atah caturviṃśo 'dhyāyaḥ |
AS.Ci.24.1 athāto vātaśoṇitacikitsitaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Ci.24.2 vātaśoṇitinaḥ snigdhasya dāharāgaruktodeṣu jalaukobhiḥ kaṇḍūpatāpasvāpacimicimāyaneṣu śṛṅgatumbairdaśāddeśāntaraṃ sañcarat sirayā pracchānena vā duṣṭamasṛgasakṛdalpamavasecayet ||
AS.Ci.24.3 asṛkkṣaye hi gambhīraśophastambhakampaglāni saṅgocādayaḥ syuḥ |
sirāvyadhoktāśca mūrchādayaḥ |
naiva ca srāvayedaṅgaglānau rūkṣe vātottaraṃ ca raktam |
tataśca punaḥ snehayuktāni rūkṣāṇi vā virecanāni bastikarma cāsakṛt prayojayet ||
AS.Ci.24.4 atha vātaprabale purāṇaghṛtaṃ pibecchatāvarīghṛtaṃ vā ||
AS.Ci.24.5 daśamūlapunarnavadvayairaṇḍamudgaparṇīmāṣaparṇīmahāmedāśatāvarīrāsnāvākpuṣpīśaṅkhapuṣpībalātibalā dvipalāṃśāḥ pṛthak jaladroṇe vipācayet |
pādaśeṣe ca tattulyāni pṛthak chāgamāṃsāmalakekṣurasaghṛtakṣīrāṇi saṃyojya kalkaṃ ca pippalīmaricakāśmaryaphalotpaladvimedādviśrāvaṇīvīrāpunarnavanāgarasamaṅgātugākṣīrīkṣīrakākolīdrākṣākṣoḍapadmabījaśṛṅgāṭakanikocakabhavyorumāṇakharjūravātāmamuñjātābhiṣukāṇāṃ punaḥ pacet |
etajjīvanīyākhyaṃ sarpirvātavikārān viśeṣataśca pāṇḍurogajvarāpasmārabhagandaraśvāsakāsahidhmāsvarabhedapārśvaśūlayakṛtplīhamūtrasaṅgāśmarīvāttaśoṇitasarvāṅgaikāṅgarogānapaharati |
balyaṃ varṇyaṃ vṛṣyaṃ cakṣuṣyaṃ putradaṃ ca |
tailasātmyo vā kṣīrasitopetaṃ tailaṃ pibet ||
AS.Ci.24.6 athavā śatāvarīmayūrakakṣīravidārībalādvayatṛṇapañcamūlakvāthe padmakādigarbhaṃ sādhitam |
balātailaṃ vā vātavyādhyuktam |
śatapākaṃ vā |
vātaharasiddhena payasāmlairvā sparśasukhaṃ pariṣekaṃ kurvīta ||
AS.Ci.24.7 pratyekaśo yavagodhūmatilamudgamāṣeṣu kākolījīvakarṣabhakabalātibalātibalāśṛgālavinnāmeṣaśṛṅgīpriyālasitopalāsurabhivacākaśerukalkamiśreṣūpanāhārthaṃ sarpistailavasāmajjadugdhasiddhān pañca pāyasānupakalpayet |
snaihikaphalamajjotkārikāṃ vā |
bilvapeśikātagaradevadārusaralarāsnāhareṇukuṣṭhaśatapuṣpābhirvā dadhimastuyuktābhirupanāhaḥ ||
AS.Ci.24.8 yavamadhukairaṇḍabījapunarnavairdhānyāmbupiṣṭaiḥ pralepaḥ |
mātuluṅgāmlavetasasaindhavaghṛtamiśraṃ vā śigrumūlam |
sahacarajīvantīmūlaṃ vā |
rāsnāmadhukaguḍūcībalādvayajīvakarṣabhakalkakṣīrasiddhaṃ sasikthakaṃ sarpirabhyaṅgaḥ ||
AS.Ci.24.9 pittaprabale drākṣārevataphalapayasyāmadhukacandanakāśmaryakaṣāyaṃ śarkarāmadhumadhuraṃ pāyayet |
śatāvarīpaṭolatriphalāguḍūcīkaṭukākaṣāyaṃ vā |
svādutiktavargasiddhaṃ ca sarpiḥ kṣīraṃ ca |
rāsnābhīrudaśamūlabalāsiddhaṃ vā |
dhāroṣṇaṃ vā |
virekārthe trivṛccūrṇayuktaṃ vā |
kṣīrāhāro vā kṣīreṇairaṇḍatailaṃ bahuśaḥ pibet |
amṛtāragvadhāṭarūṣakakaṣāyeṇa vā |
kṣīrabastīn vā saghṛtān dadyāt ||
AS.Ci.24.10 śītaiśca candanapadmakabisamṛṇālādibhiḥ śṛtena kṣīreṇa pariṣekaḥ |
kṣīrekṣurasamadhuśarkarātaṇḍulodakena vā |
