atha dvādaśo 'dhyāyaḥ |
AS.Ci.12.1 athāto grahaṇīdoṣacikitsitaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Ci.12.2 grahaṇīsamāśritaṃ doṣamādāveva yathāsvamajīrṇānusārato mātrāśītīyoktavidhānenopakrameta |
athātīsāravidhinā ca |
āmapācanārthaṃ pibenmustātiviṣāviśvabheṣajakvātham |
taccūrṇaṃ vā sukhodakena
tena vā śuṇṭhīm |
tadvadvacādivargaṃ sasaindhavam |
vvāruṇīmaṇḍena vā gulmavidhyuktaṃ trilavaṇādi cūrṇam ||
AS.Ci.12.3 sapravāhe vā varcasi cūrṇīkṛtān biḍalavaṇayuktān bilvamadhyanāgaracitrakān dāḍimāmbhasā sakaphe vā |
atimātra āmaśūle 'lasakoktaṃ hiṅgvādimuṣṇāmbhasā pibet |
chardiśūlānāhānugranthiṣu tu maricājājisauvarcalābhayāḥ |
sapittakaphe cāme kaṭukendrayavapāṭhāpippalīmūlavacābhayānāgarāṇi kvathitāni cūrṇitāni vā ||
AS.Ci.12.4 bhojanakāle ca pañcakolaparigṛhītaṃ paṭulaghudīpanīyaṃ peyādikamupakalpayet |
peyāṃ vā nāgarātiviṣābhyāṃ takradāḍimavṛkṣāmlāmlām pāne ca takramastvāra nālamadirāriṣṭānatīsāranirdiṣṭaṃ cāmbu |
yavānīpathyāmalakamaricāni tripalikāni lavaṇapañcakaṃ ca palāṃśakamekataścūrṇayitvā kaṃse sadyomathitasyāsunuyāt |
tato vyaktāmlakaṭukaṃ jātaṃ pibet |
eṣa takrāriṣṭaḥ paramagnidīpano 'rśogulmajaṭharaśvayathukṛmipramehaharaḥ ||
AS.Ci.12.5 api ca
grahaṇīdoṣiṇāṃ takraṃ dīpanagrāhi lāghavāt |
pathyaṃ madhurapākitvānna ca pittapradūṣaṇam ||
AS.Ci.12.6 kaṣāyoṣṇavikāśitvādbhūkṣatvācca kaphe hitam |
vāte svādvamlasāndratvāt sadyaskamavidāhi tat ||
AS.Ci.12.7 tasmāttakraprayogā ye jaṭharāṇāṃ tathārśasām |
vihitā grahaṇīdoṣe sarvaśastān prayojayet ||
AS.Ci.12.8 dāḍimakapitthavṛkṣāmlāmlīkānāṃ pṛthak pṛthak kuḍavaṃ lavaṇapañcakakuḍavaṃ tryūṣaṇatripalaṃ śarkarāpalāṣṭakaṃ caikadhyaṃ cūrṇitamannapāne praṇītamajīrṇāruciśvāsakāsaplīhagulmagrahaṇīhṛtpāṇḍurogaghnam |
paripakvāmaṃ ca mārutagrahaṇīrogiṇamagnisandhukṣaṇārthaṃ sarpiḥ pāyayet |
dvipañcamūlapañcakolasaralasuradārusurabhigajapippalīśaṇabījayavakolakulatthānmastunāranālena vā pācayet |
tena pādāvaśeṣeṇa pañcalavaṇadvikṣārāmlabadarayuktaṃ sarpirvipakvamathavā saindhavavyoṣakṣāradvayapañcamūlābhayārāsnājājīgranthikaśaṭhīviḍaṅgagarbhamārdrakamātuluṅgakolāmlīkādāḍimasvarasaśuṣkamūlakakvāthamastutakraśuktaprasannāsauvīrakatuṣodakāranālopetaṃ paramagnidīpanamagnighṛtākhyam ||
