athaikonacatvāriṃśo 'dhyāyaḥ |
AS.Sū.39.1 athātaḥ kṣārapākavidhimadhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Sū.39.2 kṣāro hi nānauṣadhasamavāyanirvṛtteḥ sarvarasādhiṣṭhānaṃ kaṭukalavaṇarasabhūyiṣṭhastīkṣṇoṣṇo dahanaḥ pācano vidāraṇo vilāyanaḥ śodhano ropaṇaḥ krimyāmamedoviṣāpahaḥ sarvaśastrānuśastrāṇāṃ ca variṣṭhaḥ chedanabhedanapāṭanalekhanakaraṇādyataśca sambādhāvakāśajeṣu duḥkhāvacāraṇīyaśastreṣu nāsārśo 'rbudādiṣu śastreṇa cāsidhyastu duṣṭavraṇeṣu bahuśaḥ prakopiṣu prayujyate |
sa dvividho bāhyābhyantaraparimārjanabhedena ||
AS.Sū.39.3 tatrārśo 'rbudabhagandaragranthiduṣṭavraṇanāḍīcarmakīlavartmamukharogakuṣṭhakilāsatilakālakādiṣu bahiḥ parimārjanena |
antaḥparimārjanena tu gulmagarodarāgnisādamalasaṅgaśūlānāhāśmarīśarkarādiṣu sa yathāsvamevopadekṣyate ||
AS.Sū.39.4 na tūbhayo 'pi yojyo bhīrudurbalakṣāmavātapittārditajvarātisārapāṇḍuśirohṛdayarogamehākṣipākatimirārocakāturakṛtavamanavirekartumatīgarbhiṇyudvṛttaphalayonisarvāṅgaśūlaviṣamadyapīteṣu |
marmasirāsnāyusandhitaruṇāsthisevanīdhamanīgalanābhinakhāntaramuṣkaśephasrotassvalpamāṃseṣu ca deśeṣvakṣṇoścānyatra vartmarogāt |
tathā śītoṣṇavarṣadurdinapravāteṣu ca ||
AS.Sū.39.5 atha bahiḥ parimārjanastrividho madhyo mṛdustīkṣṇaśca |
tasya pākavidhiḥ śaradi śucirupoṣitaḥ śuklavāsāḥ praśaste 'hani praśastadeśajātaṃ madhyamavayasamanupahataṃ mahāntaṃ kālamuṣkakaṃ surāpalalasumano 'kṣatādibhiścaturdiśaṃ baliṃ kṛtvā pradakṣiṇaṃ cābhyarcyainamadhivāsayet ||
AS.Sū.39.6 daivatebhyo namastebhyo nivasantīha ye śritāḥ |
gantumarhantyasaṅkruddhāstyaktvemaṃ vāsamavyayam ||
AS.Sū.39.7 bheṣajārthaṃ grahīṣyāmi sarvaprāṇabhṛtāmimam |
vṛkṣaṃ na lobhānna krodhād brāhmaṇārthe viśeṣataḥ ||
AS.Sū.39.8 iti |
athāparedyustatra yadyadbhutaṃ vaikṛtaṃ vā kiñcinna paśyettato yugamātramārūḍhe savitari brāhmaṇān vācayitvā taṃ pādapaṃ pūrvāgramuttarāgraṃ vā pātayet |
evaṃ ca pāribhadrapalāśāśvakarṇarājavṛkṣamahāvṛkṣavṛkṣakendravṛkṣāsphotasaptacchadanaktamālatilvakakadalībibhītakāśvamārakapūtīkacitrakārkakākajaṅghāpāmārgāgnimanthān vasante saṅgṛhītāṃśca yavān saśūkanālāṃścatasraśca kośātakīḥ savān samūlaphalapatraśākhān khaṇḍaśaḥ kalpayitvā nātiśuṣkān śilātalasthān nivāte pṛthaṅ nicayīkṛtya muṣkakanicaye ca sudhāśarkarāḥ prakṣipya tilakuntalairādīpayet |
dagdhvā ca śānte 'gnau pṛthak sudhāśarkarābhasma kṛtvetarat sarvakṣāradroṇamadhikamuṣkakaṃ salilapalasahasreṇa gavādimūtrapalasahasreṇa cāloḍya mahatā vastreṇa parisrāvayet |
yāvadaccho raktastīkṣṇaḥ picchilaśca jātastadā taṃ kṣāraniṣyandaṃ gṛhītvā bhasma vivarjayet |
tataḥ snehapākavidhinā pācayet |
pacyamāne ca tasmiṃstāḥ sudhābhasmaśarkarāḥ kṣīrabakaṃ śaṅkhanābhicāyase pātre 'gnivarṇān kṛtvā tatkṣārācchakuḍavamātre nirvāpya tenaiva ca suślakṣṇaṃ piṣṭvā pratīvāpaṃ dadyāt |
tataśca sutarāṃ darvyāvaghaṭṭayan vipacet yāvacca sabāṣpairbudbudaiḥ samuttiṣṭhet sāndratayā ca darvīpralepī syāttadainamavatāryāyoghaṭe yavaraśau suguptaṃ sthāpayet |
eṣa madhyamaḥ kṣāraḥ ||
AS.Sū.39.9 mṛdau śarkarādīnnirvāpyāpanayenna tu piṣṭvā kṣipet |
