atha ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ |
AS.Ci.6.1 athātaḥ śvāsahidhmācikitsitaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Ci.6.2 śvāsahidhmā yatastulyahetvādyāḥ sādhanaṃ tataḥ |
tulyameva tadārtaṃ ca pūrvaṃ svedairupācaret ||
AS.Ci.6.3 snigdhairlavaṇatailāktaṃ srotassu grathitaḥ kaphaḥ |
tairlīno 'pi vilīnosya koṣṭhaṃ prāptaḥ sunirharaḥ ||
AS.Ci.6.4 bhavet kheṣu mṛdutvaṃ ca mārute cānulomatā |
svinnaṃ ca bhojayedannaṃ snigdhamānūpajai rasaiḥ ||
AS.Ci.6.5 dadhyuttareṇa vā dadyāttato 'smai vamanaṃ mṛdu |
viśeṣāt kāsavamathuhṛdgrahasvarasādine ||
AS.Ci.6.6 pippalīsaindhavakṣaudrayuktaṃ vātāvirodhi yat |
nirhṛte sukhamāproti sakaphe duṣṭavigrahe ||
AS.Ci.6.7 srotaḥsu ca viśuddheṣu caratyavihato 'nilaḥ |
dhmānodāvartatamake mātuluṅgāmlavetasaiḥ ||
AS.Ci.6.8 hiṅgupīlubiḍayuktamannaṃ syādanulomanam |
sasaidhavaṃ phalāmlaṃ vā koṣṇaṃ dadyādvirecanam ||
AS.Ci.6.9 ete hi kaphasaṃruddhagatiprāṇaprakopajāḥ |
tasmāttanmārgaśudhyarthamūrdhvādhaḥ śodhanaṃ hitam ||
AS.Ci.6.10 udīryate bhṛśataraṃ mārgarodhādvahajjalam |
yathā tathānilastasya mārgamasmādviśodhayet ||
AS.Ci.6.11 aśāntau kṛtasaṃśuddherdhūmairlīnaṃ malaṃ haret |
haridrāpatrameraṇmūlaṃ lākṣāṃ manaḥśilām ||
AS.Ci.6.12 sadevadārvalaṃ māṃsīṃ piṣṭvā vartiṃ prakalpayet |
tāṃ ghṛtāktāṃ pibeddhūmaṃ yavān vā ghṛtasaṃyutān ||
AS.Ci.6.13 madhūcchiṣṭaṃ sarjarasaṃ ghṛtaṃ vā guruvāguru |
candanaṃvājaśṛṅgaṃ vā bālānvā snāva vā gavām ||
AS.Ci.6.14 ṛṣyagodhakuraṅgaiṇacarmaśṛṅgakhurāṇi vā |
gugguluṃ vā manohvāṃ vā sālaniryāsameva vā ||
AS.Ci.6.15 sallakīṃ gugguluṃ lohaṃ padmakaṃ ca ghṛtāplutam ||
AS.Ci.6.16 avaśyaṃ svedanīyānāmasvedyānāmapi kṣaṇam |
svedayet sasitākṣīrasukhoṣṇasnehasecanaiḥ ||
AS.Ci.6.17 utkārikopanāhaiśca svedādhyāyoktabheṣajaiḥ |
uraḥ kaṇṭhaṃ ca mṛdubhiḥ sāme tvāmavidhiṃ caret ||
AS.Ci.6.18 atiyogoddhataṃ vātaṃ dṛṣṭvā pavananāśanaiḥ |
snigdhai rasādyairnātyuṣṇairabhyaṅgaiśca śamaṃ nayet ||
AS.Ci.6.19 anutkliṣṭakaphāsvinnadurbalānāṃ hi śodhanāt |
