Pramāṇavārttikālaṅkāra

८. भावस्वभावचिन्ता

अथ परमार्थतो व्यवच्छेदसाधनादनुपलब्धिरेवेति मतं । तथा सति प्रत्यक्षमेव
स्वसम्वेदमिति किन्नोक्तं ।

तस्मादसदेतत् । ततः प्रयोगभेदादेव भेदो विरुद्धव्याप्तोपलब्धेः । सापेक्षत्वाद्
विनाशस्य न ध्रुवभावः । यतः ।

तस्यापि हेत्वन्तरस्य स्वहेतुसापेक्षत्वादनियमः । पुनरपरस्यापीति न फलभा
(ि)वनियमः ।

अथ भावस्य यो हेतुः कुलालादिः स एव तद्विनाशस्यापीति नियमः । अत्रोच्यते ।

तथा हि ।

यदि विनाशं जनयित्वा स(स्व) हेतुरेव तस्य नाशनः । नश्वरमेव जनयतु किमनेन
पारम्पर्येण अत्र वस्तुस्वभावैरुत्तरं वाच्यमिति चेत् । अन्यथा वस्तुस्वभावत्वान्नैतदिति । तथा हि ।

यद्यात्मोपकारको विनाशहेतुर्न्न सम्भवति सिद्धस्वभावस्य स(त) इति सिद्धेतरस्वभावेन
(तेन) भाव्यं1721तस्वभावेन तेन भाव्यं(।) तथा च न स तस्य विनाशहेतुः ।

अथ सिद्धस्यापि विशेषस्य कर्त्ता । तथा सति स विशेषः सिद्धस्तदन्यो वा भवेत् ।
यदि स सिद्धः पूर्ववत् प्रसङ्गः । अथ सिद्धे तस्मिंस्तदात्मा न शक्यः कर्त्तुमिति तदात्मव्यतिरेकी
विधेस्तथा सति तस्य नोपकारक एवासाविति कस्तस्यासौ भवेत् (।) न कश्चिदित्यर्थः ।
स्या द्वा द भङ्गस्तु विहित एव न स विधेयः पुनः ।

अपि च स पदार्थः स्वकारणात् कालान्तरव्यापी तदन्यथा वा (।) यदि पूर्व्वपक्षस्तदा(।)

642

गतोदके कः खलु सेतुबन्धः पयोनिरोधाय हि सेतुबन्धः ।

अथ न तथास्य सम्प्रतिपत्तिस्तथा सत्यनिरूपितस्वविषयः कथम्विनाशहेतुः प्रवर्त्तेत ।
निरूप्य भाविनं भावम्प्रवर्त्तत इति चेत् । न । नरूपिते सिद्धिस्वभावे क इव विनाशहेतो
रुपयोगः । विरोधिस्वभावे कपाले उपयोग इति चेत् । नन्वसावपि विरोधी निवर्त्तक एव ।
तत्रापि स एव पूर्व्वकः प्रसङ्गः । परस्परपरिहारमात्रेण तु निवर्त्तक एव न स्यात् ।

अथ सिद्धस्य कालान्तरस्थायितयाऽभावं करोति शून्यतालक्षणम्विनाशहेतुः । काला
न्तरस्थायिनः शून्यता क्रियमाणा तदविरोधिनी न तस्य निवर्त्तिका जलमिवाधारस्य । जल
मप्यासक्तकुम्भस्तस्य निवर्त्तकमेवेति चेत् । न । तत्र कालान्तरस्थानस्याप्रसिद्धत्वात् ।

नन्वनुमानेन कालान्तरसिद्धमेव निवर्त्यते । तदसत् ।

प्रत्यक्षवदनुमानमपि प्रमाणमेव तत्सिद्धमपि सत्त्यमेव कथमभावः (।) तस्याभावे हि
तस्य तत्प्रतीतिरसत्त्या भवेदिति न प्रत्यक्षानुमाने स्तः । तदभावान्न भावसिद्धिरिति कस्य
विभागः । संभाव्यमानस्य विभाग इति चेत् । अन्वयादभ्यास एवैष न च वस्तुनो निर्ण्णय
इति यत्किञ्चिदेतत् ।

