परार्थानुमानम्

त्रिरूपलिङ्गाख्यानं परार्थानुमानम् । अन्वयव्यतिरेक
पक्षधर्मतासंज्ञकानि त्रीणि रूपाणि येन वचनेन प्रख्याप्यन्ते
तद्बचनमुपचारादनुमानशब्देनोच्यते ॥

तद्द्विविधम् साधर्म्यवद्वैधर्म्यबच्च । साध्यधर्मिदृष्टान्त
धर्मिणोर्हेतुसत्ताकृतं सादृश्यं साधर्म्यम् । तद्यस्यास्ति तत्
साधर्म्यवत् साधनवाक्यम् । साध्यधर्मिदृष्टान्तधर्मिणोर्हेतु
सत्ताकृतं वैसादृश्यं वैधर्म्यम् । तद्यस्..स्ति तद्वैधर्म्यवत्
साधनवाक्यम् । तत्र स्वभावहेतोः साधर्म्यवन्तं प्रयोगं दर्श
यितुं सौत्रान्तिकमतमाश्रित्य भगवता यदुक्तं, संस्कृतं
क्षणिकं सर्वं इति तद्व्युत्पाद्यते । समेत्य सम्भूय हेतुप्रत्ययैः
कृतं वस्तुजातं संस्कृतम् । क्षणिकमिति उत्पत्तिक्षण एव
सत्त्वात् । सर्वं तावत् घटादिकं वस्तु मुद्गरादिसन्निधौ नाशं
गच्छत् दृश्यते । तत्र येन स्वरूपेण अन्त्यावस्थायां घटादिकं
35 विनश्यति तच्चेत् स्वरूपमुत्पन्नमात्रस्य विद्यते तदानीमुत्पादा
नन्तरमेव तेन विनष्टव्यमिति व्यक्तमस्य क्षणिकत्वम् । अथेदृश
एव स्वभावस्तस्य स्वहेतोर्जातः, यत् कियन्तं कालं स्थित्वा
विनश्यतीति । एवं तर्हि मुद्गरादिसन्निधाने च एष एव
तस्य स्वभाव इति पुनरप्यनेन तावन्तमेव कालं स्थातव्यम्,
पुनरप्येवमिति नैव विनश्येदिति । तस्मात् क्षणद्वयस्थायि
त्वेनाप्युत्पत्तौ प्रथमक्षणवद्द्वितीयक्षणेऽपि क्षणद्वयस्थायित्वात्
पुनरपरं क्षणद्वयमवतिष्ठेत । एवं तृतीयेऽपि क्षणे तत्स्वभाव
त्वान्नैव विनश्येदिति । स्यादेतत्, स्थावरमेव तद्वस्तु स्वहेतो
र्जातम्, बलेन विरोधकेन मुद्गरादिना विनाश्यत इति । तद
सत्; कथं पुनरेत125 द्युज्यते, न च तद्विनश्यति स्थावरत्वात्,
विनाशश्च तस्य विरोधिना बलेन क्रियत इति । न ह्येतत्सम्भ
वति, जीवति देवदत्तो मरणं चास्य भवतीति । अथ
विनश्यति, कथं तर्ह्यविनश्वरं तद्वस्तु स्वहेतोर्जातम् ? न हि
म्रियते चामरणधर्मा चेति युज्यते वक्तुम् । तस्मादनश्वरत्वे
कदाचिदपि नाशायोगात्, दृष्टत्वाच्च नाशस्य, नश्वरमेव
तद्वस्तु स्वहेतोरुप126 जायत इत्यङ्गीकुर्मः । तस्मादुत्पन्नमात्रमेव
विनश्यति । तथा च क्षणक्षयित्वं सिद्धं भवति । प्रयोगः
पुन127रेवं कर्तव्यः--यद्यत् विनश्वरस्वरूपं तत्तदनन्तरानवस्थायि
यथा अन्त्यक्षणवर्तिघटस्य स्वरूपम् । विनश्वररूपं च रूपा
36 दिकमुदयकाल इति स्वभावहेतुः । यदि क्षणक्षयिणो भावाः,
कथं तर्हि स एवायमिति प्रत्यभिज्ञानं स्यात् ? उच्यते—
निरन्तरसदृशापरापरोत्पादादविद्यानुबन्धाच्च पूर्वक्षणविनाश
काल एव तत्सदृशं क्षणान्तरमुदयते । तेनाकारेण वैलक्षण्य
स्याभावादभावेन चाव्यवधानात्128 भेदेऽपि स एवायमित्य
भेदाध्यवसायप्रत्ययः पृथग्जनानां प्रसूयते । अत्यन्तभिन्ने
ष्वपि च लूनपुन 129र्जातकुशकेशादिष्वपि दृष्ट एव स एवाय
मिति प्रत्ययः । तथेहापि किं न सम्भाव्यते ? तस्मात्सर्वं
संस्कृतं क्षणिकमिति सिद्धमेवैतत् निर्विशेषणस्य स्वभावहेतो
रयं प्रयोग इति ॥

