aṣṭatriṃśattamo+adhyāyaḥ/
Su.4.38.1 athāto nirūhakramacikitsitaṃ vyākhyāsyāmaḥ//
Su.4.38.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ//
Su.4.38.3 athānuvāsitamāsthāpayet; svabhyaktasvinnaśarīramutsṛṣṭabahirvegamavāte śucau veśmani madhyāhne pratatāyāṃ śayyāyāmadhaḥsuparigrahāyāṃ śroṇipradeśaprativyūḍhāyāmanupadhānāyāṃ vāmapārśvaśāyinamākuñcitadakṣiṇasakthimitaraprasāritasakthiṃ sumanasaṃ jīrṇānnaṃ vāgyataṃ suniṣaṇṇadehaṃ viditvā, tato vāmapādasyopari netraṃ kṛtvetarapādāṅguṣṭhāṅgulibhyāṃ karṇikāmupari niṣpīḍya, savyapāṇikaniṣṭhikānāmikābhyāṃ bastermukhārdhaṃ saṅkocya, madhyamāpradeśinyaṅguṣṭhairardhaṃ† tu vivṛtāsyaṃ kṛtvā, bastāvauṣadhaṃ prakṣipya, dakṣiṇahastāṅguṣṭhena pradeśinīmadhyamābhyāṃ cānusiktamanāyatamabudbudamasaṅkucitamavātamauṣadhāsannamupasaṃgṛhya†, punarupari taditareṇa gṛhītvā dakṣiṇenāvasiñcet, tataḥ sūtreṇaivauṣadhānte dvistrirvā++āveṣṭya badhnīyāt, atha dakṣiṇenottānena pāṇinā bastiṃ gṛhītvā vāmahastamadhyamāṅgulipradeśinībhyāṃ netramupasaṃgṛhyāṅguṣṭena netradvāraṃ pidhāya, ghṛtābhyaktāgranetraṃ ghṛtāktamupādāya prayacchedanupṛṣṭhavaṃśaṃ samamunmukhamākarṇikaṃ netraṃ praṇidhatsveti brūyāt//
Su.4.38.4 bastiṃ savye kare kṛtvā dakṣiṇenāvapīḍayet/ ekenaivāvapīḍena na drutaṃ na vilambitam//
Su.4.38.5 tato netramapanīya triṃśanmātrāḥ †pīḍanakālādupekṣyottiṣṭhetyāturaṃ brūyāt/ athāturamupaveśayedutkuṭukaṃ† bastyāgamanārtham/ nirūhapratyāgamanakālastu muhūrto bhavati//
Su.4.38.6 anena vidhinā bastiṃ dadyādbastiviśāradaḥ/ dvitīyaṃ vā tṛtīyaṃ vā caturthaṃ vā yathārthataḥ//
Su.4.38.7 samyaṅnirūḍhaliṅge tu prāote bastiṃ nivārayet/ viśeṣāt sukumārāṇāṃ hīna eva kramo hitaḥ//
Su.4.38.8 api hīnakramaṃ kuryānna tu kuryādatikramam/ yasya †syādbastiralpo+alpavego hīnamalānilaḥ//
Su.4.38.9 durnirūḍhaḥ sa vijñeyo mūtrārtyarucijāḍyavān/ yānyeva prāṅmayoktāni liṅgānyativirecite//
Su.4.38.10 tānyevātinirūḍhe+api vijñeyāni vipaścitā/ yasya krameṇa gacchanti viṭpittakaphavāyavaḥ//
Su.4.38.11 lāghavaṃ copajāyeta sunirūḍhaṃ tamādiśet/ sunirūḍhaṃ tato jantuṃ snātavantaṃ tu bhojayet†//
Su.4.38.12 pittaśleṣmānilāviṣṭaṃ kṣīrayūṣarasaiḥ kramāt/ sarvaṃ vā jāṅgalarasairbhojayedavikāribhiḥ//