drākṣāmadhukakāśmaryayutena vā |
dhānyāmlena vā jīvanīyasiddhena vā sarpiṣā śatadhautena vā ||
AS.Ci.24.11 masūrośīraprapauṇḍarīkadārvīmadhukamañjiṣṭhācandanotpalapadmakairakāsaktubhiḥ saghṛtakṣīraśarkaraiḥ predahe dāharāgarugvisarpaśophaharaḥ |
godhūmacūrṇo vā chāgakṣīrasaṃyukto lepaḥ |
tilāśca payasā piṣṭāḥ bhṛṣṭāḥ kapāle punaḥ payasi prakṣipya nirvāpitāḥ ||
AS.Ci.24.12 raktaprabale 'pyevaṃ bahuśaśca śoṇitamavasecayet ||
AS.Ci.24.13 śleṣmaprabale dhātrīniśāmustākaṣāyaṃ madhumadhurapibet |
triphalākaṣāyaṃ vā |
madhukaśṛṅgiverābhayākaṭurohiṇīniryūhaṃ vā |
yathārhasnehapītaṃ ca mṛdu vāmayedvirūkṣayecca |
na cātisekalepān dadyāt ||
AS.Ci.24.14 nimbasarṣapāśvagandhākṣāratilaiḥ koṣṇairlepaḥ |
vacāgāradhūmadviniśākuṣṭhaśatapuṣpābhirvā |
punarnavena vā saghṛtena |
tilasarṣapātasīyavacūrṇo vā |
śleṣmātakakapitthamadhuśigrumiśraḥ kṣāramūtrapiṣṭaḥ kaṭukaskandhasiddhaiḥ kṣārodakatailamūtraiḥ sekaḥ ||
AS.Ci.24.15 saṃsarge miśraṃ yathodrekaṃ vā pratikuryāt |
sarveṣu ca yathāyathaṃ guḍūcīṃ guḍaharītakīṃ pippalīvardhamānaṃ vā śīlayedbastikarma cābhīkṣṇamiti |
bhavati cātra ||
AS.Ci.24.16 bāhyamālepanābhyaṅgapariṣekāvagāhanaiḥ |
virekāsthāpanasnehapānairāntaramācaret ||
AS.Ci.24.17 sarpistailavasāmajjapānābhyañjanabastibhiḥ |
lepopanāhasekaiśca koṣṇairvātottaraṃ jayet ||
AS.Ci.24.18 virecanairghṛtakṣīrapānasecanabastibhiḥ |
pittaraktottaraṃ vātaraktaṃ lepaiśca śītalaiḥ ||
AS.Ci.24.19 vamanaṃ mṛdu nātyarthaṃ snehasekādilaṅghanam |
koṣṇā lepāśca śasyante vātarakte kaphottare ||
AS.Ci.24.20 vātaśleṣmottare śītaiḥ pralipte vātaśoṇite |
vidāhaśopharukkaṇḍūvivṛddhiḥ stambhanādbhavet ||
AS.Ci.24.21 pittaraktottare vātarakte lepādayo himāḥ |
uṣṇaiḥ ploṣoṣarugrāgasvedāvadaraṇodbhavaḥ ||
AS.Ci.24.22 madhuyaṣṭyāḥ palaśatāt kaṣāye pādaśeṣite |
tailāḍhakaṃ samakṣīraṃ pacet kalkaiḥ palonmitaiḥ ||
AS.Ci.24.23 śatapuṣpāvarīmūrvāpayasyābhīrucandanaiḥ |
sthirāhaṃsapadīmāṃsīdvimedāmadhuparṇibhiḥ ||
AS.Ci.24.24 kākolīkṣīrakākolītāmalakyardhipadmakaiḥ |
jīvantījīvakarṣabhatvakpatranakhavālakaiḥ ||
AS.Ci.24.25 prapauṇḍarīkamañjiṣṭhāsārivaindrīvitunnakaiḥ |
catuṣprayogaṃ vātāsṛkpittadāhajvarārtinut ||
AS.Ci.24.26 madhuyaṣṭyāḥ palaṃ datvā tailaprasthaṃ caturguṇe |
kṣīre pacecchataṃ vārāṃstadevaṃ madhukācchate ||
AS.Ci.24.27 siddhaṃ yojyaṃ tṛḍunmādaśvāsakāsavisarpiṣu |
hṛtpāṇḍurogavātāsṛkpittādiṣu ca pūrvavat ||
AS.Ci.24.28 kupite mārgasaṃrodhānmedaso vā kaphasya vā |
ativṛddhyānile śastaṃ nādau snehanabṛṃhaṇam ||
AS.Ci.24.29 kṛtvā tatrāḍhyavātoktaṃ vātaśoṇitikaṃ tataḥ |
bheṣajaṃ snehanaṃ kuryādyacca raktaprasādanam ||
AS.Ci.24.30 gambhīre raktamākrāntaṃ syāccedvātena varjayet |
raktapittātivṛdhyā tu pākamāśu nigacchati ||