तथाऽपरोऽपि निर्विशेषणप्रयोगः--यत्सत् तत्सर्वमनित्यं,
यथा घटः । सन्तश्चामी प्रमाणप्रतीताः130 । तथाऽपरोऽपि 131वेदस्य
पौरुषेयत्व132साधनाय स्वभावहेतुः । यद्वाक्यं तत्पौरुषेयं, यथा
रथ्यापुरुषवाक्यम् । वाक्यं चेदंअग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकाम
इति ॥

सविशेषणप्रयोगो यथा--यद्यदुत्पत्तिमत् तत्सर्वमनित्यं,
यथा घटः । उत्पत्तिमांश्च शब्दः । अनुत्पन्नेभ्यो व्यावृत्तो
भाव उत्पन्न उच्यते । यदा सैव व्यावृत्तिर्व्यावृत्त्यन्तरव्यवच्छे
देन व्यतिरिक्तोच्यते भावस्योत्पत्तिरिति तदा कल्पितेन भेदेन
स्वभावभूतधर्मेण विशिष्टः स्वभावो हेतुः । तथा भिन्नविशेष
37 णस्य प्रयोगः--यत्कृतकं तदनित्यं यथा घटः, कृतकश्च शब्दः ।
ननु चित्रगुरिति भिन्नविशेषणस्य प्रयोगः, यथा चात्र चित्र
गोशब्दे भिन्नशेषणवाचकोऽस्ति न तथा कृतकशब्दे भिन्न
विशेषणवाचकं किमप्यस्ति । तत्कथं भिन्नविशेषणस्योदाहर
णमिति चेदुच्यते--अपेक्षितपरव्यापारो हि स्वभावनिष्पत्तौ भावः
कृतक इत्युच्यते । ततः कृतकशब्दः परव्यापारसापेक्षं स्वभावं
प्रकृत्यैव वदन् भिन्नविशेषणमेवाह ॥

प्रयुक्तभिन्नविशेषणस्य स्वभावस्य प्रयोगः--यः प्रत्यय
भेदभेदी स कृतकः, यथा धूमः, प्रत्ययभेदभेदी च शब्दः ।
प्रत्ययः कारणं, तस्य भेदस्तेन भेत्तुं शीलं यस्य स प्रत्ययभेद
भेदी । कारणमहत्त्वेन महत्त्वं कारणाल्पत्वेनाल्पत्वं यस्येत्यर्थः ।
प्रत्ययभेदभेदिशब्दस्य भिन्नविशेषणवाचकस्यात्र प्रयुक्तत्वात्
प्रयुक्तभिन्नविशेषणोऽयम् । स्वभावहेतोः नानाप्रभेददर्शनं च
व्यामोहनिवृत्तये धर्मभेदकल्पनयापि स्वभावहेतुरेव 133प्रयुज्यत
इति 134प्रतिपादयितुम् ।