Su.4.38.13 tribhāgahīnamardhaṃ vā hīnamātramathāpi vā/ yathāgnidoṣaṃ mātreyaṃ bhojanasya vidhīyate//
Su.4.38.14 anantaraṃ tato yuñjyādyathāsvaṃ snehabastinā/ viviktatā manastuṣṭiḥ snigdhatā vyādhinigrahaḥ//
Su.4.38.15 āsthāpanasnehabastyoḥ samyagdāne tu lakṣaṇam/ tadahastasya pavanādbhayaṃ balavadiṣyate//
Su.4.38.16 rasaudanastena śastastadahaścānuvāsanam/ paścādagnibalaṃ matvā pavanasya ca ceṣṭitam//
Su.4.38.17 annopastambhite koṣṭhe snehabastirvidhīyate/ anāyāntaṃ muhūrtāttu nirūhaṃ śodhanairharet//
Su.4.38.18 tīkṣṇairnirūhairmatimān kṣāramūtrāmlasaṃyutaiḥ/ viguṇānilaviṣṭabdhaṃ ciraṃ tiṣṭhannirūhaṇam//
Su.4.38.19 śūlāratijvarānāhānmaraṇaṃ vā pravartayet/ natu bhuktavato deyamāsthāpanamiti sthitiḥ//
Su.4.38.20 visūcikāṃ vā janayecchadiṃ vā+api sudāruṇām/ kopayet sarvadoṣān vā tasmāddadyādabhojine//
Su.4.38.21 jīrṇānnasyāśaye doṣāḥ puṃsaḥ pravyaktimāgatāḥ/ niḥśeṣāḥ sukhamāyānti bhojanenāprapīḍitāḥ//
Su.4.38.22 navā++āsthāpanavikṣiptamannamagniḥ pradhāvati/ tasmādāsthāpanaṃ deyaṃ nirāhārāya jānatā//
Su.4.38.23 āvasthikaṃ kramaṃ cāpi buddhvā kāryaṃ nirūhaṇam/ male+apakṛṣṭe doṣāṇāṃ balavattvaṃ na vidyate//
Su.4.38.24 kṣīrāṇyamlāni mūtrāṇi snehāḥ kvāthā rasāstathā/ lavaṇāni phalaṃ kṣaudraṃ śatāhvā sarṣapaṃ vacā//
Su.4.38.25 elā trikaṭukaṃ rāsnā saralo devadāru ca/ rajanī madhukaṃ hiṅgu kuṣṭhaṃ saṃśodhanāni ca//
Su.4.38.26 kaṭukā śarkarā mustamuśīraṃ candanaṃ śaṭī/ mañjiṣṭhā madanaṃ caṇḍā trāyamāṇā rasāñjanam//
Su.4.38.27 bilvamadhyaṃ yavānī ca phalinī śakrajā yavāḥ/ kākolī kṣīrakākolī jīvakarṣabhakāvubhau//
Su.4.38.28 tathā medā mahāmedā ṛddhirvṛddhirmadhūlikā/ nirūheṣu yathālābhameṣa vargo vidhīyate//
Su.4.38.29 svasthe kvāthasya †catvāro bhāgāḥ snehasya pañcamaḥ/ kuddhe+anile caturthastu ṣaṣṭhaḥ pitte kaphe+aṣṭamaḥ//
Su.4.38.30 sarveṣu cāṣṭamo bhāgaḥ kalkānāṃ lavaṇaṃ punaḥ/ kṣaudraṃ mūtraṃ phalaṃ kṣīramamlaṃ māṃsarasaṃ tathā//
Su.4.38.31 yuktyā prakalpayeddhīmān nirūh kalpanā tviyam//
Su.4.38.32 kalkasnehakaṣāyāṇāmavivekādbhiṣagvaraiḥ/ †basteḥ sukalpanā proktā tasya dānaṃ yathārthakṛt//
Su.4.38.33 dattvā++ādau saindhavasyākṣaṃ madhunaḥ prasṛtadvayam/ pātre talena mathnīyāttadvat †snehaṃ śanaiḥ śanaiḥ//
Su.4.38.34 samyak sumathite dadyāt phalakalkamataḥ param/ tato yathocitān kalkān bhāgaiḥ svaiḥ ślakṣṇapeṣitān//