अथ तस्यैवान्यथात्वङ् करोति कपालादिलक्षणम्विनाशहेतुः (।) अत्राप्युच्यते ।

यदि घटरूपे सोन्यथाभावः (।) स एवाधारोन्यथात्वस्य ततो घटः स्वेन रूपेण दृष्टः
कथमन्यथा । अथ न दृश्यते घटः कस्यासावन्यथाभावः । घटपूर्वकोन्यथाभावस्तस्येति
व्यपदेश्यः ।

ननु विनाशे सति तत्पूर्वकः सोपि विनाशोन्यथाभावेत्यनवस्था अथ मृद्‌द्रव्यस्यान्यथा
भावस्तदप्यविनष्टमेव कथन्तस्यान्यथाभावलक्षणो विनाशः । तत्रापि पूर्वस्य मृद्‌द्रव्यस्य न
विनाशस्तदाऽभावान्नोत्तरस्य भावादिति । ननु भवत्पक्षेप्ययमेव दोषः । कार्यकाले हि न
कारण्ङ्कथन्तस्य तत्कार्यं । नैतदस्ति यतः ।

न ह्यन्यदा भावोन्यदा विनाश इति उपपत्तिमदेतत् । यदैव भावस्तदैव विनाशे
विनष्ट इति युक्तं । न त्वभावेऽभावो युक्तो मृतस्य मरणाभावात् । कार्यन्ते मृतेपि युक्तमेव
तस्य भावान्तरत्वात् । अभावस्तु तस्यैव शून्यता । नास्ति तदिति सामानाधिकरण्येन
प्रतीतेः । असामानाधिकरण्यन्तु पदार्थस्य विनाश इति व्यपदेशिवद्भावाच्छिलापुत्रकस्य
शरीरमिति यद्वत् । न त्वेवमग्निर्धूम इति सामानाधिकरण्यं ।

नन्वत्रापि न सामानाधिकरण्यम्परमार्थतः । स्मर्यमाणं हि पूर्वकं रूपम्विनष्टमिति
प्रतीयते (।) तदुत्तरकालभाविना विनाशेन न च तथा सामानाधिकरण्यं ।

तदप्यसत् (।) एवं हि सति महान्विरोधः । तथा हि ।

643

विनाश इति हि नास्तित्वमुच्यते । न च विद्यमानावस्थाया नास्तिता । अविद्य
मानावस्थायान्तु स एव नास्तीति कथन्नास्तिता । तस्मान्नास्तीति व्यतिरिक्ताभाववादिनः
सामानाधिकरण्याभावः । तस्मान्नान्योऽभावो भावात् । ततः सामानाधिकरण्यं । उत्तरकाल
भाविनो हि स एवाभावो यस्तद्व्यावृत्तिमतः पूर्व्वस्य भावः । तस्य चोपलब्धिरूप(ा)न्तर
स्यानुपलब्धिः (।) सा च वर्त्तमानरूपग्राह्यग्राहिप्रत्यक्षस्वभावोत्तरेण सह संघटितस्य ग्रहणे
कारणावधिग्रहणप्रसङ्ग इति प्रतिपादितम् (।) अतः परासंघटितस्यैव प्रतीतिरुदयमात्रादेवेति
परानपेक्षो विनाशः ।

ननु (।) स्वभावो हि स तस्येत्थं येनापेक्ष्य विनश्यति । तत्कथमनपेक्ष्यः । अत्रोच्यते ।

इत्युक्तम् । अत एवाह ।

प्रथमतरमेव प्रत्यक्षदृष्टस्त्रुट्यत्तया कथमतथाभूतः कदाचित् । यथा स एव नित्त्य
वादिनो नश्यदवस्थायां ।

