atha ekādaśo 'dhyāyaḥ |
AS.Ci.11.1 athāto 'tīsāracikitsitaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Ci.11.2 prāyeṇātisāro hyagnimupahatya prāgāmādhiṣṭhāno bhavati |
tasmādanilajamapyāmapācanārthamādau laṅghanenopakrameta |
tatra śūlānāhaprasekārtaṃ lavaṇāmbunoṣṇena vāmayet |
na tu sāme pūrvaṃ saṅgrāhi prayuñjīta vibaddhe vā male |
stimitādhmātagurusarujakoṣṭhaḥ prāṇadāmuṣṇāmbunopayuñjīta |
savyoṣṇāṃ vā dhānyāmlakvathitāṃ vā |
anyadvā sraṃsanadīpanamauṣadham ||
AS.Ci.11.3 apica
viśuddhasrotaso hyasya doṣaśeṣe pravāhite |
sukhaṃ saṅgrahaṇaṃ kartuṃ pācanaiḥ stambhnena vā ||
AS.Ci.11.4 madhyadoṣastu viśoṣayan māgadhīnāgaravacābhūtīkadhanikāharītakīnāṃ kvāthaṃ pibet |
jalajaladabilvapeśikāśuṇṭhīdhānyakānāṃ vā |
ubhayamapi caitat pramathyākhyam |
vacādivargaṃ kvathitaṃ cūrṇitaṃ vā |
tadvadvacābhayāviḍaṅgapāṭhāśuṇṭhībiḍalavaṇāni vā |
mustapippalīndrayavapāṭhātejovatīrvā |
viḍaṅgābhayākaṇalavaṇapañcakāni vā |
pippalīndrayavapāṭhāśuṇṭhīrvā |
sarakte tu pravṛtta āme gajapippalīṃ madhuśarkarāmadhurām ||
AS.Ci.11.5 alpadoṣaṃ punarupavāsayet |
pānaṃ tvatisāriṇombu vacātiviṣābhyāṃ kvathitam |
śuṇṭhyativiṣābhyāṃ mustaparpaṭakābhyāṃ nāgaradhānyakābhyāṃ vā |
kṣudvatastu laghupañcamūlapañcakolahastipippalībalābilvapāṭhāhiṅgudhānyakajīrakaśaṭhīgandhapalāśahapuṣāyavānītintiṇīkadāḍimabiḍasaindhavairannapānaṃ yavāgvādi kalpayet ||
AS.Ci.11.6 bilvaśalāṭuharītakīpippalīmūlairmūḍhavātasya |
aṃśumatīdvayabalābilvaśalāṭubhiḥ pittolbaṇasya |
pibecca tṛṣitaḥ paṭapūtaṃ takram |
madhusurādhānyāmlayavāgūmaṇḍānyatamaṃ vā |
eṣa kramo 'nilakaphaghno dīpanapācano rocanaḥ saṅgrāhī balyaśca ||
AS.Ci.11.7 pakvadoṣo 'pi tu yo 'tisāryate bahuśo 'nilena vibaddhaṃ sapicchaṃ saphenaṃ saśūlaparikartikaṃ saromaharṣaṃ niṣpurīṣaṃ ca tāṃ pravāhikāṃ bimbisīmiti cācakṣate |
tatrodāvartopadiṣṭāṃstenaiva vidhinā saṃskṛtāṃśchāgapiśitarasān dadyāt ||
AS.Ci.11.8 yūṣāṃśca varcaḥkṣaye tṛṣyato yavamudgamāṣatilakṛtān |
samena vā tilabālabilvayoḥ kalkena dadhisarasnehayuktaṃ khalakam |
citrakaśṛṅgaverapūtīkarañjabilvājamodairvā takradāḍimatailāḍhyaṃ saindhavopetamajitākhyam |
śaṭhītintiṇīkabiḍadāḍimakṣārapañcakolamaricatriphalādhātakīdhanikāpāṭhājamodājājījīrakakapitthajambvāmrāsthibhirvā tulyabhāgaiḥ ṣaḍguṇabilvamadhyairguḍamudgarasasnehadadhisiddho 'parājitākhyaḥ khalako dīpanaḥ pācano rucyo grāhī bimbisināśanaḥ ||
AS.Ci.11.9 dadhisaraṃ vā saguḍadāḍimaṃ yamakabhṛṣṭam |
yamakabhṛṣṭān vā saśuṇṭhīcūrṇān saktūn |
māṣān vā susiddhān ghṛtamaṇḍopasecnān maricopadaṃśān |