Su.4.38.35 gambhīre bhājane+anyasminmaśnīyāttaṃ khajena ca/ yathā vā sādhu manyeta na sāndro na tanuḥ samaḥ//
Su.4.38.36 rasakṣīrāmlamūtrāṇāṃ doṣāvasthāmavekṣya tu/ kaṣāyaprasṛtān pañca supūtāṃstatra dāpayet//
Su.4.38.37 ata ūrdhvaṃ dvādaśaprasṛtān† vakṣyāmaḥ/ dattvā++ādau saindhavasyākṣaṃ madhunaḥ prasṛtidvayam/ vinirmathya tato dadyāt snehasya prasṛtitrayam//
Su.4.38.38 ekībhūte tataḥ snehe kalkasya prasṛtiṃ kṣipet/ saṃmūrcchite kaṣāyaṃ tu catuḥprasṛtisaṃmitam//
Su.4.38.39 vitarecca tadāvāpamante dviprasṛtonmitam/ evaṃ prakalpito bastirdvādaśaprasṛto bhavet//
Su.4.38.40 jyeṣṭhāyāḥ khalu mātrāyāḥ pramāṇamidamīritam/ apahrāse bhiṣakkuryāttadvat prasṛtihāpanam//
Su.4.38.41 yathāvayo nirūhāṇāṃ kalpaneyamudāhṛtā/ saindhavādidravāntānāṃ siddhikāmairbhiṣagvaraiḥ//
Su.4.38.42 ata ūrdhvaṃ pravakṣyante bastayo+atra vibhāgaśaḥ/ yathādoṣaṃ prayuktā ye hanyurnānāvidhān gadān//
Su.4.38.43 śampākorubuvarṣābhūvājigandhāniśācchadaiḥ/ pañcamūlībalārāsnāguḍūcīsuradārubhiḥ//
Su.4.38.44 kvathitaiḥ pālikairebhirmadanāṣṭakasaṃyutaiḥ/ kalkairmāgadhikāmbhodahapuṣāmisisaindhavaiḥ//
Su.4.38.45 vatsāhvayapriyaṅgūgrāyaṣṭyāhvayarasāñjanaiḥ/ dadyādāsthāpanaṃ koṣṇaṃ kṣaudrādyairabhisaṃskṛtam//
Su.4.38.46 pṛṣṭhorutrikaśūlāśmaviṇmūtrānilasaṅginām/ grahaṇīmārutārśoghnaṃ raktamāṃsabalapradam//
Su.4.38.47 guḍūcītriphalārāsnādaśamūlabalāpalaiḥ/ kvathitaiḥ ślakṣṇapiṣṭastu priyaṅgughanasaindhavaiḥ†//
Su.4.38.48 śatapuṣpāvacākṛṣṇāyavānīkuṣṭhabilvajaiḥ/ saguḍairakṣamātraistu madanārdhapalānvitaiḥ//
Su.4.38.49 kṣaudratailaghṛtakṣīraśuktakāñjikamastubhiḥ/ samāloḍya ca mūtreṇa dadyādāsthāpanaṃ param//
Su.4.38.50 tejovarṇabalotsāhavīryāgniprāṇavardhanam/ sarvamārutarogaghnaṃ vayaḥsthāpanamuttamam//
Su.4.38.51 kuśādipañcamūlābdatriphalotpalavāsakaiḥ/ sārivośīramañjiṣṭhārāsnāreṇuparūṣakaiḥ//
Su.4.38.52 pālikaiḥ kvathitaiḥ samyag dravyairebhiśca peṣitaiḥ/ śṛṅgāṭakātmaguptebhakesarāgurucandanaiḥ//
Su.4.38.53 vidārīmisimañjiṣṭhāśyāmendrayavasindhujaiḥ/ phalapadmakayaṣṭyāhvaiḥ kṣaudrakṣīraghṛtāplutaiḥ//
Su.4.38.54 dattamāsthāpanaṃ śītamamlahīnaistathā dravaiḥ/ dāhāsṛgdarapittāsṛkpittagulmajvarāñjayet//
