atha ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ||
AS.Śā.6.1 athātaḥ sirāvibhāgamadhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Śā.6.2 daśa mūlasirā hṛdayapratibaddhāḥ sarvāṅgapratyaṅgeṣvojo nayanti |
tatpratibaddhā hi śarīraceṣṭāḥ |
tāstudvyaṅgulamaṅgulamardhāṅgulaṃ yavaṃ yavārdhaṃ ca gatvā drumapatrasevanīpratānavadbhidyamānāḥ saptaśatāni bhavanti ||
AS.Śā.6.3 tāsāṃ catuḥśatī śākhāsu |
tatra ṣoḍaśāvyadhanīyāḥ |
ṣaṭtriṃśaṃ śatamantarādhau |
tatra dvātriṃśat |
catuṣṣaṣṭyadhikaṃ śatamūrdhvam |
tatrāpi pañcāśat ||
AS.Śā.6.4 tāsāmekaikasmin sakthni śatam |
tatra na vidhyejjālandharām |
tisraścābhayantaragatāḥ ||
AS.Śā.6.5 dvātriṃśacchroṇyā gudameḍhrāśrayāḥ |
tāsāṃ dve dve vaṅkṣaṇayoḥ kaṭīkataruṇayoścetyaṣṭau śastrato rakṣet |
ṣoḍaśa pārśvayoḥ tayorūrdhvagāmekaikāṃ pārśvasandhisaṃjñām |
caturviṃśatiḥ pṛṣṭhe |
tāsāṃ pṛṣṭhavaṃśamubhayato dve dve ūrdhvagāminyau tāścatasraḥ |
caturviṃśatirudare |
tāsāṃ meḍhrasyopari romarājīmubhayato dve dve tā api catasraḥ |
catvāriṃśadvakṣasi |
tāsāṃ dve hṛdaye dve dve ca stanamūlastanarohiteṣu |
ekaikāpastambhāpālāpeṣviti |
tāścaturdaśa ||
AS.Śā.6.6 caturviṃśatirgrīvāyām |
tāsāṃ catasro 'ṣṭau ca marmasaṃjñāḥ |
dve kṛkāṭikayordve vidhurayoriti ṣoḍaśa śastreṇa na spṛśet |
hanvoḥ ṣoḍaśa tāsāṃ sandhisambandhinyau dve |
ṣoḍaśa jihvāyām |
tāsāmadho dve rasavedinyau dve vākpravartinyau tāścatasraḥ |
caturviṃśatirnāsāyām |
tāsāṃ dve gandhavedinyau tāsāmeva ca tālunyekāmiti tisraḥ |
ṣaṭpañcāśannetrayoḥ |
tayorunmeṣanimeṣakriye dve dve |
dve cāpāṅgayoriti ṣaṭ |
nāsānetragatāstu lalāṭe ṣaṣṭiḥ |
tāsāṃ keśāntānugatāścatasro dve cāvartayorekā ca sthapanyāmiti sapta |
karṇayoḥ ṣoḍaśa |
tāsāṃ śabdavāhinyau dve |
ta eva ca śaṅkhayostāsāṃ śaṅkhasandhigate dve |
dvādaśa mūrdhani |
tāsāmutkṣepayordve sīmanteṣvekaikāmekāmadhipatāvityaṣṭau śastreṇa pariharet |
tathā kṣudrikāḥ kuṭilāḥ saṅkīrṇā grathitāḥ sandhiṣu cāśastrakṛtyāḥ ||
AS.Śā.6.7 tāsāṃ yathāsvaṃ turyāṃśavibhāgena pañcasaptatyadhikaṃ śatamanilaraktaṃ vahati |
eṣa vibhāgaḥ pittaśleṣmaśuddharakteṣvapi |
sthitā hyevaṃ dehamanugṛhṇanti doṣāḥ |
vyatyayena tu pīḍayanti ||
AS.Śā.6.8 tatra śyāvāruṇāḥ praspandinyaḥ sūkṣmāḥ kṣaṇapūrṇariktā vātaraktaṃ vahanti |
nīlapītāsitāḥ sparśoṣṇāḥ kṣiprasrāviṇyaḥ pittaraktam |
gauryaḥ snigdhāḥ sthirāḥ śītāḥ kaṇḍūmatyaḥ kapharaktam |
lakṣaṇasaṅkare saṃsargasannipātāraktam |
samā gūḍhāḥ snigdhā rohiṇyaḥ śuddharaktamiti ||
AS.Śā.6.9 dhamanyastu caturviṃśatiḥ |
tābhiḥ kāyo 'yamārāma iva jalahāriṇībhiḥ kedāra iva kulyābhirupasnihyati |
tābhiśca nābhiścakranābhirārakairivāvṛtā |
tasyā nābhyāṃ viśeṣeṇa prāṇā vyavasthitāḥ |
yataśca sāntaragnyadhiṣṭhānam ||