chāgameṣayorvāntarādhirasaṃ dāḍimāmlaṃ dhānyanāgaropetaṃ snehavipakvaṃ vyañjanaṃ pānaṃ ca |
tadvat surāṃ yamakasnigdhāṃ pibedvā |
śuṇṭhībadaracūrṇaṃ dadhighṛtatailakṣaudraphāṇitopetam ||
AS.Ci.11.10 hiṅgudāḍimamahauṣadhopakulyācūrṇaṃ vā ghṛtakṣīroṣṇāmbumadyānyatamena |
lihyādvā lodhrabilvaśalāṭuguḍāṃstrikaṭukotkaṭāṃstailena |
aśvatthavātapotakvāthasiddhaṃ vā śālyodanaṃ ghṛtatailakṣaudrayuktaṃ dadhnā khajāhatadadhisarānupānamaśnīyāt ||
AS.Ci.11.11 api ca
dīpanaṃ rocanaṃ rucyaṃ dadhi vātaharaṃ param |
baddhaviḍvā haratyasmāt cirotthāmapi bimbisīm ||
AS.Ci.11.12 tṛṣṇolbaṇastu saraktapicchopaveśī pānānnavirato dhāroṣṇaṃ kṣīramākāṅkṣaṃ pibet |
śṛtaṃ vā gandharvahastamūlenāthavā bilvaśalāṭubhiḥ |
tadeva vālpatṛṣṇaḥ saguḍatailam |
śṛtena vā payasā maricakalkaṃ dviguṇatilakalkayuktam |
kṣīreṇaiva vā pippalīm |
vyoṣasiddhena vā payasānnāni bhuñjīta ||
AS.Ci.11.13 śūlādhikye tu daśamūlakvathitena payasā sakṣaudreṇāsthāpanaṃ dadyāt |
athavā picchābastimanuvāsanaṃ ca vātaghnaṃ vā pittaghnaṃ vā ||
AS.Ci.11.14 gudabhraṃśe śūle cāmlabadaracāṅgerīrasadadhikṣāranāgarakalkena śṛtamamlaṃ sarpirnirāmamāturaṃ pāyayet |
maricapañcakolājājīdhanikābiḍadāḍimagarbhaṃ vā pūrvavadamlam |
anuvāsayedvā daśamūlasiddhena snehena |
pippalyādinā vā ||
AS.Ci.11.15 gudaṃ cābhyaṅgapūrvaṃ svedena mṛdubhūtaṃ praveśayet |
sacchidreṇa cāsya carmaṇā goṣphaṇābandhaṃ kuryāt |
mūṣakamanāntraṃ kṛtvā mahāpañcamūlakaṣāyaṃ ca kṣīre vipacet |
tena payasā vātaharakalkapratīvāpaṃ tailaṃ pācayet tadabhyañjanena pānena ca sukṛcchramapi gudabhraṃśaṃ sādhayati ||
AS.Ci.11.16 pittātisāramapi sāmamādau tīkṣṇavarjyairauṣadhairvātātisāravat pācayet |
tṛṣṇāyāṃ sasārivābhūnimbaṃ jvaravihitamambhaḥ ṣaḍaṅgamavacārayet |
upoṣitasya cānnakāle 'bhīrudṛsvapañcamūlabalādvayaśūrparṇyādimṛdumadhuratiktadīpanadravyaniryūhayujktān kālavinmaṇḍapeyāsaktuyūṣarasādīnīṣadamlānanamlān vā kavoṣṇān suśītān vā sakṣaudrān ||
AS.Ci.11.17 anubandhe tu mūrvātiviṣendrayavaharidrārasāñjanāni kvathitāni pibet |
kevalaṃ vā vṛkṣakabījam |
pāṭhāguḍūcīkaṭukākirātatiktāni vā |
haridrādigaṇaṃ vā |
vatsakabījātiviṣābilvāmbumustāni vā |
taṇḍulodakena vātiviṣāvṛkṣakatvakphalāni sakṣaudrāṇi |
candanośīraśuṇṭhīlodhranīlotpalāni vā |
nāgarotpaladhātakīpuṣpadāḍimatvaco vā |
kamalotpalalodhramocarasasamaṅgātilān vā |
madhukaśṛṅgaveradīrghavṛntatvaco vā |
madhuyuktāni śarkarāpadmakesaramustāpayasyācandanāni vā |
śālmalīvṛntakṛtaṃ vā śītakaṣāyaṃ madhumadhukopetam ||
AS.Ci.11.18 madhukapriyaṅgukaṭvaṅgatvagdāḍimāṅkurakalkena vā dadhiyutāṃ yavāgūṃ khalakaṃ vā |