Su.4.38.55 rodhracandanamañjiṣṭhārāsnānantābalardhibhiḥ/ sārivāvṛṣakāśmaryamedāmadhukapadmakaiḥ//
Su.4.38.56 sthirāditṛṇamūlaiśca kvāthaḥ karṣatrayonmitaiḥ/ piṣṭairjīvakakākolīyugardhimadhukotpalaiḥ//
Su.4.38.57 prapauṇḍarīkajīvantīmedāreṇuparūṣakaiḥ/ abhīrumisisindhūtthavatsakośīrapadmakaiḥ//
Su.4.38.58 kaseruśarkarāyuktaiḥ sarpirmadhupayaḥplutaiḥ/ dravaistīkṣṇāmlavarjyaiśca datto bastiḥ suśītalaḥ//
Su.4.38.59 gulmāsṛgdarahṛtpāṇḍurogān saviṣamajvarān/ asṛkpittātisārau ca hanyātpittakṛtān gadān//
Su.4.38.60 bhadrānimbakulatthārkakośātakyamṛtāmaraiḥ/ sārivābṛhatīpāṭhāmūrvāragvadhavatsakaiḥ//
Su.4.38.61 kvāthaḥ kalkastu kartavyo †vacāmadanasarṣapaiḥ/ saindhavāmarakuṣṭhailāpippalībilvanāgaraiḥ//
Su.4.38.62 kaṭutailamadhukṣāramūtratailāmlasaṃyutaiḥ/ kāryamāsthāpanaṃ tūrṇaṃ kāmalāpāṇḍumehinām//
Su.4.38.63 medasvināmanagnīnāṃ kapharogāśanadviṣām/ galagaṇḍagaraglāniślīpadodararogiṇām//
Su.4.38.64 daśamūlīniśābilvapaṭolatriphalāmaraiḥ/ kvathitaiḥ kalkapiṣṭaistu mustasaindhavadārubhiḥ//
Su.4.38.65 pāṭhāmāgadhikendrāhvaistailakṣāramadhuplutaiḥ/ kuryādāsthāpanaṃ samyaṅmūtrāmlaphalayojitaiḥ//
Su.4.38.66 kaphapāṇḍugadālasyamūtramārutasaṃginām/ āmāṭopāpacīśleṣmagulmakrimivikāriṇām//
Su.4.38.67 vṛṣāśmabhedavarṣābhūdhānyagandharvahastakaiḥ/ daśamūlabalāmūrvāyavakolaniśācchadaiḥ//
Su.4.38.68 kulatthabilvabhūnimbaiḥ kvāthitaiḥ palasaṃmitaiḥ/ kalkairmadanayaṣṭyāhvaṣaḍgranthāmarasarṣapaiḥ//
Su.4.38.69 pippalīmūlasindhūtthayavānīmisivatsakaiḥ/ kṣaudrekṣukṣīragomūtrasarpistailarasāplutaiḥ//
Su.4.38.70 tūrṇamāsthāpanaṃ kāryaṃ saṃsṛṣṭabahurogiṇām/ gṛdhrasīśarkarāṣṭhīlātūnīgulmagadāpaham//
Su.4.38.71 rāsnāragvadhavarṣābhūkaṭukośīravāridaiḥ/ trāyamāṇāmṛtāraktāpañcamūlībibhītakaiḥ//
Su.4.38.72 sabalaiḥ pālikaiḥ kvāthaḥ kalkastu madanānvitaiḥ/ yaṣṭyāhvamisisindhūtthaphalinīndrayavāhvayaiḥ//
Su.4.38.73 rasāñjanarasakṣaudradrākṣāsauvīrasaṃyutaiḥ/ yukto bastiḥ sukhoṣṇo+ayaṃ māṃsaśukrabalaujasām//
Su.4.38.74 āyuṣo+agneśca saṃskartā hanti cāśu gadānimān/ gulmāsṛgdaravīsarpamūtrakṛcchrakṣatakṣayān//
Su.4.38.75 †viṣamajvaramarśāsi grahaṇīṃ vātakuṇḍalīm/ jānujaṅghāśirobastigrahodāvartamārutān//
Su.4.38.76 vātāsṛkśarkarāṣṭhīlākukṣiśūlodarārucīḥ/ raktapittakaphonmādapramehādhmānahṛdgrahān//