AS.Ci.12.9 athavā cavyacitrakapāṭhātejovatīpippalīmūlāni kuḍavonmitāni mustadvikuḍavamāsphotajātīnimbasaptacchadāśvamārakakarkoṭakapaṭolapallavānāṃ ca muṣṭiṃ muṣṭimantarnakhamudakadroṇe paktvā pādāvaśeṣamavatārayet |
ardhapalonmitāṃ cātra kalkitāṃ dadyādativiṣāṃ kṛṣṇāsārivābhadrāśca dvipalāṃśaṃ saindhavaṃ biḍaṃ yavakṣāraṃ ca māgadhikāyāścatuṣpalaṃ pātraṃ ca ghṛtasya etadagastyanirmitamalamanalajananam ||
AS.Ci.12.10 uddīpite tu kiñcidanale vibaddhamalamāsthāpayet |
tato jite mātariśvani srastadoṣameraṇḍatailena tilvakasarpiṣā vā kṣāravatā miśrakasnehena vā virecayet |
kṛtasaṃsargakramaṃ ca baddhavarcasamanuvāsayedvātaharadīpanīyāmladravyasiddhena tailena |
tataḥ punarapi laghvannabhojanaḥ sarpireva yathāgnibalamalpaśo 'vacārayet |
agnighṛtaṃ ca chardivibandhaśūlaśvāsakāsinaḥ sabījapūrakarasam |
abhyaṅgārthaṃ ca tailamagnighṛtauṣadhaiḥ sādhayet |
anilakaphasaṃsarge tu cūrṇameṣāmauṣadhānāmuṣṇodakena pibet ||
AS.Ci.12.11 pittaduṣṭāyāṃ tu grahaṇyāṃ svasthānagatamutkliṣṭaṃ dravamanalīnarvāpaṇaṃ pittamāsthāpanena vamanena vā nirharet |
tiktalaghudravyaiśca kṛtasaṃsarjanasya doṣaśeṣaśamanārthaṃ madhunāvalehyamuṣṇāmbunā vā pātuṃ praṇayet |
mūrvākirātatatiktaparpaṭakavacācandanamustatrikaṭukatrāyamāṇāyavānīkaliṅgatvakphalakaṭurohiṇīdevadārudārvītvak padmakośīrāriṣṭapaṭolapatrātiviṣāsaurāṣṭrītvagelāmadhu śigrubījacūrṇam |
ayaṃ hi grahaṇīdoṣaśūlātisārapāṇḍuhṛdrogagulmajvarapramehakāmalāmukharogārocakanibarhaṇaḥ ||
AS.Ci.12.12 bhūnimbatrikaṭukakaṭukāmustendrayavāḥ samāścitrakabhāgau dvau kuṭajatvagbhāgāśca ṣoḍaśa sarvamekatra cūrṇitaṃ saguḍaśītodakaṃ pītaṃ samānaṃ pūrveṇa |
nāgararasāñjanātiviṣādhātakīghanapāṭhākaliṅgatvagbījabilvakaṭukāḥ sakṣaudrāstaṇḍulāmbupītāḥ pittagrahaṇīvikāraṃ raktātisāramarśāṃsi sapravāhikaṃ gudaśūlaṃ ca vyapohanti |
tataścaivaṃ śamitapittodrekasyāgneḥ sthirīkaraṇāya sarpiḥ pūrvoktamūrvādikvāthena sārivāsphotasaptaparṇāṭarūṣakendrayavavīrābhūnimbadhānyanyagrodhāśvatthodumbaraplakṣopakulyānīlotpalagarbhasiddhaṃ pānāya prayuñjīta kuṣṭhoktaṃ vā tiktakam ||
AS.Ci.12.13 śleṣmaduṣṭāyāṃ punargrahaṇyāṃ māgadhikaṃsiddhārthakalkatīkṣṇena madanaphalakaṣāyeṇa punaḥpunarvāmayet |
abdhāturhi pravṛddhastejo nirvāpayati |
tataḥ kṛtapeyādikramasya lavaṇakṣārāmlakaṭukotkaṭairyathoktairannapānauṣadhairanalamuttejayet |
mañjiṣṭhācitrakāruṣkarakṛmighnamadhūkapuṣpāṇi kramād dvikuḍavārdhāḍhakāḍhakārdhadroṇadroṇāṃśānyapāṃ droṇatraye kvāthayet |
