ṣaṣṭho+adhyāyaḥ/
Ca.2.6.1 athātaḥ śoṣanidānaṃ vyākhyāsyāmaḥ//
Ca.2.6.2 iti ha smāha bhagavānātreyaḥ//
Ca.2.6.3 iha khalu catvāri śoṣasyāyatanāni bhavanti; tadyathā---sāhasaṃ saṃdhāraṇaṃ kṣayo viṣamāśanamiti//
Ca.2.6.4 tatra sāhasaṃ śoṣasyāyatanamiti yaduktaṃ tadanuvyākhyāsyāmaḥ---yadā puruṣo durbalo hi san balavatā saha vigṛhṇāti, atimahatā vā dhanuṣā vyāyacchati, jalpati vā+apyatimātram, atimātraṃ vā bhāramudvahati, apsu vā plavate cātidūram, &utsādanapadāghātane vā+atipragāḍhamāsevate, atiprakṛṣṭaṃ vā+adhvānaṃ drutamabhipatati, abhihanyate vā, anyadvā kiṃcidevaṃvidhaṃ viṣamamatimātraṃ vā vyāyāmajātamārabhate, tasyātimātreṇa karmaṇoraḥ kṣaṇyate/
tasyoraḥ kṣatamupaplavate vāyuḥ/
sa tatrāvasthitaḥ śleṣmāṇamuraḥstham-&upasaṃgṛhya pittaṃ ca dūṣayan viharatyūrdhvamadhistiryak ca/
tasya yo+aṃśaḥ śarīrasandhīnāviśati tenāsya jṛmbhā+aṅgamardo jvaraścopajāyate, yastvāmāśayamabhyupaiti tena rogā bhavanti urasyā &arocakaśca, yaḥ kaṇṭhamabhiprapadyate kaṇṭhastenoddhvaṃsyate svaraścāvasīdati, yaḥ prāṇavahāni srotāṃsyanveti tena śvāsaḥ pratiśyāyaśca jāyate, yaḥ śirasyavatiṣṭhate śirastenopahanyate; tataḥ kṣaṇanāccaivoraso viṣamagatitvācca vāyoḥ kaṇṭhasya coddhvaṃsanāt kāsaḥ satatamasya saṃjāyate, sa kāsaprasaṅgādurasi kṣate śoṇitaṃ ṣṭhīvati, śoṇitāgamanāccāsya daurbalyamupajāyate; evamete sāhasaprabhavāḥ sāhasikamupadravāḥ spṛśanti/
tataḥ sa upaśoṣaṇairetairupadravairupadrutaḥ śanaiḥ śanairupaśuṣyati/
tasmāt puruṣo matimān balamātmanaḥ samīkṣya tadanurūpāṇi karmāṇyārabheta kartuṃ; balasamādhānaṃ hi śarīraṃ, śarīramūlaśca puruṣa iti//
Ca.2.6.5 bhavati cātra--- sāhasaṃ varjayet karma rakṣañjīvitamātmanaḥ/
jīvan hi puruṣastviṣṭaṃ karmaṇaḥ phalamaśnute//
Ca.2.6.6 saṃdhāraṇaṃ śoṣasyāyatanamiti yaduktaṃ tadanuvyākhyāsyāmaḥ---yadā puruṣo rājasamīpe bhartuḥ samīpe vā gurorvā pādamūle dyūtasabhamanyaṃ vā satāṃ samājaṃ strīmadhyaṃ vā samanupraviśya yānairvā+apyuccāvacair-&abhiyān bhayāt prasaṅgāddhrīmattvāddhṛṇitvādvā niruṇaddhyāgatān vātamūtrapurīṣavegān &tadā tasya saṃdhāraṇādvāyuḥ prakopamāpadyate, sa prakupitaḥ pittaśleṣmāṇau samudīryordhvamadhastiryak ca viharati; tataścāṃśaviśeṣeṇa pūrvavaccharīrāvayavaviśeṣaṃ praviśya śūlamupajanayati, bhinatti purīṣamucchoṣayati vā, pārśve cātirujati, aṃsāvavamṛdgāti, kaṇṭhamuraścāvadhamati, śiraścopahanti, kāsaṃ śvāsaṃ jvaraṃ svarabhedaṃ pratiśyāyaṃ copajanayati; tataḥ sa upaśoṣaśairetairupadravairupadrutaḥ śanaiḥ śanairupaśuṣyati/