यद्यनपेक्षो भावो विनाशे क्षणमप्येकेन्नापेक्षत इति न भावो भावस्य भवेत् क्षणमपि ।
तथा हि (।)

नित्त्यं सत्त्वमसत्त्वम्वाऽहेतोरन्यानपेक्षणाद् (।)

इत्युक्तं । तथा भावक्षणानन्तरम्भवन्विनाशः कथन्तदात्मा भवेत् ।

अतदात्मतायाञ्च न सामानाधिकरण्यं । तदेतदपि काशकुशावलम्बनं ।

भाव एवोत्तरभावासंघटितो विनाशः स कथं भावाभावे भवेत् । न हि तदात्मा च
स्यात् तदभावे च भवति चेति युक्तं । एवन्तर्हि विनाशोस्तीति कथम्विनाशभावे विनष्टः ।
व्यतिरिक्तविनाशभावेपि स्वरूपस्याप्रच्युतेः कथम्विनाशः । सैव व्यतिरिक्तविनाशभावेपि
स्वरूपस्याप्रच्युतेः कथम्विनाशः । सैव व्यतिरिक्तविनाशासिका प्रच्युतिरिति चेत् । भवतु
तथाप्यसौ व्यतिरिक्ततयैव प्रत्ययविषय इति भावस्तदवस्थ उपलभ्यतां । एतदेव व्यतिरि
क्तस्य व्यतिरिक्तत्वं यत्पररूपाविहन्तृत्वं नाम । विरोधाद् विघातः प्रत्युक्त एव । विनाश
मन्तरेण विरोधाप्रसिद्धेः । तस्मात् ।

तद्यथान्त्या कारणसामग्री विबन्धसम्भावनावहिता स्वप्रसवजनने न किञ्चिदपेक्षत
इति तन्नियता । तथा विनाशेपि भाव इत्यनपेक्षत्वाद् विनाशे क्षणिको भाव इति सापेक्षताया-

644

न्नावश्यम्भावविभावि नाशस्य । उत्पत्तिमत्त्वाद् विनाशितैवेति चेत् । न । प्रतिबन्धा
भावात । नहि प्रतिबन्धमन्तरेण हेतुः साध्यस्य साधकः ।

अहेतुत्वेपि नाशस्य तादात्म्ये साध्यसाधनं ।

नहि पश्चाद्भाविना विनाशेन कारणेन भवितुं युक्तं प्राग्भाविन उत्पत्तिमत्वस्य । कार्यन्तु
नावश्यम्भावि कारणाद् (।) अतस्तत्कारणत्वेन न हेतुः ।

ननु तादात्म्यमहेतुकत्वे भवतीति कुत एतत् । कथं वा हेतुकत्वन्नाशस्य मुद्गरादन्वय
व्यतिरेकानुविधानात् । स एव हि कार्यधर्म्मः । अत्रोच्यते ।

यो हि यमन्तरेणापि दृश्यते स कथन्तद्धेतुकः । नान्वयमात्रेण हेतुरिति प्रतिपादितमेतत् ।
यथा च विनाशकसन्निधौ कपालादिभावे परासंघटितस्य घटस्य प्रतीतिस्तथोदयानन्तरमपि ।
नहि पूर्वमपि पररूपसंघटना प्रतीयते मरणावधिप्रतीतिप्रसङ्गादिति प्रतिपादनात् । परासंघ
टनमेव च यदत्रापि विनाशः । विनाशेनैवासंघटना क्रियत इति चेत् । तदसद् यतः ।

यद्यसौ हेतोः संघटित एवोत्पन्न इति तथैव प्रत्यक्षगृहीत इति कस्तत्र नाशस्योपयो
गो ऽसामर्थ्ये हि तदा तस्य भवेत् । अथासंघटित एवासौ स्वहेतुतः (।) तथा सति व्यर्थको
नाशः । कृतस्य करणाभावात् । तस्मात् क्षणिक एव स्वभावतः प्रत्यक्षतोवगतोन्यथा प्रति
पत्तेरसभवात् । यश्चान्यथा प्रतिपत्तुमशक्यः स नोन्यथा भवति प्रत्यक्षतोन्यथात्वस्य बाधा
(? ध) नात् । तस्मादनपेक्ष एव तन्नियतो नापरः । यथान्त्या कारणमामग्री ।