स्वभावहेतोर्वैधर्म्यवान् प्रयोगो यथा--यद्यदाऽनन्त
रानवस्थायि न भवति न तत्तदा विनश्वररूपं, यथाऽऽका
शम् । विनश्वररूपं च रूपादिकमुदयकाले । व्यतिरेकप्रयोगे
साधनाभावेन साध्याभावस्य व्याप्तत्वात् साध्याभावः साध
38 नाभावे नियतो भवतीति बोद्धव्यम् । तथाऽपरोऽपि वैधर्म्यवान्
प्रयोगः--यत्र क्षणिकत्वं नास्ति तत्र सत्त्वमपि नास्ति, यथा
गगनारविन्दे । संश्च शब्दः । तथा यत्रानित्यत्वं निवृत्तं
तत्रोत्पत्तिमत्त्वमपि, यथा कूर्मरोम्णि । उत्पत्तिमांश्च शब्दः ।
यत्रानित्यत्वं निवृत्तं तत्र कृतकत्वमपि, यथा शशशृङ्गे । कृतकश्च
शब्दः । यत्र कृतकत्वं नास्ति तत्र प्रत्ययभेदभेदित्वमपि नास्ति,
यथा गगने । प्रत्ययभेदभेदी च शब्द इति ॥

कार्यहेतोः साधर्म्यवान् प्रयोगो यथा--यत्र यत्र धूम
स्तत्रतत्राग्निः, यथा महानसे, धूमश्चात्र । कार्यहेतुरपि प्रत्यक्षा
नुपलम्भाभ्यां सिद्ध एव कार्यकारणभावे सति कारणे
साध्ये प्रयोक्तव्यः । वैधर्म्यप्रयोगो यथा--असत्यग्नौ न भव
त्येव धूमः यथा--महाह्रदे । अस्ति चेह धूम इति । अनुपलब्धेः
साधर्म्यवान् प्रयोगोऽवयविनिराकरणाय यथा--यद्यत्रोपल
ब्धिलक्षणप्राप्तं सन्नोपलभ्यते तत्तत्रासद्व्यवहारयोग्यम्, यथा
नरशिरसि शृङ्गम् । नोपलभ्यते चात्रोपलब्धिलक्षणप्राप्तः परा
भिमतोऽवयवी घटशब्दवाच्येषु कपालेषु । अनुपलब्धेर्वै
धर्म्यवान् प्रयोगो यथा--यत्सदुपलब्धिलक्षणप्राप्तं तदुपल
भ्यत एव, यथा 135नीलादिविशेषः । नेह उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य
सत उपलब्धिर्घटस्येति । सर्वत्र साधर्म्यवति साधन
39 वाक्ये साध्येन136 साधनं व्याप्तम् । वैधर्म्यवति पुनः137
साधनवाक्ये साधनाभावेन साध्याभावो व्याप्त इति प्रति
पत्तव्यम् । साधनस्य च साध्ये नियतत्वकथनं साध्या
भावस्य साधनाभावे नियतत्वकथनं नाम व्याप्तिरभिधीयते ।
ततः प्रमाणेन व्याप्तिसिद्धौ सत्यां नेदं क्वापि शङ्कनीयं साधनं
च स्यात्, साध्यं च तत्र धर्मिणि न 138स्यादिति । यत्र
प्रमाणेन सर्वोपसंहारवती व्याप्तिरेव न सिद्धा, तत्र शङ्काप्रस
रोऽनिवार्यः । यथेश्वर 139सिद्धौ कार्यत्वानुमाने । तथा
हि तेषां साधनोपन्यासः । इहान्यः सर्वज्ञो भगवान्
भवतु वा मा भूत्, ईश्वरः पुनस्सर्वज्ञः शक्यते साधयितुम् ।
तथा हि, लोके *त्रयः खलु*140 भावाः केचिन्निश्चितकर्तृकाः,
यथा घटादयः । केचिन्निश्चितकर्तृनिवृत्तयः, यथा व्योमादयः ।
अन्ये पुनः सन्दिग्धकर्तृकाः, यथा क्षित्यादयः । न पुनरेते