tīkṣṇe tu dantīcitrakalāṅgalikāpūtīkapravālatālapatrībiḍasvarjikākanakakṣīrīhiṅguvacātiviṣāḥ ślakṣṇacūrṇīkṛtā dagdhāśca śaṅkhaśuktīḥ pūrvavat prativāpaṃ dadyāt |
tāṃśca vyādhibalataḥ saptarātrādūrdhvaṃ prayuñjīta |
kṣīṇabale tu balādhānārthaṃ punaḥ kṣārajalamāvapet |
tatranātitīkṣṇo nātimṛduḥ śvetaḥ ślakṣṇaḥ śīghraḥ picchilaḥ śikharī sukhanirvāpyo 'lparuganabhiṣyandī ceti daśa kṣārasya guṇāḥ |
daśaiva ca doṣāḥ |
tadyathā |
atyuṣṇo 'tiśīto 'titīkṣṇo 'timṛduratitanuratighano 'tipicchilovisarpī hīnauṣadho hīnapākaśceti ||
AS.Sū.39.10 tatra kṣārakarmaṇyupahāret picuvartiśalākādarvyañjalikāghṛtamadhuśuktatuṣodakamastukṣīrodakaśītapradehaśayanāsanādīni |
atha kṣārārhasyopaviṣṭasya saṃviṣṭasya vāptaparicārakagṛhītasya vyādhiṃ chitvāvalikhya pracchāya vā picuplotānyatarāvaguṇṭhitayā śalākayā kṣāraṃ pātayet |
tato mātrāśatamupekṣeta |
vartmaroge tu nirbhujya vartmanī picunā madhūcchiṣṭena vā kṛṣṇabhāgaṃ pracchādya padmapatratanuḥ kṣāralepaḥ |
ghrāṇajeṣu tvarśo 'rbudeṣvādityābhimukhasyonnamayya nāsikāmupekṣyāśca pañcāśanmātrāḥ |
tadvacchrotrajeṣu |
gudārśassu pāṇinā yantradvāraṃ pidhāya dhārayenmātrāśatameva |
tataḥ pramārjanena pramṛjya kṣāraṃ samyagdagdhamavekṣya nirvāpayetsarpirmadhubhyāṃ śuktatuṣodakamastukṣīrādibhiśca |
tataḥ paraṃ śītamadhuraiḥ saghṛtaiḥ pradihyāt |
abhiṣyandīni bhojyāni bhojyāni kledanāya ca |
sthiramūlatvāttu yadi kṣāradagdhaṃ na viśīryate tato dhānyāmlabījamadhuyaṣṭikāyuktaistilairālepayetsuvarṇakṣīrīyutairvā trivṛdviḍaṅgasāravadbhirvā |
mālatīvṛṣāṅkolanimbāsphotapaṭolīkaravīrapatrakvāthena vraṇaprakṣālanam |
eṣāmeva ca kalkakvāthe siddhaṃ sarpistailaṃ vā ropaṇam |
nāgapuṣpamañjiṣṭhācandanatilaparṇikāsu vā |
yathāvyādhidoṣaṃ ca vraṇamupakramet |
tilāḥ sayaṣṭimadhukā ropaṇe cāsya pūjitāḥ ||
AS.Sū.39.11 tatra pakvajāmbavasaṅkāśamavasannamīṣadyathāsvavikāropaśāntau ca samyagdagdhaṃ bhavati |
tadviparyayeṇa todakaṇḍūjāḍyādibhiścadurdagdham |
tatra punaḥ pātayet |
ūṣādāharāgaśophajvarapākavisarpaśirorogavātapittakopairatidagdham |
api ca |
netre 'tiyogādvartmanirbhedenendriyabhraṃśaḥ |
ghrāṇe nāsāvaṃśataruṇāsthidaraṇaṃ saṅkoco gandhājñānaṃ ca |
tadvacchotrādiṣvapi ca yathāsvaṃ vyāpat |
gude viṇmūtrarodho 'tīsāraḥ puṃstvopaghāto gudavidaraṇācca mṛtyurvā sarvadā vā śophatodavedanāsrāvāḥ |
śakṛnmūtravātavidhāraṇāśaktirvā |
tamatipravṛttamāśu pūrvoktaireva nirvāpaṇaiḥ punaḥpunarnirvāpayet |
ataśca dāhyamatipramāṇaṃ na sakṛdeva dahediti |
bhavati cātra ||
AS.Sū.39.12 amlo hi śītaḥ sparśena kṣārastenopasaṃhitaḥ |
yātyāśu svādutāṃ tamādamlairnirvāpayettarām ||
AS.Sū.39.13 jvarātisāratṛṇmohamūrchāhṛdvedanārtibhiḥ ||
kakṣaṃ dahatyagniriva śarīraṃ kṣāravibhramaḥ ||
AS.Sū.39.14 pāyayetātiyoge 'tastaṃ śīghraṃ saghṛtaṃ dadhi |
saguḍaṃ vā dadhisaraṃ tailaṃ vā sasitopalam ||
AS.Sū.39.15 dhātrīphalakapitthāmladāḍimasvarase ghṛtam |
dviguṇe sādhitaṃ pānasekaiḥ kṣārātirugdharam ||
AS.Sū.39.16 dāḍimāmalakāmrātakapitthakaramardakān |
āmrācca mātuluṅgācca rasaṃ mṛdvagninā pacet ||
AS.Sū.39.17 tato 'tivṛttakṣārāya dadyānmātrāṃ yathābalam |
kṣāro nivartate tena prasādaṃ tvak ca gacchati ||
AS.Sū.39.18 śoṇitātipravṛttau tu bāhyāntaḥ śiśiro vidhiḥ ||