ननु सापेक्ष्योप्यादित्यस्यास्तमय उदयश्चावश्यम्भावी निरपेक्षतायामुदयास्तमयानन्तरमेव
भवेदस्तमयोदयं । सामाग्री चाभेदेन नियताऽपि तु पदार्थान्तरेंकुरादिके (।) ततस्तद्दृष्टान्ततो
विपर्यय एव भवेत् न तु प्रकृतसाध्यसिद्धिः । अत्रोच्यते ।

यदि नाम भूयो दर्शनन्तथापि प्रमाणाभावन्न व्याप्तिरुदयास्तमयाभ्यामस्तमयोदयभावयोः ।
तथा हि पतिव्रतोपाख्यानं श्रूयते ।

न चास्तमयादित्यस्यापि शैलादिनान्तरितत्वं । तच्चान्तरितत्वमस्मदाद्यपेक्षया परे
तु योगिनः पश्यन्त्येव । अपि च । सापेक्षाणान्ताव(दव)श्यम्भावितेति (।) यदि नाम
केषाञ्चिदवश्यम्भावो परेषान्तु न तथेति संशयः ।

यदप्युक्तं (।) व्यतिरिक्तभावनियतान्त्या सामग्री । विनाशस्तु न व्यतिरिक्तः ।
तदप्यसद् यतः ।

नहि विनाशो नामावस्तुस्वभावोन्य एव वस्तुन एव तु तत्त्वमपरासंघटितं प्रतीयमानं

645

शिलापुत्रकस्य शरीरमिति न्यायेन (।) तथा प्रतिपादनविषयो भावस्य विनाश इति
यथान्त्या कारणसामग्री तदंकुरोत्पादनस्वभावनियता तथा भावोपि तदुत्तरस्वभावासंघटित
व्यवहारनियत इति किन्नामानिष्टं । अपि चानपेक्ष्यतया तन्नियतत्वं सामान्येन साध्यते (।)
वस्त्ववस्थाभेदकल्पनन्तु जात्युत्तरमेव घटशब्दमूर्त्तामूर्त्तविकल्पनावत । तस्मादनुपलब्धि
प्रभेद एव विरुद्धव्याप्तोपलब्धिः (।) सा च स्वभावहेतावेव हेतुर्भवती-भूद्भावे च विपर्ययौ ।
तेन यः सन्सजातीये द्वेधा च स हेतुः । विपर्यये विरुद्धः । तदन्यस्त्वनिश्चितः पञ्चप्रकारः ।
तत्र भेद1722 सामान्ययोर्गमकत्वविवादः प्रतिक्षिप्तः । शेषस्त्रिप्रकारो व्यावृत्तिद्वारेण गमकत्व
प्रतिपादनार्थः । तथा हि ।

यद्यन्वयो गमकत्वे प्रयोजको ऽनित्यत्वादप्रयत्नानन्तरीयक इत्यपि गमकः स्यात् ।
अस्त्यभा(वा)न्वयः । अथानभावमात्रेण गमकत्वमन्वयस्य व्यतिरेकसाहित्यापेक्षया
गमकत्वात् । अयन्तर्हि गमको स्पर्शत्वान्नित्य इति । अयमपि न गमकः समत्वादन्वयस्य
अयन्तर्हि स्यादनित्यत्वात् प्रयत्नानन्तरीयक इति । अत्र हि बलवानन्वयो दुर्बलो
व्यतिरेकः । तथाहि ।