vāyurlabdhāspado marma saṃśoṣyāśu haredasūn ||
AS.Ci.6.20 kaṣāyalehasnehādyaisteṣāṃ saṃśamayedataḥ |
kṣīṇakṣatātisārāsṛkpittadāhānubandhajān ||
AS.Ci.6.21 madhurasnigdhaśītādyairhidhmāśvāsānupācaret |
kulatthadaśamūlānāṃ kvāthe syurjāṅgalā rasāḥ |
yūṣāśca śigruvārtākakāsaghnavṛṣamūlakaiḥ ||
AS.Ci.6.22 pallavairnimbakulakabṛhatīmātuluṅgajaiḥ |
vyāghrīdurālabhāśṛṅgībilvamadhyatrikaṇṭakaiḥ ||
AS.Ci.6.23 sāmṛtāgnikulatthaiśca yūṣaḥ syāt kvathitairjalai |
tadvadrāsnābṛhatyādibalāmudgaiḥ sacitrakaiḥ ||
AS.Ci.6.24 peyā ca citrakājājīśṛṅgīsauvarcalairhitā |
daśamūlena vā kāsaśvāsahidhmārujāpahā ||
AS.Ci.6.25 daśamūlaśaṭhīrāsnābhārṅgībilvardhipauṣkaraiḥ |
kulīraśṛṅgīcapalātāmalakyamṛtauṣadhaiḥ ||
AS.Ci.6.26 pibet kaṣāyaṃ jīrṇe 'smin peyāṃ tairevasādhitām |
śāliṣaṣṭikagodhūmayavamudgakulatthabhuk ||
AS.Ci.6.27 kāsahṛdgrahapārśvārtihidhmāśvāsapraśāntaye |
saktūnvārkāṅkurakṣīrabhāvitānāṃ samākṣikān |
yavānāṃ daśamūlādiniḥkvāthalulitān pibet ||
AS.Ci.6.28 anne ca yojayet kṣārahiṅvājyabiḍadāḍimān |
sapauṣkaraśaṭhīvyoṣamātuluṅgāmlavetasān ||
AS.Ci.6.29 daśamūlasya vā kvāthamathavā devadāruṇaḥ |
pibedvā vāruṇīmaṇḍaṃ hidhmāśvāsī pipāsitaḥ ||
AS.Ci.6.30 pippalīpippalīmūlapathyājantughnacitrakaiḥ |
kalkitairlepite rūḍhe nikṣipet ghṛtabhājane ||
AS.Ci.6.31 takraṃ māsasthitaṃ taddhi dīpanaṃ śvāsakāsajit |
pāṭhāṃ madhurasāṃ dāru saralaṃ ca niśi sthitam ||
AS.Ci.6.32 surāmaṇḍe 'lpalavaṇaṃ pibet prasṛtasammitam |
śirīṣakundakadalīkusumaṃ pippalīyutam ||
AS.Ci.6.33 taṇḍulāmbuplutaṃ hidhmāśvāsakāsaharaṃ param |
āranālena piṣṭvā vā mātuluṅgarasānvitān ||
AS.Ci.6.34 hiṅgusauvarcalakaṇākolamudgān jalena vā |
koṣṇena bhārṅgīṃ śuṇṭhīṃ ca kṣāraṃ vā maricānvitam ||
AS.Ci.6.35 svakvāthapiṣṭāṃ lulitāṃ bāṣpikāṃ pāyayeta vā |
svarasaṃ saptaparṇasya puṣpāṇāṃ vā śirīṣataḥ ||
AS.Ci.6.36 hidhvāśvāse madhukaṇāyuktaṃ pittakaphānuge |
utkārikā tugākṛṣṇāmadhūlīguḍanāgaraiḥ ||
AS.Ci.6.37 pittānubandhe yoktavyā pavane tvanubandhini |
śvāviṭchaśāmiṣakaṇāghṛtaśalyakaśoṇitaiḥ ||