tasmāt puruṣo matimānātmanaḥ śārīreṣveva yogakṣemakareṣu prayateta viśeṣeṇa; śarīraṃ hyasya mūlaṃ, śarīramūlaśca puruṣo bhavati//
Ca.2.6.7 bhavati cātra---
Ca.2.7-1 kṣayaḥ śoṣasyāyatanamiti yaduktaṃ tadanuvyākhyāsyāmaḥ---yadā puruṣo+atimātraṃ śokacintāparigatahṛdayo bhavati, īrṣyotkaṇṭhābhayakrodhādibhirvā samāviśyate, kṛśo vā san rūkṣānnapānasevī bhavati, durblaprakṛtiranāhāro+alpāhāro vā bhavati, tadā tasya hṛdayasthāyī rasaḥ kṣayamupaiti; sa tasyopakṣayācchoṣaṃ prāpnoti, apratīkārāccānubadhyate yakṣmaṇā yathopadekṣyamāṇarūpeṇa;
Ca.2.6.8 yadā vā puruṣo+atiharṣādatiprasaktabhāvaḥ strīṣvatiprasaṅgamārabhate, tasyātimātraprasaṅgādretaḥ kṣayameti/
kṣayamapi copagacchati retasi yadi manaḥ strībhyo naivāsya nivartate, tasya cātipraṇītasaṅkalpasya maithunamāpadyamānasya na śukraṃ pravartate+atimātropakṣīṇaretastvāt, tathā+asya vāyurvyāyacchamānaśarīrasyaiva dhamanīranupraviśya śoṇitavāhinīstābhyaḥ śoṇitaṃ pracyāvayati, tacchukrakṣayādasya punaḥ śukramārgeṇa śoṇitaṃ pravartate vātānusṛtaliṅgam/
athāsya śukrakṣayācchoṇitapravartanācca sandhayaḥ śithilībhavanti, raukṣyamupajāyate, bhūyaḥ śarīraṃ &daurbalyamāviśati, vāyuḥ prakopamāpadyate; sa prakupito &vaśikaṃ śarīramanusarpannudīrya śleṣmapitte pariśoṣayati māṃsaśoṇite, pracyāvayati śleṣmapitte, saṃrujati pārśve, &avamṛdgātyaṃsau, kaṇṭhamuddhvaṃsati, śiraḥ śleṣmāṇamupatkleśya pratipūrayati śleṣmaṇā, sandhīṃśca prapīḍayan karotyaṅgamardamarocakāvipākau ca, pittaśleṣmotkleśāt pratilomagatvācca vāyurjvaraṃ kāsaṃ śvāsaṃ svarabhedaṃ pratiśyāyaṃ copajanayati; sa kāsaprasaṅgādurasi kṣate śoṇitaṃ ṣṭhīvati, śoṇitagamanāccāsya daurbalyamupajāyate, tataḥ sa upaśoṣaṇairetairupadravairupadrutaḥ śanaiḥ śanairupaśuṣyati/
tasmāt puruṣo matimānātmanaḥ śarīramanurakṣañchukramanurakṣet/
parā hyeṣā phalanirvṛttirāhārasyeti//
Ca.2.6.9 bhavati cātra---
Ca.2.6.10 viṣamāśanaṃ śoṣasyāyatanamiti yaduktaṃ, tadanuvyākhyāsyāmaḥ---yadā puruṣaḥ pānāśanabhakṣyalehyopayogān prakṛtikaraṇasaṃyogarāśideśakālopayogasaṃsthopaśayaviṣamānāsevate, tadā tasya tebhyo vātapittaśleṣmāṇo vaiṣamyamāpadyante; te viṣamāḥ śarīramanusṛtya yadā &srotasāmayanamukhāni prativāryāvatiṣṭhante tadā janturyadyadāhārajātamāharati tattadasya mūtrapurīṣamevopajāyate bhūyiṣṭhaṃ nānyastathā śarīradhātuḥ; sa purīṣopaṣṭambhādvartayati, tasmācchuṣyato viśeṣaṇa purīṣamanurakṣyaṃ tathā+anyeṣāmatikṛśadurbalānāṃ; tasyānāpyāyamānasya viṣamāśanopacitā doṣāḥ pṛthak pṛthagupadravaiyuñjanto bhūyaḥ śarīramupaśoṣayanti/