भ्योऽन्यः प्रकारोऽस्ति । तत्र ये दृश्यमानोत्पत्तयो वनस्पत्या
दयो ये च चिरोत्पन्ना विश्वम्भरादयः ते सर्वे सन्दिग्धकर्तृ
त्वेन व्यवतिष्ठमाना बुद्धिमत्कर्तृकाः कार्यत्वात्, 141घटादिवत् ।
नायमसिद्धो हेतुः, कार्यत्वस्य सर्वेषां प्रमाणसिद्धत्वात् ।
नापि विरुद्धः, सपक्षे भावात् । न चानैकान्तः, साध्यविपर्यये
बाधकप्रमाणसद्भावात् । तथाहि--कार्यं 142तावत् बुद्धिमतः
40 कुम्भकारादुपजायमानं भूयोदर्शनसहायेन मानसप्रत्यक्षेणो
पलब्धम् । तद्यदि बुद्धिमन्तरेणापि स्यात् तदानीं बुद्धिमतः
सकाशात्कदाचिदपि नोपजायेत । 143कारणाभावे कार्यस्य
सकृदप्युत्पादायोगात् । तस्मान्नेदं क्वापि शङ्कनीयं कार्यं च
स्यात् न बुद्धिमद्धेतुकमिति । अत्रेदमभिधीयते--साधनं
खलु सर्वत्र साध्यसाधनयोः सर्वोपसंहारेण प्रमाणेन व्याप्तौ
सिद्धायां साध्यं गमयेदिति सर्ववादिसम्मतम् । तत्र यदि दृश्य
शरीरविशिष्टेन बुद्धिमता व्याप्तिर्गृह्यते तदा तथाभूतसाध्यम
न्तरेणापि जायमाने तृणादौ कार्यत्वस्य दर्शनात् प्रमेयत्वादि
वत् साधारणानैकान्तिकोऽयं हेतुः । तृणादयः पक्षीकृता
इत्यपि न वक्तव्यम् । न हि व्यभिचारविषय एव पक्षो भवि
तुमर्हति सन्दिग्धे हेतुवचनात् 144व्यक्तो हेतोरनाश्रय
इति न्यायात् । अथाशक्यारोहणेऽपि पर्वते दहनमन्तरेण च
धूमदर्शनात्, एवं धूमेऽपि व्यभिचारो वक्तुं सुलभ एव । तन्न ।
अशक्यारोहणत्वेन पर्वते दहनस्य द्रष्टुमशक्यत्वात् युक्तं तत्र
सन्दिग्धविषयत्वम् । प्रस्तुते तु दृश्यशरीरविशिष्टेन बुद्धि
मता व्याप्तौ गृह्ममाणायां दृश्यानुपलम्भेन बुद्धिमतो बाधो
भवतीति युक्तम् । अथ दृश्यशरीरेण बुद्धिमन्मात्रेण वा
व्याप्तिरवगम्यते तदा अदृश्यस्य बुद्धिमन्मात्रस्य वा साध्यस्य
दृश्यानुपलम्भेन व्यतिरेकासिद्धेः सन्दिग्धविपक्षव्यावृत्ति
41 कोऽयं हेतुः । साध्याभावप्रयुक्तस्य साधानाभावस्या काशादाव145
सिद्धत्वेन व्याप्तेरभावात् । तथा चोक्तम् ज्ञानश्रीमित्रपादैः146

किञ्चादर्शनमात्रेण व्यतिरेको न सिध्यति । तथा हि,
विपक्षे हेतुर्नोपलभ्यत इत्यनेन तदुपलम्भकप्रमाणनिवृत्ति
रुच्यते । प्रमाणं च प्रमेयस्य कार्यम्, नाकारणं विषय इति
न्यायात् । न च कार्यनिवृत्तौ कारणनिवृत्ति 154र्युज्यते, निर्धूम
स्यापि वह्ने 155र्भानात् । यदि पुनः प्रमाणसत्तया प्रमेयसत्ता
व्याप्ता स्यात् तदा युक्तमेवैतत् । केवलमियमेव व्याप्तिरसम्भा
विनी, सर्वस्य सर्वदर्शित्वप्रसङ्गात् । तस्मान्नादर्शनमात्रेण व्यति
रेकः सिध्यति । यथोक्तम्—