AS.Ci.24.31 bhinnaṃ sravati tadraktaṃ vidagdhaṃ pūyameva vā |
tayościkitsāṃ vraṇavat bhedaśodhanaropaṇīm ||
AS.Ci.24.32 kuryādupadravāṇāṃ ca tasmāttasmāccikitsitāt |
prāṇādikope yugapadyathoddiṣṭaṃ yathāmayam |
yathāsannaṃ ca bhaiṣajyaṃ vikalpyaṃ syādyathābalam ||
AS.Ci.24.33 nīte nirāmatāṃ sāme svedalaṅghanapācanaiḥ |
rūkṣaiścālepasekādyaiḥ kuryāt kevalavātanut ||
AS.Ci.24.34 vāyau pittāvṛte śītāmuṣṇāṃ ca bahuśaḥ kriyām |
vyatyāsādyojayetsarpirjīvanīyaṃ ca pāyayet ||
AS.Ci.24.35 dhanvamāṃsaṃ yavaḥ śālirvirekaḥ kṣīravānmṛduḥ |
sakṣīrā bastayaḥ kṣīraṃ pañcamūlabalāśṛtam ||
AS.Ci.24.36 kāle 'nuvāsanaṃ tailairmadhurauṣadhasādhitaiḥ |
yaṣṭīmadhubalātailaghṛtakṣīraiśca secanam |
pañcamūlakaṣāyeṇa vāriṇā śītalena vā ||
AS.Ci.24.37 kaphāvṛte yavānnāni jāṅgalā mṛgapakṣiṇaḥ |
svedāstīkṣṇā nirūhāśca vamanaṃ savirecanam ||
AS.Ci.24.38 purāṇasarpistailaṃ ca tilasarṣapajaṃ hitam |
saṃsṛṣṭe kaphapittābhyāṃ pittamādau vinirjayet ||
AS.Ci.24.39 kārayedraktasaṃsṛṣṭe vātaśoṇitikīṃ kriyām |
svedābhyaṅgarasāḥ kṣīraṃ sneho māṃsāvṛte hitam ||
AS.Ci.24.40 pramehamedovātaghnamāḍhyavāte bhiṣagjitam |
mahāsneho 'sthimajjasthe pūrvoktaṃ retasāvṛte ||
AS.Ci.24.41 annāvṛte pācanīyaṃ vamanaṃ dīpanaṃ laghu |
mūtrāvṛte mūtralāni svedāścottarabastayaḥ |
eraṇḍatailaṃ varcasthe bastisnehāśca bhedinaḥ ||
AS.Ci.24.42 kaphapittāviruddhaṃ yadyacca vātānulomanam |
sarvasthānāvṛtepyāśu tatkāryaṃ mātariśvani ||
AS.Ci.24.43 anabhiṣyandi ca snigdhaṃ srotasāṃ śuddhikāraṇam |
yāpanā bastayaḥ prāyo madhurāḥ sānuvāsanāḥ ||
AS.Ci.24.44 prasamīkṣya balādhikyaṃ mṛdu kāryaṃ virecanam |
rasāyanānāṃ sarveṣāmupayogaḥ praśasyate ||
AS.Ci.24.45 śilāhvasya viśeṣeṇa payasā śuddhagugguloḥ |
leho vā bhārgavastadvadekādaśasitāśataḥ ||
AS.Ci.24.46 apāne tvāvṛte sarvaṃ dīpanaṃ grāhi bheṣajam |
vātānulomanaṃ kāryaṃ mūtrāśayaviśodhanam ||
AS.Ci.24.47 iti saṅkṣepataḥ proktamāvṛtānāṃ cikitsitam |
prāṇādyānāṃ bhiṣak kuryādvitarkya svayameva tat ||
AS.Ci.24.48 udānaṃ yojayedūrdhvamapānaṃ cānulomayet |
samānaṃ śamayodvidvāṃstridhā vyānaṃ ca yojayet ||
AS.Ci.24.49 prāṇo rakṣyaścaturbhyo 'pi tatsthitau dehasaṃsthitiḥ |
svaṃ svaṃ sthānaṃ nayedevaṃ vṛtān vātān vimārgagān ||
AS.Ci.24.50 sarvaṃ cāvaraṇaṃ pittaraktasaṃsargavarjitam |
rasāyanavidhānena laghuno hanti śīlitaḥ ||
AS.Ci.24.51 pittāvṛte pittaharaṃ marutaścānulomanam |
raktāvṛte 'pi tadvacca khuḍoktaṃ yacca bheṣajam |
pittaraktānilahitaṃ vividhaṃ ca rasāyanam ||
AS.Ci.24.52 yathānidānaṃ nirdiṣṭamiti samyakcikitsitam |
āyurvedaphalaṃ sthānametatsadyo 'rtināśanāt ||
AS.Ci.24.53 cikitsitaṃ hitaṃ pathyaṃ prāyaścittaṃ bhiṣagjitam |
bheṣajaṃ śamanaṃ śastaṃ paryāyaiḥ smṛtamauṣadham ||