tatra vātaḥ śūlamaṅgamardaṃ kaṇṭhoddhvaṃsanaṃ pārśvasaṃrujanamaṃsāvamardaṃ svarabhedaṃ pratiśyāyaṃ copajanayati; pittaṃ jvaramatīsāramantardāhaṃ ca; śleṣmā tu pratiśyāyaṃ śiraso gurutvamarocakaṃ kāsaṃ ca, sa kāsaprasaṅgādurasi kṣate śoṇitaṃ niṣṭhīvati, śoṇitagamanāccāsya daurbalyamupajāyate/
evamete viṣamāśanopacitāstrayo doṣā rājayakṣmāṇamabhivirvartayanti/
sa tairupaśoṣaṇairupadravairupadrutaḥ śanaiḥ śanaiḥ śuṣyati/
tasmāt puruṣo matimām prakṛtikaraṇasaṃyogarāśideśakālopayogasaṃsthopaśayādaviṣamamāhāramāharet//
Ca.2.6.11 bhavati cātra---
Ca.2.6.12 etaiścaturbhiḥ śoṣasyāyatanairupasevitairvātapittaśleṣmāṇaḥ prakopamāpadyate/
te prakupitā nānāvidhairupadravaiḥ śarīramupaśoṣayanti/
taṃ sarvarogāṇāṃ kaṣṭatamatvādrājayakṣmāṇamācakṣate bhiṣajaḥ; yasmādvā pūrvamāsīdbhagavataḥ somasyoḍurājasya tasmādrājayakṣmeti//
Ca.2.6.13 tasyemāni pūrvarūpāṇi bhavanti; tadyathā---pratiśyāyaḥ, kṣavathurabhīkṣṇaṃ, śleṣmaprasekaḥ, mukhamādhuryam, anannābhilāṣaḥ, annakāle cāyāsaḥ, doṣadarśanamadoṣeṣvalpadoṣeṣu vā bhāveṣu pātrodakānnasūpāpūpopadaṃśapariveśakeṣu, bhuktavataścāsya hṛllāsaḥ, tathollekhanamapyāhārasyāntarāntarā, mukhasya pādayośca &śophaḥ, pāṇyoścāvekṣaṇamatyartham, akṣṇoḥ śvetāvabhāsatā cātimātraṃ, bāhvośca pramāṇajijñāsā, strīkāmatā, nirghṛṇitvaṃ, bībhatsadarśanatā cāsya kāye, svapne cābhīkṣṇaṃ darśanamanudakānāmudakasthānānāṃ śūnyānāṃ ca grāmanagaranigamajanapadānāṃ śuṣkadagdhabhagnānāṃ ca vanānāṃ kṛkalāsamayūravānaraśukasarpakākolūkādibhiḥ saṃsparśanamadhirohaṇaṃ yānaṃ vā &śvoṣṭrakharavarāhaiḥ keśāsthibhasmatuṣāṅgārarāśīnāṃ cādhirohaṇamiti (&śoṣapūrvarūpāṇi bhavanti)//
Ca.2.6.14 ata ūrdhvamekādaśarūpāṇi tasya bhavanti; tadyathā---śirasaḥ paripūrṇatvaṃ, kāsaḥ, śvāsaḥ, svarabhedaḥ, śleṣmaṇaśchardanaṃ, śoṇitaṣṭhīvanaṃ, pārśvasaṃrojanam, aṃsāvamardaḥ, jvaraḥ, atīsāraḥ, arocakaśceti//
Ca.2.6.15 &tatrāparikṣīṇabalamāṃsaśoṇito balavānajātāriṣṭaḥ sarvairapi śoṣaliṅgairupadrutaḥ sādhyo jñeyaḥ/
balavānupacito hi sahatvādvyādhyauṣadhabalasya kāmaṃ subahuliṅgo+apyalpaliṅga eva mantavyaḥ//
Ca.2.6.16 durbalaṃ tvatikṣīṇabalamāṃsaśoṇitamalpaliṅgamajātāriṣṭamapi bahuliṅgaṃ jātāriṣṭaṃ ca vidyāt, asahatvāhvyādhyauṣadhabalasya; taṃ parivarjayet, kṣaṇenaiva hi prādurbhavantyariṣṭāni, animittaścāriṣṭaprādurbhāva iti//
Ca.2.6.17 tatra ślokaḥ---