droṇaśeṣaśca pūtaśītaḥ sa niryūho madhudviprasthavāṃścandanośīrasūkṣmailāgarurūṣitaṃ jatusṛtaṃ ghṛtakumbhamadhyuṣito māsamāsavaḥ |
sarvadoṣaghno 'gnijanano bṛṃhaṇaḥ śoṣakuṣṭhakilāsapramehānāhagulmapāṇḍuhṛdrogajicca ||
AS.Ci.12.14 madhūkapuṣpāṇāṃ svaraso 'rdhāvaśeṣakvathitaḥ kṣaudrapādayuktaḥ sarvathā samānaḥ pūrveṇa |
anena drākṣekṣukāśmaryaphalasvarasāsavā vyākhyātāḥ ||
AS.Ci.12.15 daśamūlavīrārajanītriphalājīvakarṣabhakāṇāṃ pṛthak pṛthak pañcapalān bhāgānapāṃ vahe paktvā pādaśeṣe rase śītībhūte guḍatulādvayaṃ dadyādardhakuḍavaṃ ca mākṣikāttatpramāṇāṃśca cūrṇitān mustapriyaṅgumañjiṣṭhāmadhukaviḍaṅgaplavaśābaralodhrān eṣo 'rdhamāsasthito mūlāsavo 'yaṃ samānaḥ pūrveṇa |
mahāvṛkṣakaṇḍacatuṣpalaṃ dviguṇārkakāṇḍaṃ lavaṇatrayatripalaṃ pakvavārtākakuḍavaṃ citrakamūlapaladvayaṃ cāntardhūmaṃ dagdhvā vārtākarasena guṭikāḥ kuryāt |
tā bhojanottaraṃ bhakṣitā grahaṇī durnāmaviṣūcikālasakakāsaśvāsapīnasaplīhapāṇḍuśvayathumehārocakagulmaharāḥ ||
AS.Ci.12.16 daśamūlārkamūladantītrivṛccitrakāsphotapāṭhārāsnāsnuhīkāṇḍānāṃ pṛthagdaśapalān bhāgān kapālodare dagdhvā kṣāramudakadroṇaiścaturbhiḥ kvāthayet |
pādāvaśeṣaṃ ca pūtaṃ punaḥpādāvaśeṣameva kvathitāvatāritaṃ guḍapalaśatonmiśramadhiśrayet |
ghanībhavati ca tasmin suślakṣṇarajasāṃ vṛścikālīdvayayāvaśūkānāṃ triṃśat palānyāvapet |
triṃśadeva vacābhayāvyoṣacitrakāṇām |
dvipalaṃ ca pṛthak pṛthak hiṅgvamlavetasayoḥ |
tato 'kṣamātrā guṭikāḥ kṛtvā yathābalamupayuktāḥ samānāḥ pūrvābhiradhikā vā |
arśovihitāṃśca kṣāratakrāriṣṭān ghṛtānyannapānaṃ ca seveta |
ṣaṭpalaṃ bhallātakaghṛtaṃ dhānvataraṃ ca |
sannipāte tu pañca karmāṇi kuryādyathāvasthaṃ vā grahaṇīcikitsitamiti |
bhavati cātra ||
AS.Ci.12.17 praseke ślaiṣmike 'lpāgnerdīpanaṃ rūkṣatiktakam |
yojyaṃ kṛśasya vyatyāsāt snigdharūkṣaṃ kaphodaye ||
AS.Ci.12.18 kṣīṇakṣāmaśarīrasya dīpanaṃ snehasaṃyutam |
dīpanaṃ bahupittasya tiktaṃ madhurakairyutam ||
AS.Ci.12.19 sneho 'mlalavaṇairyukto bahuvātasya śasyate |
snehameva paraṃ vidyāddurbalānaladīpanam ||
AS.Ci.12.20 nālaṃ snehasamiddhasya śamāyānnaṃ sugurvapi |
malamāmaṃ kaphe kṣīṇe mandāgniryo 'tisāryate ||
AS.Ci.12.21 sa pibet sarpiṣo mātrāṃ dīpanīyauṣadhairyutām |
prasanno mārgamāpannaḥ svaṃ samāno 'nilastayā |
agneḥ samīpacāritvādāśu prakurute balam ||