AS.Śā.6.10 tāsāṃ khalu dhamanīnāṃ daśordhvaṃ prasṛtā daśādhaścatasrastiryak |
tatastābhiryathāsvamaṅgāvayavā dhāryante āpyāyyante ca ||
AS.Śā.6.11 tāsāmūrdhvagā hṛdayamabhiprapannāḥ pratyekaṃ tridhā jāyante |
tatastriṃśato madhye dve dve vātapittakapharaktarasān vahataḥ |
aṣṭābhiḥ śabdarūparasagandhā gṛhyante |
dvābhyāṃ dvābhyāṃ bhāṣate ghoṣaṃ karoti svapiti pratibudhyate ca |
dve cāśnu vahataḥ |
dve ca stanāśrite nāryāḥ stanyaṃ narasya śukram ||
AS.Śā.6.12 adhogamāḥ pakvāśayasthā evaṃ tridhā jāyante |
tatra daśādyāḥ pūrvavat |
dve vahato 'nnaṃ mātrāśrayeṇa |
dve toyam |
dve mūtram |
dve śukraṃ vahato dve ca muñcataḥ |
te eva nārīṇāmārtavam |
dve varconirasinyau sthūlāntrapratibaddhe |
evaṃ dvādaśa |
śeṣāstvaṣṭau dhamanyastiraścīnāḥ svedamabhitarpayanti ||
AS.Śā.6.13 tiryaggāminyaścatasro bhidyamānāḥ subahudhā bhavantītyuktaṃ prāk ||
AS.Śā.6.14 srotāṃsi puṃsāṃ nava |
karṇau netre nāsāpuṭau mukhaṃ pāyurmūtrapatho 'nyāni ca trīṇi strīṇāṃ stanau raktapathaśca |
tathāparāṇyantassrotāṃsi jīvitāyatanāni trayodaśa prāṇodakānnadhātumalānāmayanāni ||
AS.Śā.6.15 tatra prāṇavāhināṃ hṛdayaṃ mūlaṃ mahāsrotaśca |
tāni dhātukṣayaraukṣyapipāsākṣudvyāyāmavegadhāraṇādibhirduṣyanti |
tato 'tisṛṣṭaṃ pratibaddhamalpālpamabhīkṣṇaṃ vā saśabdaśūlamucchvasanam |
tatra śvāsavat sādhanam ||
AS.Śā.6.16 udakavāhināṃ talu mūlaṃ kloma ca |
tānyāmabhayātipānoṣṇa śuṣkānnakaṣāyatṛṇnigrahādibhirduṣyanti |
tato 'titṛṣṇā mukhaśoṣaḥ karṇakṣveḍanaṃ tamodarśanaṃ ca |
tatra tṛṣṇoktamauṣadham ||
AS.Śā.6.17 annavāhināmāmāśayo mūlaṃ vāmapārśvaṃ ca |
teṣā duṣṭau sarvaṃ mātrāśitīyoktamavagacchet ||
AS.Śā.6.18 rasavāhināṃ hṛdayaṃ mūlaṃ daśa dhamanyaśca |
raktavāhināṃ yakṛt plīhā ca |
māṃsavāhināṃ snāvāni tvak ca |
bhedovāhināṃ vṛkkau māṃsaṃ ca |
asthivāhinā jaghanaṃ medaśca |
majjavāhināṃ parvāṇyasthīni ca |
śukravāhināṃ stanau muṣkau majjā ca |
mūtravāhināṃ bastirvaṅkṣaiṇā ca |
śakṛdvāhināṃ pakvāśayaḥ sthūlāntraṃ ca |
svedavāhināṃ medo romakūpāśca |
teṣāṃ dūṣaṇaṃ vividhamahitāhāravihāramupadravān pṛthak pṛthak sādhanaṃ doṣādivijñānīyādyathāsvaṃ vṛddhikṣayalakṣaṇena lakṣayet ||
AS.Śā.6.19 vyadhe tu srotasāṃ bhramamohakampapralāpādhmānaśūlārucitṛṭchardijvarātirudhirasrutimūtrapurīṣarodhā maraṇaṃ ca |
tasmātsrotoviddhaṃ pratyākhyāyopācaret |
uddhṛtaśalyaṃ ca sadyovraṇavidhānena ||
AS.Śā.6.20 tatra srotasāmeva viśeṣāḥ sirādhamanyaḥ |
anye tvanyatvamicchanti sirādhamanīsrotasām |
kevalaṃ parasparasannikarṣāt sadṛśakarmatvāt saukṣmyācca vibhaktakarmaṇāmapyavibhāga iva lakṣyate ||
AS.Śā.6.21 apare punarāhuḥ |