यदि प्रयोजकत्वमन्वयस्य गमकत्वे स्यान्न व्यतिरेकस्य सपूर्ण्णतामपेक्षेत तमनादृत्यैव
गमकत्वं प्रयोजयेद् भोजनप्रयोजकवत् (।) व्यतिरेकस्तु प्रयोजकः सद्भावमात्रमेवान्वयस्यापेक्षते
न समत्वादिकं । यथा प्रयत्नानन्तरीयकत्वादनित्य इति । यः प्रयत्नानन्तरीयकः सो नित्य
एव नित्यताव्यवच्छेदकत्वेन गमकः । एवमन्योपि हेतुः । तथा हि ।

अनित्ये यदि नाम दृष्टन्तथापि न नित्याभावं साधयति (।) नित्यताऽभावे तु दृष्टन्तद
भावसाधने नियमेन राश्यन्तरसंक्रान्तिः । दृष्टन्तु न नियमेन1723 अन्यत्र न भवति तदन्यत्र1724 ।
यदि च दर्शनद्वारेण गमकस्तदा दृष्टमेवाग्निं गमयेत् सकलन्न तदपरव्यक्तिगतिः । ततस्तदन्य
व्यक्तिप्राप्तावप्रमाणता भवेत् । अथ सोपि क्रोडीकृत एव । न । दृष्टानुसारेण क्रोडी
करणासंभवात् ।

ननु व्यावृत्तिरपि तदन्वयद्वारेणैव निश्चिता तत्कथन्नान्वयप्राधान्यं । न । दर्शनस्य
व्यावृत्तिनिश्चये नधिकारात् । दर्शनं हि दृश्यमानतामेव निश्चाययति न तदपरं । नान्यदर्शन
मन्यनिश्चयहेतुः । संस्कारादन्यत्रापि निश्चय इति चेत् । तदसत् ।

यदा तु स एव प्रतिबन्धो व्यतिरेकप्रधानतया गृह्यते तदा तद्‌द्वारेण हेतुरन्यापोहस्य
गमकः ।

646

ननु दर्शनद्वारेण प्रतिबन्धगतौ कथम्व्यतिरेकेण प्रतिबन्धगतिः । नैतदपि समुचितम्वचः ।

अन्वयेन हि सम्बन्धग्रहणे तद्व्यक्त्यैव भवेन्नान्यथोक्त्या । तथा हि नान्यस्योक्तेस्तदा
न्वयगतिः । अथ तयापि पश्चात् तथा सति व्यभिचारादसम्बन्ध एव प्राक्तन्या न स्यात् ।
व्यभिचारतः । व्यक्तिसामान्ये सम्बन्ध इति चेत् । किमिदं व्यक्तिसामान्यन्नाम । न
खल्वविभावितस्वरूपं सम्बन्धितयान्यथा वा प्रत्येतुं शक्यं । व्यक्तिषु समानप्रतिपत्तिनिबन्ध
नमिति चेत् । अस्ति समान इति प्रतिपत्तिर्न तु तस्यानिबन्धनमिदमिति शक्यन्निदर्शयितुं ।
यदि नाम प्रत्यक्षतो न प्रतीतिं कार्यदर्शनादनुमानात् प्रतीयतां । प्रतीयतां कारणसामान्यन्न
तु तत्सामान्यन्तस्येदंतया निरूपणात् । एककार्यकारित्वम्वा निबन्धनङ् किमपरेण । तथा हि ।

नास्माकमस्मिन् कर्त्तव्ये भेदः कश्चन विद्यते ।

तस्मादयं धूम एषाम्पावकभेदानामेकेन केनचिद विना न भवतीत्येतदभावाद् व्यावृत्तो
धूम इत्यन्यापोहसम्बन्धेनैव सम्बन्धग्रहणन्नान्येनेति व्यावृत्तिरेव साध्यते हेतुना शब्देन वा ।
ततो व्यावृत्तिरेव प्राधान्येन गम्यते । सामर्थ्यात्तु व्यक्तिसत्तानान्तरीयकतया प्रतीयते ।
अनग्नेरभावे नियतं काचिदग्निव्यक्तिराक्षिप्यते । अन्यथा नग्निव्यावृत्तिरेव न स्यात् ।