bilvakapitthajambbāmrāsthibhirvā |
madhuyuktān vā lodhrāmbaṣṭhāpriyaṅgvādigaṇān kvāthādiṣu pṛthak kalpitān |
śyāmādimahākaṣāyaṃ vā ||
AS.Ci.11.19 śūlārtastu rūkṣakoṣṭho ghṛtaṃ sakṣāraṃ pibet |
kṣīraṃ vā bṛhatībalāṃśumatīkacchurāmūlasiddhaṃ madhukakaṭvaṅgājamodaśarkarāvacūrṇitaṃ satailakṣaudram |
kṣīrameva vā dhāroṣṇam ||
AS.Ci.11.20 balavān vibaddhamalo virekārthaṃ triphalācūrṇayuktaṃ vā palāśaphalakvāthasiddhaṃ vā payaḥ pītvā paya eva kavoṣṇamanupibet |
evameva ca trāyamāṇayā śṛtam |
tato nissṛte śakṛti purāṇe 'tisāraḥ śāntimeti ||
AS.Ci.11.21 srutadoṣasya ca saṃsarjanakāle śūlaṃ cedanuvarteta tato bilvamadhukaśatāhvādvayagarbhaṃ sakṣīraṃ tailacaturguṇaṃ sarpirvipācyānuvāsanaṃ dadyāt |
tataḥ samyakkṛtāyāmapi saṃsargyāmatīsārānubandhe picchābastayo yojyāḥ |
śālmalīvṛntānyārdradarbhairveṣṭayitvā kṛṣṇamṛdāvalipya gomayāgninā svedayet |
śuṣkāyāṃ mṛdi svinnāni jñātvā vṛntānyulūkhale samāpethya teṣāṃ muṣṭisammitaṃ piṇḍaṃ kṣīraprasthe vimardayet |
tatastena payasā pūtena saghṛtatailena madhumadhukakalkayuktenāsthāpayet |
pratyāgate ca snātaḥ payasā kacchurāśṛtena jāṅgalarasairvāśnīyāt |
eṣa picchābastiḥ pittaraktātisāragrahaṇīgulmaśoṣajvarān virecanāsthāpanātiyogaṃ ca śamayati ||
AS.Ci.11.22 cirotthitaṃ tvatīsāramavedanaṃ pakvamapyaśāmyantaṃ puṭapākairupācaret |
aralukatvakkalkaṃ kāśmaryapatrapracchannaṃ puṭapākavidhinā pācayet tadrasaṃ suśītaṃ madhuyutaṃ pibet |
vaṭāditvakprarohakalkamapyevaṃ kalpayet |
athavā tittirimapanītāntrapicchaṃ nyagrodhādervalkalasya prarohāṇāṃ vā kalkena pūrayitvā pūrvavat puṭapākaṃ kuryāt |
tataḥ tasmādrasamādāya sitākṣaudrayuktaṃ pāyayet anena sarve jāṅgalasatvā vyākhyātāḥ ||
AS.Ci.11.23 yastu pittātisārī pittalānyāseveta tasya pittamativṛddhaṃ raktātisāraṃ tṛḍdāhamohajvaraśūlapāyupākāṃśca karoti |
tatra kṣīramājaṃ nyagrodhādiprasavaśṛtaṃ sitāmadhuyuktamāhāre gudaprakṣālane ca vidadhyāt |
tadvidhaṃ vā sarpiḥ sapayaskaṃ pibet |
kṣīrotthaṃ vā sarpiḥ kṣīrānupānaṃ kapiñjalarasāśī kṣīrāśī vā lihyāt ||
AS.Ci.11.24 sallakīpriyaṅgutiniśaśālmalīplakṣatvaksaṃsṛṣṭaṃ siddhaṃ vā sakṣaudraṃ kṣīraṃ pibet |
yaṣṭīlodhrasārivābhirvā śṛtaṃ samadhusitam |
tadvat kṛṣṇatilasamaṅgotpalayaṣṭīmadhubhiḥ |
śaśakapiñjalapārāvatataṇḍulīyakamudgakāśmaryabījādirasāṃśca seveta |
ghṛtabhṛṣṭaṃ vā raktamājaṃ mārgaṃ vā |
pūrvoktān vā puṭapākān madhukakṛṣṇamṛttikāśaṅkhakalkaṃ vā sarudhiraṃ pibet taṇḍulodakena |
tena vā samākṣikaṃ phalinīkalkam |
athavā sasitākṣaudraṃ candanam ||
AS.Ci.11.25 ete hi prayogāḥ tṛṣṇādipraśamanā raktātiyogaghnāśca |