AS.Ci.6.38 suvarcalārasavyoṣasarpirbhiḥ sahitaṃ payaḥ |
anuśālyodanaṃ peyaṃ vātapitte 'nubandhini ||
AS.Ci.6.39 caturguṇāmbusiddhaṃ vā chāgaṃ saguḍanāgaram |
pippalīmūlamadhukaguḍagośvaśakṛdrasān |
hidhmābhiṣyandakāsaghnān lihyānmadhughṛtānvitān ||
AS.Ci.6.40 gogajāśvavarāhoṣṭrakharameṣājaviḍrasān ||
AS.Ci.6.41 samadhvaikaikaśo lihyādbahuśleṣmāthavā pibet |
catuṣpāccarmaromasthikhuraśṛṅgodbhavāṃ maṣīm ||
AS.Ci.6.42 tathaiva vājigandhāyā lihyācchvāsī kapholbaṇaḥ |
kṣāraṃ vā triphalāpāṭhābṛhatīphalamūlajam ||
AS.Ci.6.43 muktāpravālavaiḍūryaśaṅkhasaugandhikāñjanam |
masāragallasphaṭikakācailālavaṇadvayam ||
AS.Ci.6.44 apāmārgaphalaṃ tāmramayo rūpyaṃ śaṇāt phalam |
jyotīrasena tallihyādayo vaikaṃ madhudravam ||
AS.Ci.6.45 śaṭhīpauṣkaradhātrīrvā pauṣkaraṃ vā kaṇānvitam |
gairikāñjanakṛṣṇā vā svarasaṃ vā kapitthajam ||
AS.Ci.6.46 rasena vā kapitthasya dhātrīsaindhavapippalīḥ |
ghṛtakṣaudreṇa vā pathyā viḍaṅgoṣaṇapippalīḥ ||
AS.Ci.6.47 lihyādvā pippalīdrākṣāpathyāśṛṅgīdurālabhāḥ |
ghṛtamākṣikatailairvā tryūṣaṇaṃ kṣārasaṃyutam |
pippalīkṣaudrayuktau vā rasau dhātrīkapitthayoḥ ||
AS.Ci.6.48 sitopalātvāmalakī drākṣā gośvaśakṛdrasam |
kolalājamadhudrākṣāpippalīnāgarāṇi vā ||
AS.Ci.6.49 guḍatailaniśādrākṣākaṇārāsnoṣaṇāni vā |
pibedrasāmbumadyādyairlehauṣadharajāṃsi vā ||
AS.Ci.6.50 jīvantīmustasurasatvagelādvayapauṣkaram |
caṇḍātāmalakīlohabhārṅgīnāgaravālakam ||
AS.Ci.6.51 karkaṭākhyāśaṭhīkṛṣṇānāgakesaracorakam |
upayuktaṃ yathākāmaṃ cūrṇaṃ dviguṇaśarkaram ||
AS.Ci.6.52 pārśvarugjvarakāsaghnaṃ hidhmāśvāsaharaṃ param |
jīvantī corakaḥ śṛṅgī pauṣkaraṃ surasaḥ śaṭhī ||
AS.Ci.6.53 pippalītvagbiḍakṣāraśuṇṭhīhiṅvamlavetasam |
elātāmalakībhārṅgīvṛkṣāmlaṃ ceti cūrṇitam ||
AS.Ci.6.54 rasena mātuluṅgasya madyena haviṣāthavā |
līḍhaṃ prayuktamanne vā kevalaṃ copayojitam ||
AS.Ci.6.55 hidhmāśvāsavibandhārśaḥkāsahṛtpārśvaśūlanut |
śaṭhītāmalakībhārṅgīcaṇḍāvālakapauṣkaram ||
AS.Ci.6.56 śarkarāṣṭaguṇaṃ cūrṇaṃ hidhmāśvāsaharaṃ param |
tulyaṃ guḍaṃ nāgaraṃ ca bhakṣayennāvayeta vā ||