नन्वन्यस्त्वनिश्चित इति पञ्चप्रकारो ऽनैकान्तिक उक्तः । न चेदं युक्तं तोषवतो
विरुद्धाव्यभिचारिणश्चापरस्याप्यनेकान्तिकत्वात् । नाभिप्रायपरिज्ञानात् । न ह्ययमर्थः ।
अन्यः पञ्चप्रकारो निश्चितः । अपि तु तत्र यः सत्सजातीये द्वेधा चासँस्तदत्यये निश्चितः स
हेतुः । विपरीततया निश्चितः स विरुद्धः । स च सर्व्वस्तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्याम्प्रतिबद्ध एव ।
अन्यस्तु न निश्चित एव । स एव स प्रतिबद्धो ऽनैकान्तिक इति वाक्यार्थः । शेषवद्विरुद्धा
व्यभिचारिणोरपीदमेव लक्षणमिति तयोरप्यनैकान्तिकत्वं न निवार्यं । तस्मात् सकलमनवद्यं ।
तथा हि (।) विरुद्धाव्यभिचारिणोन्येनापहृतविषयस्य साध्याप्रतिबद्धविषयत्वं । कथन्तर्ह्य
व्यभिचारी । अप्रतिबद्धोऽव्यभिचारी चेति व्याहतं । एवन्तर्ह्यव्यभिचारी संशयहेतुरित्यपि
व्याहतमेव । अस्मत्पक्षे त्वप्रतिबन्धादेव संशयहेतुः । अव्यभिचारित्वङ् कथमिति चेत् ।
अभ्युपग (म) द्वारेणेति न दोषः । तथा चाह (।) यदा तर्हि शब्दत्वं नित्यमभ्युपैति तदायं
हेतुरेव स्यात् । यतः ।

न क्वचिच्छ्रावणत्वस्य नाशित्वे दृष्टिसम्भवः ।

गमकत्वलक्षणाभ्युपगमाद् गमकः । दर्शनादर्शनमात्रेण च वैशेषिकस्य गमकहेतुता ।
सा चात्रास्तीति गमक एव प्राप्तः । आचार्यः प्राह । स्याद् गमको यद्यत्र कृतकत्वमपि
कश्चिदनित्यत्वे हेतुन्न ब्रूयात् । उभयन्तु गमकमुपलभमानस्य स्वाभ्युपगमादेव संशयः ।
तस्माद् वैशेषिकस्यैवमभ्युपगच्छतोतिसङ्कटप्रवेशः । तथा हि ।

न खलु समानन्याययोगी न तथा भवति । न्याय एवासौ तथा न स्यात् । तथा च

647

सकलव्यवहारोच्छेद एव । समानश्च कृतकत्वेन हेतुत्वन्यायः श्रावणत्वस्यापीत्यसावपि कृत1725कत्वसाध्यविपर्ययाव्यभिचारी न गमकः कथं तस्मात् पराभ्युपगमेन विरुद्धाव्यभिचारी नान्यथे
त्याचार्यस्याभिप्रायोऽवगन्तव्यः ।

यदा तर्हि शब्दत्वं नित्यमभ्युपैतीति वचनात् । तस्मादप्रतिबद्ध एव संशयहेतुरिति
व्याप्तिहेत्वादिलक्षणं । तत्र पक्षधर्मो हेतुरिति (।) सामर्थ्यादपक्षधर्मो न हेतुः । विपरीतः
पक्षधर्माविरुद्ध इत्यपक्षधर्मो न विरुद्धः ।

अन्यस्त्वनैकान्तिकाः पक्षधर्म इत्यपक्षधर्मो नानैकान्तिकः (।) ततः स्वनाम्नैव व्यप
देष्टव्यः । सिद्धमिति1726 । धर्म्यसिद्धावप्यसिद्ध एव । अन्यतराद्यसिद्धावपि । तथा चाचार्यः ।