Su.4.38.77 vātaghnauṣadhaniṣkvāthāḥ saindhavatrivṛtāyutāḥ/ sāmlāḥ sukhoṣṇā yojyāḥ syurbastayaḥ kupite+anile//
Su.4.38.78 nyagrodhādigaṇakvāthāḥ kākolyādisamāyutāḥ/ vidheyā bastayaḥ pitte sasarpiṣkāḥ saśarkarāḥ//
Su.4.38.79 āragvadhādiniṣkvāthāḥ pippalyādisamāyutāḥ/ sakṣaudramūtrā deyāḥ syurbastayaḥ kupite kaphe//
Su.4.38.80 śarkarekṣurasakṣīraghṛtayuktāḥ suśītalāḥ/ kṣīravṛkṣakaṣāyāḍhyā bastayaḥ śoṇite hitāḥ//
Su.4.38.81 śodhanadravyaniṣkvāthāstatkalkasnehasaindhavaiḥ/ yuktāḥ khajena mathitabastayaḥ śodhanāḥ smṛtāḥ//
Su.4.38.82 triphalākvāthagomūtrakṣaudrakṣārasamāyutāḥ/ ūṣakādipratīvāpā bastayo lekhanāḥ smṛtāḥ//
Su.4.38.83 bṛṃhaṇadravyaniṣkvāthāḥ kalkairmadhurakairyutāḥ/ sarpirmāṃsarasopetā bastayo bṛṃhaṇāḥ smṛtāḥ//
Su.4.38.84 caṭakāṇḍoccaṭākvāthāḥ sakṣīraghṛtaśarkarāḥ/ ātmaguptāphalāvāpāḥ smṛtā vājīkarā nṛṇām//
Su.4.38.85 badaryairāvatīśeluśālmalīdhanvanāṅkurāḥ/ kṣīrasiddhāḥ kṣaudrayutāḥ sāsrāḥ picchilasaṃjñitāḥ//
Su.4.38.86 vārāhamāhiṣaurabhrabaiḍālaiṇeyakaukkuṭam/ †sadyaskamasṛgājaṃ vā deyaṃ picchilabastiṣu//
Su.4.38.87 priyaṅgvādigaṇakvāthā ambaṣṭhādyena saṃyutāḥ/ sakṣaudrāḥ saghṛtāścaiva grāhiṇo bastayaḥ smṛtāḥ//
Su.4.38.88 eteṣveva ca yogeṣu snehāḥ siddhāḥ pṛthak pṛthak/ samasteṣvathavā samyagvidheyāḥ snehabastayaḥ//
Su.4.38.89 vandhyānāṃ śatapākena śodhitānāṃ yathākramam/ balātailena deyāḥ syurbastayastraivṛtena ca//
Su.4.38.90 narasyottamasattvasya tīkṣṇaṃ bastiṃ nidhāpayet/ madhyamaṃ madhyasattvasya viparītasya vai mṛdum//
Su.4.38.91 evaṃ kālaṃ balaṃ doṣaṃ vikāraṃ ca vikāravit/ bastidravyabalaṃ caiva vīkṣya bastīn prayojayet//
Su.4.38.92 dadyādutkleśanaṃ pūrvaṃ madhye doṣaharaṃ punaḥ/ paścāt saṃśamanīyaṃ ca dadyādbastiṃ vicakṣaṇaḥ//
Su.4.38.93 eraṇḍabījaṃ madhukaṃ pippalī saindhavaṃ vacā/ hapuṣāphalakalkaśca bastirutkleśanaḥ smṛtaḥ//
Su.4.38.94 śatāhvā madhukaṃ bījaṃ kauṭajaṃ phalameva ca/ sakāñjikaḥ sagomūtro bastirdoṣaharaḥ smṛtaḥ//
Su.4.38.95 priyaṅgurmadhukaṃ mustā tathaiva ca rasāñjanam/ sakṣīraḥ śasyate bastirdoṣāṇāṃ śamanaḥ paraḥ//
Su.4.38.96 nṛpāṇāṃ tatsamānānāṃ tathā sumahatāmapi/ nārīṇāṃ sukumārāṇāṃ śiśusthavirayorapi//
Su.4.38.97 doṣanirharaṇārthāya balavarṇodayāya ca/ samāsenopadekṣyāmi vidhānaṃ mādhutailikam//