AS.Ci.12.22 purīṣaṃ yastu kṛcchreṇa kaṭhinatvādvimuñcati |
sa ghṛtaṃ lavaṇairyuktaṃ naro 'nnāvagrahaṃ pibet ||
AS.Ci.12.23 raukṣyānmande 'nale sarpistalaṃ vā dīpanaiḥ pibet |
kṣāracūrṇāsavāriṣṭān mande snehātipānataḥ ||
AS.Ci.12.24 udāvartāttu yoktavyā nirūhasnehabastayaḥ |
doṣātivṛdhyā mande 'gnau saṃśuddho 'nnavidhiṃ caret ||
AS.Ci.12.25 vyādhimuktasya mande 'gnau sarpireva tu dīpanam |
adhvopavāsakṣāmatvairyavāgvā pāyayet ghṛtam |
annāvapīḍitaṃ balyaṃ dīpanaṃ bṛṃhaṇaṃ ca tat ||
AS.Ci.12.26 dīrghakālaprasaṅgāttu kṣāmakṣīṇakṛśān narān |
prasahānāṃ rasaiḥ sāmlairbhojayet piśitāśinām ||
AS.Ci.12.27 laghūṣṇakaṭuśodhitvairdīpayantyāśu te 'nalam |
māṃsopacitamāṃsatvāt paraṃ ca balavardhanāḥ ||
AS.Ci.12.28 snehāsavasurāriṣṭacūrṇakvāthahitāśanaiḥ |
samyak prayuktairdehasya balamagneśca vardhate ||
AS.Ci.12.29 dīpto yathaiva sthāsnuśca bāhyo 'gniḥ sāradārubhiḥ |
sasnehairjāyate tadvadāhāraiḥ koṣṭhago 'nalaḥ ||
AS.Ci.12.30 nābhojanena kāyāgnirdīpyate nātibhojanāt |
yathā nirindhano vahniralpo vātīndhanāvṛtaḥ ||
AS.Ci.12.31 yadā kṣīṇe kaphe pittaṃ sve sthāne pavanānugam |
pravṛddhaṃ vardhayatyagniṃ tadāsau sānilo 'nalaḥ ||
AS.Ci.12.32 paktvānnamāśu dhātūṃśca sarvānojaśca saṅkṣipan |
mārayet syāt sa nā svastho bhukte jīrṇe tu tāmyati |
tṛṭkāsadāhamūrcchādyā vyādhayo 'tyagnisambhavāḥ ||
AS.Ci.12.33 tamatyagniṃ gurusnigdhamandasāndrahimasthiraiḥ |
annapānairnayecchāntiṃ dīptamagnimivāmbubhiḥ ||
AS.Ci.12.34 muhurmuhurajīṇāpi bhojyānyasyopahārayet |
nirindhano 'ntaraṃ labdhvā yathainaṃ na vipādayet ||
AS.Ci.12.35 kṛsarāṃ pāyasaṃ snigdhaṃ paiṣṭikaṃ guḍavaikṛtam |
aśnīyādaudakānūpapiśitāni bhṛtāni ca ||
AS.Ci.12.36 matsyān viśeṣataḥ ślakṣṇān sthiratoyacarāśca ye |
āvikaṃ subhṛtaṃ māṃsamadyādatyagnivāraṇam ||
AS.Ci.12.37 payaḥ sahamadhūcchiṣṭaṃ ghṛtaṃ vā tṛṣitaḥ pibet |
godhūmacūrṇaṃ payasā bahusarpiḥplutaṃ pibet ||
AS.Ci.12.38 ānūparasayuktān vā snehāṃstailavivarjitān |
śyāmātrivṛdvipakvaṃ vā payo dadyādvirecanam ||
AS.Ci.12.39 asakṛt pittaharaṇaṃ payasā pratibhojanam |
yatkiñcidguru medhyaṃ ca śleṣmakāri ca bhojanam |
sarvaṃ tadatyagnihitaṃ bhuktvā ca svapanaṃ divā ||
AS.Ci.12.40 āhāramagniḥ pacati doṣānāhāravarjitaḥ |
dhātūn kṣīṇeṣu doṣeṣu jīvitaṃ dhātusaṅkṣaye ||
AS.Ci.12.41 agnimūlaṃ balaṃ puṃsāṃ balamūlaṃ hi jīvitam |
eṣa sāraścikitsāyā yadagneḥ parirakṣaṇam ||