यदि तर्हि पक्षधर्मो हेतुः । कथमनित्यः शब्दः नित्यस्याकृतकत्वात् । अनित्यस्य
कृतकत्वादिति । तथा ।

(अ)सदकरणादुपादानग्रहणात् सर्व्वसम्भवाभावात् ।

अत्रोच्यते ।

तद्यथा नित्यः शब्दः अनित्यस्य कृतकत्वात् । तथा च कृतकः शब्द इति । तथा ऽ
नित्यः शब्दः नित्यस्याकृतकत्वात् । तथा च कृतकः शब्द इति पञ्चम्यन्तेन1728 ।

ननु दृष्टान्तः साधर्म्यवैधर्म्याभ्यामित्यर्थसतत्वं । तथाऽसदकरणादिकमपि द्रष्टव्यं ।
एते च यथा न हेतवः तथा प्रतिपादितं । अपि च ।

असदकरणादिति कथमयं हेतुः । असतः शशविषाणादेर्न करणं दृष्टमिति । न
चैतावता व्यतिरेकेण विपर्ययसाधनं (।) यदि कस्यचिदसतः क्रिया नोपलभ्यते (।) सर्व्वस्य
तथा नेति कुत इयं व्याप्तिः । नहि विपर्यये प्रतिबन्धमन्तरेण व्यतिरेकव्याप्तिप्रसिद्धिः ।

धूमाभावेऽग्न्यभावस्य कथं व्याप्तिः प्रसिध्यति ।

न खलु सकलं जगद् बंभ्रम्यमाणेनापि तत्रान्यत्रात्र च नास्तीति व्यापी व्यतिरेकः
प्रत्येतुं शक्यः । कालदेशव्याप्तिकस्य भ्रमणस्यैवासम्भवात् ।

अन्वयेन तु प्रतिबन्धग्रहणे तत्सामर्थ्यादेव व्यापिव्यतिरेकप्रसिद्धिः । एतच्च प्रागेव
प्रतिपादितं ।

तस्मादेते न हेतवः । पक्षधर्म एव हेतुर्व्विरुद्धोनैकान्तिकश्च ।

अनेन च परार्थानुमानमेव सदसत्त्वप्रख्यापनप्रक्रमेण प्रकटितं (।) शेषः प्रपञ्चः प्रमाण
समुच्चय एवावगन्तव्यः । परिशिष्ट1729 रूपनिरूपणायेति व्युदासितं मनोस्य वार्तिककृतः ।

648

हे वादिनो न खलु संततपक्षपातद्वेषं मनः स्वपरपक्षकृतान्धकारं ।

तीर्थ्याः श्रीधर्मकीर्त्तेर्म्मतमिदममलं तादृशामेव गम्यं ।

अस्मिंस्त्वभ्यासमात्राद् यदि भवति परः तत्र तत्वार्थसिद्ध्यै ।

शरीरशोमां रागाय ग्राम्या वाञ्छंत्यलंकृतिम् ।

इत्यु(न्)मुक्तपरार्थसाधनधियामेवं मतिः श्रेयसे ।

क्षीरोदादपरोपि किं जलनिधिर्दृष्टो विधाता क्वचित् ।

इत्यनिन्द्यमिदमारचय्य यत् प्राप्तमर्थकुशलम्मयामलं1732 ।

इति वार्त्तिकालङ्कारप्रमाणमहाभाष्ये तृतीयः परिच्छेदः ।

समाप्तश्चायं प्रमाणमहाभाष्यवार्त्तिकालंकारः ।

कृतिरियं1734 कुतीर्थ्यतमस्तोमविघनपटोराचार्यप्रज्ञाकरगुप्तसहस्राङ्शुमालिनः ।। ॰ ।।1735

प्रमाणवार्तिकलंकार तालपत्र (७०० पे॰)