Su.4.38.98 yānastrībhojyapāneṣu niyamaścātra nocyate/ phalaṃ ca vipulaṃ dṛṣṭaṃ vyāpadāṃ cāpyasaṃbhavaḥ//
Su.4.38.99 yojyastvataḥ sukhenaiva nirūhakramamicchatā/ yadecchati tadaivaiṣa prayoktavyo vipaścitā//
Su.4.38.100 madhutaile same syātāṃ kvāthaścairaṇḍamūlajaḥ/ palārdhaṃ śatapuṣpāyāstato+ardhaṃ saindhavasya ca//
Su.4.38.101 phalenaikena saṃyuktaḥ khajena ca viloḍitaḥ/ deyaḥ sukhoṣṇo bhiṣajā mādhutailikasaṃjñitaḥ//
Su.4.38.102 vacāmadhukatailaṃ ca kvāthaḥ sarasasaindhavaḥ/ pippalīphalasaṃyukto bastiryuktarathaḥ smṛtaḥ//
Su.4.38.103 suradāru varā rāsnā śatapuṣpā vacā madhu/ hiṅgusaindhavasaṃyukto bastirdoṣaharaḥ smṛtaḥ//
Su.4.38.104 pañcamūlīkaṣāyaṃ ca tailaṃ māgadhikā madhu/ bastireṣa vidhātavyaḥ saśatāhvaḥ sasaindhavaḥ//
Su.4.38.105 yavakolakulatthānāṃ kvātho māgadhikā madhu/ sasaindhavaḥ sayaṣṭyāhvaḥ siddhabastiriti smṛtaḥ//
Su.4.38.106 mustāpāṭhāmṛtātiktābalārāsnāpunarnavāḥ/ mañjiṣṭhāragvadhośīratrāyamāṇākhyagokṣurān//
Su.4.38.107 pālikān pañcamūlālpasahitānmadanāṣṭakam/ jalāḍhake pacet kvāthaṃ pādaśeṣaṃ punaḥ pacet//
Su.4.38.108 †kṣīrārdhāḍhakasaṃyuktamākṣīrāt suparisrutam/ apadena jāṅgalarasastatahā madhughṛtaṃ samam//
Su.4.38.109 śatāhvāphalinīyaṣṭīvatsakaiḥ sarasāñjanaiḥ/ kārṣikaiḥ saindhavonmiśraiḥ kalkairbastiḥ prayojitaḥ//
Su.4.38.110 vātāsṛṅmehaśophārśogulmamūtravibandhanut/ visarpajvaraviḍbhaṅgaraktapittavināśanaḥ//
Su.4.38.111 balyaḥ saṃjīvano vṛṣyaścakṣuṣyaḥ śūlanāśanaḥ/ yāpanānāmayaṃ rājā bastirmustādiko mataḥ//
Su.4.38.112 avekṣya bheṣajaṃ buddhyā vikāraṃ ca vikāravit/ bījenānena śāstrajñaḥ kuryādbastiśatānyapi//
Su.4.38.113 ajīrṇe na prayuñjīta divāsvapnaṃ ca varjayet/ āhārācārikaṃ †śeṣamanyat kāmaṃ samācaret//
Su.4.38.114 yasmānmadhu ca tailaṃ ca prādhānyena† pradīyate/ mādhutailika ityevaṃ bhiṣagbhirbastirucyate//
Su.4.38.115 ratheṣvapi ca yukteṣu hastyaśve cāpi kalpite/ yasmānna pratiṣiddho+ayamato yuktarathaḥ smṛtaḥ//
Su.4.38.116 balopacayavarṇānāṃ yasmād vyādhiśatasya ca/ bhavatyetena siddhistu siddhabastirato mataḥ//
Su.4.38.117 sukhināmalpadoṣāṇāṃ nityaṃ snigdhāśca ye narāḥ/ mṛdukoṣṭhāśca ye teṣāṃ vidheyā mādhutailikāḥ//
Su.4.38.118 mṛdutvāt pādahīnatvādakṛtsnavidhisevanāt/ ekabastipradānācca siddhabastiṣvayantraṇā//