srotāṃsi sirādhamanyo rasavāhinyo nāḍyaḥ panthāno 'yanāni gārgāḥ śarīracchidrāṇi saṃvṛtāsaṃvṛtāni sthānānyāśayāḥ kṣayāniketāśceti śarīre dhātvavakāśānāṃ lakṣyālakṣyāṇāṃ nāmānīti ||
AS.Śā.6.22 te cāvakāśāḥ prakupitāḥ sthānasthānmārgasthāṃśca dhātūn prakopayanti |
te 'pi kupitāstāni srotāṃsi |
srotāṃsi ca srotāṃsi |
dhātavaśca dhātūn |
teṣāṃ sarveṣāmeva dūṣayitāro duṣṭā doṣāḥ |
te ca prāyaśo duṣyantyagnidoṣāt |
tasmāttannimittānyāyurārogyabalopacayavarṇaujāṃsi |
tatpratibaddhānyeva ca rañjakādīni bhūtāgnayo dhātvagnayaśca |
tathānnamapi tainaiva pakvamamṛtatāṃ yātyapakvaṃ ca viṣatām ||
AS.Śā.6.23 tatra pittaviśeṣaḥ pācakasaṃjño 'gniriti prāgabhihitaḥ |
anye punarācakṣate doṣadhātumalasannipātajanito 'ntarūṣmā yathānirdiṣṭādhiṣṭhānakarmāgniriti ||
AS.Śā.6.24 sa khalu vidhivadabhyavahṛtamannajātaṃ prāṇena vāyunā koṣṭhamākṛṣṭaṃ dravairvibhinnasaṅghātaṃ snehena mṛdūkṛtamabhisandhukṣitaḥ samānenāmāśayasthaṃ sthālīsthamivāmbutaṇḍulamagnirantaragniḥ pacati ||
AS.Śā.6.25 tattu sarvarasamapi pacyamānamādau madhurībhūtaṃ kaphaṃ phenībhūtamudīrayati |
tato vidagdhamamlībhūtamāmāśayāt cyavamānamacchaṃ pittam |
prāpya ca pakvāśayaṃ kaṭukībhūtamanilam ||
AS.Śā.6.26 tataścaivaṃ viklinna āhāre pañca pañcātmakā mahābhūtāgnayo vāyunā vyastān yathāsvaṃ pañcaiva bhūtaguṇānāhārasthān pacanti |
te pakvāḥ punaryathāsvameva dehāśritāṃśca svavikārabhūtān bhūtaguṇānāpyāyayanti ||
AS.Śā.6.27 evaṃ ca pakvādāhārādvividhauṣadhagarbhādiva snehādacchaḥ sārabhūto rasākhyaḥ kiṭṭākhyaśca malo 'bhinirvartate |
tābhyāṃ ca sāramalābhyāṃ tadātmakānāmeva śarīraguṇānāṃ dhātvākhyānāṃ yathāsvaṃ srotāṃsi pāramparyeṇāvicchinnasantānamāpūryante |
srotobhyaśca yathāvibhāgaṃ yathāyathameva dhātavaḥ puṣyanti |
uttarottarānupraveśe 'pi ca pūrveṣāṃ srotasāṃ yathākālaṃ samyagāhāropayogena pariṇāmavatāpyāyyamānānāṃ nāpacayo bhavati |
tataśca dhātvākhyāḥ prasādamalāḥ svaṃ svameva mānamanuvartante |
yathāvayaśśarīram ||
AS.Śā.6.28 tatrāhāraraso vyānīvakṣipto yathāsvaṃ saptasu dhātvagniṣu kramāt pacyamānaḥ svātmabhāvapracyutisamanantarameva prāptaraktādidhātusaṃjñakaḥ kālavadaskhalitabalapramāṇo dehamūrjayitvā dhātūn dhātumalāṃca puṣṇāti ||
AS.Śā.6.29 athānnakiṭṭamacchaṃ mūtraṃ ghanaṃ śakṛt |
rasasya sāro raktaṃ malaḥ kapho lasīkā ca |
raktasya sāro māṃsaṃ kaṇḍarāssirāśca malaḥ pittam |
māṃsasya sāro medastvaco vasā ca kiṭṭaṃ karṇākṣināsikāsyaromakūpaprajananamalāḥ |
medasaḥ sāro 'sthisnāyusandhayaḥ kiṭṭaṃ svedaḥ |
asthnaḥ sāro majjā kiṭṭaṃ keśaromanakhāḥ |
majjñastu sāraḥ śukraṃ malokṣiviṭtvacāṃ snehaḥ |
śukrasya sāramojaḥ |
atyantaśuddhatayāsya malābhāvaḥ |
anye punarata eva tasya necchanti pākam |
apare punaḥ śukrasāraṃ garbhamevāmananti ||