AS.Ci.6.57 laśunasya palāṇḍorvā mūlaṃ gṛñjanakasya vā |
candanādvā rasaṃ dadyānnārīkṣīreṇa nāvanam ||
AS.Ci.6.58 saśarkarāṃ pippalī vā madhukaṃ vā madhudravam |
stanyena makṣikāviṣṭhāmalaktakarasena vā ||
AS.Ci.6.59 sasaindhavaṃ ghṛtācchaṃ vā siddhaṃ stanyena vā ghṛtam |
kalkitairmadhuradravyaistat pibennāvayeta vā ||
AS.Ci.6.60 sakṛduṣṇaṃ sakṛcchītaṃ vyatyāsāt sasitaṃ madhu |
tadvat payastahāsiddhamadhobhāgauṣadhairghṛtam ||
AS.Ci.6.61 kaṇāsauvarcalakṣāravayasthāhiḍgucorakaiḥ |
sakāyasthairghṛtaṃ mastu daśamūlarase pacet ||
AS.Ci.6.62 tat pibejjīvanīyairvā lihyāt samadhu sādhitam |
tejovatyabhayā kuṣṭhaṃ pippalī kaṭurohiṇī ||
AS.Ci.6.63 pūkīkaṃ pauṣkaraṃ mūlaṃ palāśaścitrakaḥ śaṭhī |
paṭudvayaṃ tāmalakī jīvantī bailvapeśikā ||
AS.Ci.6.64 vacāpatraṃ ca tālīsaṃ karṣāṃśaistairviṃpācayet |
hiṅgupādairghṛtaprasthaṃ pītamāśu nihanti tat ||
AS.Ci.6.65 śvāsānilārśograhaṇīhidhmāhṛtpārśvavedanāḥ |
siddhaṃ vā puramañjiṣṭhālākṣāsarjarasaiḥ pibet ||
AS.Ci.6.66 sapadmakamanohvālairghṛtaprasthaṃ picūnmitaiḥ |
vatsakādipratīvāpaṃ siddhaṃ vā prathame gaṇe ||
AS.Ci.6.67 sapañcalavaṇaṃ sarpiḥ śvāsakāsānapohati |
hiṃsrāviḍaṅgapūtīkatrikaṭutriphalāgnikaiḥ ||
AS.Ci.6.68 kolamātrairghṛtaprasthaṃ pācayet salilāḍhake |
kṣīraprasthadvayopetaṃ tat kāsaśvāsapīnasān ||
AS.Ci.6.69 arśāṃsyarocakaṃ gulmaṃ kṣayaṃ hidhmāṃ ca nāśayet |
saindhavārdhāṃśayuktaṃ vā purāṇaṃ pāyayedghṛtam |
dhānvantaraṃ vṛṣaghṛtaṃ dādhikaṃ tryūṣaṇādi vā ||
AS.Ci.6.70 śītāmbusekaḥ sahasā trāsavikṣepabhīśucaḥ |
harṣerṣyocchvāsarodhāśca hitaṃ kīṭaiśca daṃśanam ||
AS.Ci.6.71 yat kiñcit kaphavātaghnamuṣṇaṃ vātānulomanam |
tat sevyaṃ prāyaśo yacca sutarāṃ mārutāpaham ||
AS.Ci.6.72 vātakṛdvā kaphaharaṃ kaphakṛdvānilāpaham |
kāryaṃ naikāntikaṃ tābhyāṃ prāyaḥ śreyo 'nilāpaham ||
AS.Ci.6.73 sarveṣāṃ bṛṃhaṇe hyalpaḥ śakyaśca prāyaśo bhavet |
nātyarthaṃ śamane 'pāyo bhṛśośakyaśca karśane ||
AS.Ci.6.74 śamanairbṛṃhaṇaiścāto bhūyiṣṭhaṃ tānupācaret |
kāsaśvāsakṣayacchardihidhmāścānyonyabheṣajaiḥ ||