vātottarastu śatāvarīghṛtaṃ lihyāt |
saśarkaraṃ vā navanītam |
picchilasvarasasādhitaṃ vā sarpiḥ |
lākṣāpippalīśṛṅgaverakaṭukendrayavadārvītvagbhirghṛtaṃ siddhaṃ peyāmaṇḍena pītamatīsāraṃ tridoṣamapi vārayati ||
AS.Ci.11.26 yadā punarvāyunā viṭ baddhaṃ saśoṇitamalpālpaṃ saphenaṃ kṛcchrādupaveśyate tadā pūrvoktaṃ picchābastiṃ dadyāt |
madhurauṣadhasiddhena ca sarpiṣānuvāsayet |
prāyeṇa hi durbalagudā gudāśrayāmayino bhavanti |
viśeṣataścirakālātīsāriṇaḥ |
atisārātipravṛttau svasthānabalavṛddho vāyuḥ pittamanubalamavāpya durjayataro bhavati tasmātteṣāmabhīkṣṇamanuvāsanaṃ prayuñjīta |
gudadāhe punaḥ paṭolamadhukamadhūkakṣīrivṛkṣādikaṣāyeṇa saghṛtaśarkarākṣaudreṇa kṣīreṇa vā gudaṃ tadāsannāṃśca pradeśān siñcet |
śatadhautādibhirghṛtaiśca picūnabhyaṅgāṃśca dadyāt |
paṭolādīnāmeva ca kalkena saghṛtena pradihyāt |
taccūrṇaurdhātakīlodhramāṣacūrṇena ca pāyudvāramavacūrṇayet |
evameva ca śūle vātaharatailapradehairupācaret |
yaḥ punarevamapi pittalānyāseveta sa śīghraṃ gudavalīṣu pakvāsu vyāpadyate ||
AS.Ci.11.27 śleṣmātīsāraṃ tu prāgeva nitarāmāmapācanārthaṃ laṅghanena sādhayet |
anubandhe ca pibet kaṣāyaṃ mustābhayāśuṇṭhībilvaśalāṭūnām |
vacāviḍaṅgabhūtīkadhanikādevadārūṇāṃ vā |
pāṭhātiviṣākuṣṭhacavyakaṭurohiṇīnāṃ vā citrakapippalīdvayapippalīmūlānāṃ vā |
sukhāmbunā vā hiṅgvādyamalasakoktam |
pathyāsaindhavaśuṇṭhīcūrṇaṃ va |
lihyādvā trikaṭucūrṇaṃ kṣaudraśarkaropetam |
kapitthaṃ kṣaudreṇa vā |
kaṭphalaṃ vā pippalīrvā |
pūrvavacca sarvaṃ vātapittāmaraktasaṃsargamapekṣya yathāyathamupakalpayet |
saśūlapravāhikasya ca nirāmasya vāte 'dhike vacābilvapippalīkuṣṭhaśatāhvākalkayuktaṃ salavaṇaṃ picchābastimanuvāsanaṃ ca koṣṇena bilvatailena bahuśovacādigarbheṇa vā taileneti |
bhavati cātra ||
AS.Ci.11.28 svasthāne māruto 'vaśyaṃ vardhate kaphasaṅkṣayāt |
sa vṛddhaḥ sahasā hanyāttasmāttaṃ tvarayā jayet ||
AS.Ci.11.29 bhīśokābhyāmapi marucchīghraṃ kupyatyatastayoḥ |
kāryā kriyā vātaharā harṣaṇāśvāsanāni ca ||
AS.Ci.11.30 yasyoccārādvinā mūtraṃ pavano vā pravartate |
dīptāgnerlaghukoṣṭhasya śāntastasyodarāmayaḥ ||
AS.Ci.11.31 āmasya pāko malasaṅgraho 'nu na saṅgrahe ruggudanābhijanmā |
vilaṅghanairgrāhibhirīraṇaghnaiḥ krameṇa taistairvidhibhirvidheyaḥ ||
AS.Ci.11.32 na riktakoṣṭhasya purīṣabandho na rūkṣakukṣeḥ suhitasya cāti |
pittāsrato 'nyatra na cātiśītairatyuṣṇatīkṣṇairna kadācideva ||
AS.Ci.11.33 khalarasadādhikā yamakadāḍimasārakṛtā |
dadhi saguḍaṃ payo 'sitatilāśca sujarjaritāḥ |
salavaṇamārutaghnagaṇasādhitatailamalaṃ |
ghṛtamapi vā pravāhaṇakṛtāṃ vijayeta rujām ||