahya vinivartanam |
upahāranamaskārajapaśāntiparāyaṇaḥ |
kaścijjīvati tairdaṣṭo virūpo vikalo 'pi vā ||
AS.Utt.41.76 śmaśānaciticaityādau pañcamīpakṣasandhiṣu |
aṣṭamīnavamīsandhyāmadhyarātridineṣu ca ||
AS.Utt.41.77 yāmyāgneyamaghāśleṣāviśākhāpūrvanairṛte |
nairṛtākhye muhūrte ca daṣṭaṃ marmasu ca tyajet ||
AS.Utt.41.78 daṣṭamātre sitāsyākṣaḥ śīryamāṇaśiroruhaḥ |
stabdhajihvo muhurmūrcchan śītocchvāso na jīvati ||
AS.Utt.41.79 hidhmā śvāso vamiḥ kāso daṣṭamātrasya dehinaḥ |
jāyate yugapadyasya sa hṛcchūlī na jīvati ||
AS.Utt.41.80 vepathurvedanāstīvrā grīvābhaṅgokṣiraktatā |
mūrcchā galagrahaśchardiḥ pretarājasyakiṅkarāḥ ||
AS.Utt.41.81 jāmbavapratimo daṃśaḥ kūrmapṛṣṭhavadunnataḥ |
raktaṃ khebhyaḥ samastebhyo vartate na tu daṃśataḥ ||
AS.Utt.41.82 romṇāṃ na śītalairharṣaḥ śvayathurlohitāsitaḥ |
hṛṣṭamehanatā vakravaktratvaṃ yasya taṃ tyajet ||
AS.Utt.41.83 phenaṃ vamati nissaṃjñaḥ śyāvapādakarānanaḥ |
nāsāvasādo bhaṅgoṅge viḍbhedaḥ ślathasandhitā ||
AS.Utt.41.84 viṣapītasya daṣṭasya digdhenābhihatasya ca |
bhavantyetāni rūpāṇi samprāpte jīvitakṣaye ||
AS.Utt.41.85 na nasyaiścetanā tīkṣṇairna kṣatāt kṣatajāgamaḥ |
daṇḍāhatasya no rājiḥ prayātasya yamāntikam ||
AS.Utt.41.86 atonyathā tu tvarayā pradīptāgāravad bhiṣak |
rakṣan kaṇṭhagatān prāṇān viṣamāśu śamaṃ nayet ||