AS.Śā.6.30 vāyuḥ punaragnerāhārasya ca bahvalpatayā tasmāttasmānmūrcchanāviśeṣādamūrtaḥ śabdavānīṣacchabdaḥ pracuro 'lpo vā pañcātmā koṣṭhe prādurbhavati |
evaṃ ca kṛtvānnamayā eva dehe sarve bhāvāḥ |
tenaiva cedamevaṃ cireṇa vyāptamantarbahiḥ śarīrayantramanavaratapravāheṇa svāsthyabalopacayayuktaṃ yāvatkarmopādānaṃ yāpyate |
anyathā tvannarasotkṣepaṇādvibaddhasrotasā vā yathāvadanabhisandhīyamānadhātupravāhamantarā vyavacchidyate |
vyādhibhājanaṃ vā bhavati ||
AS.Śā.6.31 anye tu varṇayanti |
abhyavahṛtmātrasyāhārasya kaṇṭhanāḍīpraluṭhitasya mahānimramavatīrṇasya yo ya evāṃśaḥ kāyāgnināvalīḍhaḥ pākamupanīyate tasya tasyaiva prasādākhyo rasaleśo 'bhinirvṛttisamanantaraṃ samaṃ samastadhātuṣu saṃvṛtāsaṃvṛtaiḥ pravisṛto vivṛtamukheṣvāsanneṣu srotassu bhūyān prathamataraṃ cānveti paryāyeṇetareṣvapi |
evamannarasa eva sākṣātsarvadhātūn kenacideva kālabhedena puṣṇāti |
na punardhātavo dhātvantaratāṃ svarūpopamardena pratipadyanta iti ||
AS.Śā.6.32 agnistu balabhedena caturvidho bhavati |
samo viṣamastīkṣṇo mandśca |
tatra samo yaḥ samyagevopayuktamannaṃ samyak pacati |
viṣamo 'samyagapyupayuktaṃ pacati samyagapi ca na pacati |
tīkṣṇo 'samyagapyupayuktamāśu pacati |
sa eva vardhamāno 'tyagnirbhavati |
mandastu samyagapyupayuktamudaragauravādhmānavibandhāṭopāntrakūjanamukhaśoṣavāyustambhādīnyāmaliṅgāni darśayitvā cirāt pacati |
bāhyenāpi ca jvālāṅgārātmakenāgninā naikākāraḥ sarvadā pāko bhavati |
kimutāntarāśrayeṇoṣṇātmanā samenāpi |
tasmāttaṃ prayatnato rakṣet |
tatra pravareṇa sātmyena samaṃ yathāsvamapareṇetarān kramaśaḥ sātmyamāpādya pravareṇa paripālayeddoṣopakramaṇīyoktena ca vātādisādhanena grahaṇīrogavihitaiścauṣadhavyāyāmayogairiti |
bhavati cātra ||
AS.Śā.6.33 svadhātusamavarṇāni vṛttasthūlānyaṇūni ca |
srotāṃsi dīrghāṇyākṛtyā pratānasadṛśāni ca ||
AS.Śā.6.34 āhāraśca vihāraśca yaḥ syāddoṣaguṇaiḥ samaḥ |
dhātubhirviguṇo yaśca srotasāṃ sa pradūṣakaḥ ||
AS.Śā.6.35 atipravṛttiḥ saṅgo vā sirāṇāṃ granthayo 'pi vā |
vimārgato vā gamanaṃ srotasāṃ duṣṭilakṣaṇam ||
AS.Śā.6.36 bisānāmiva sūkṣmāṇi dūraṃ viprasṛtāni ca |
dvārāṇi srotasāṃ dehe raso yairupacīyate ||
AS.Śā.6.37 kecidāhurahorātrāt ṣaḍahādapare pare |
māsāt prayāti śukratvamannaṃ pākakramādibhiḥ ||
AS.Śā.6.38 vṛṣyādīni prabhāveṇa sadyaḥ śukrādi kurvate |
prāyaḥ karotyahorātrāt karmānyadapi bheṣajam ||
AS.Śā.6.39 kaphaḥ pittaṃ malaḥ kheṣu prasvedo nakharoma ca |
sneho 'kṣitvagviśāmojo dhātūnāṃ kramaśo malāḥ ||
AS.Śā.6.40 samaḥ samāne sthānasthe viṣamo 'gnirvimārgage |
pittābhimūrchite tīkṣṇo mandosminkaphapīḍite ||
AS.Śā.6.41 śānte 'gnau mriyate yukte ciraṃ jīvatyanāmayaḥ |
rogī syādvikṛte tasmāttaṃ prayatnena pālayet ||