*ननु यदि दृश्याग्निधूमसामान्ययोरिव दृश्यात्मनोरेव
कार्यकारणसामान्ययोः प्रत्यक्षानुपलम्भतो व्याप्तिस्तदा 159सन्ता
नान्तरानुमानं न स्यात्, परचित्तस्यादृश्यात्मकतया व्याप्ति
ग्रहणकालेऽनन्तर्भावादिति चेन्न । स्वसंवेदनं हि तत्र व्याप्ति
ग्राहकम् । 160स्वसंवेदनमात्रापेक्षया परचित्तस्यापि दृश्यत्वात् ।
न चैवं व्यावहारिकेन्द्रियप्रत्यक्षमात्रबुद्धिमन्मात्रं जठरचित्रसा
धारणं वह्निमात्रं वा गोचरो युज्यते, येनास्यापि दृश्यता स्यात् ।
तस्मात् दृश्येनैव वह्निना धूमस्य प्रत्यक्षानुपलम्भाभ्यां
व्याप्तिरिति न्यायः ॥*161

किञ्च यदि बुद्धिमन्मात्रपूर्वकत्वमनेन साध्यते, तदा
सिद्धसाधनतादूषणं साधनस्य । अथ एको नित्यः सर्वज्ञ इत्या
दिविशेषणविशिष्टबुद्धिमत्पूर्वकत्वं साध्यते, तदा एवं विशे
षणविशिष्टेन साध्येन सह कार्यत्वस्य साधनस्य दृष्टान्तध
र्मिणि प्रमाणेन व्याप्तेरसिद्धेरनैकान्तिकत्वम् । अथ सामा
न्येन व्याप्तिमादाय विशेषस्य पक्षधर्मताबलात् सिद्धिरुच्यते ?
तन्न युक्तम् । येन साध्यगतेन विशेषणेन विना हेतोर्वृत्ति
र्धर्मिणि न घटते, तस्य विशेषस्य पक्षधर्मबलाद्युक्ता सिद्धिः ।
यथा धूमात् पर्वतदेशवृत्तित्वस्य दहनधर्मस्य, न तु तार्णत्वा
दीनां विशेषाणाम् । तार्णतामन्तरेणापि पर्वते धूमदर्शनात् ।
तद्वत् बुद्धिमतोऽपि शरीरादिवृत्तित्वं यदि सिध्यति, सिध्यतु ।
न पुनरत्यन्तविलक्षणं सर्वज्ञत्वम् । असर्वज्ञत्वेऽपि कार्य
त्वस्य सम्भवात् । उपादानाद्यभिज्ञत्वादपि न सर्वज्ञत्व
सिद्धिः । एकत्वसिद्धौ सिध्यत्येतत् । न चैकत्वं सिद्धम् ।
अनेककर्तृपूर्वकत्वेऽपि कार्यत्वस्य सम्भवात् । यथाऽनेककीटि
कानिष्पादितः शक्रमूर्धा । अथ शक्रमूर्ध्नोऽपीश्वरपूर्वकत्वं
साध्यं, तर्हि घटस्यापीश्वरपूर्वकत्वसिद्धौ कुतो दृष्टान्तत्वम् ?
अथ कुम्भकारस्य 162कर्तृत्वं दृष्टं कथमपाक्रियते ? कीटकादीनां
च हेतुत्वं दृष्टं तदपि कथं वार्यते ? नापि बहूनां कारणत्वे
46 163विप्रतिपत्तिसम्भावना, दृष्टत्वादेवेति । 2तस्मात् साध्यसा
धनयोः सर्वोपसंहारवती व्याप्तिर्दृष्टान्तधर्मिणि प्रमाणेनावश्यं
दर्शयितव्येति स्थितम्2164 । किञ्च नित्यैकसर्वज्ञे बुद्धिमति साध्ये
विरुद्धोऽप्येषः । अनित्यानेकासर्वज्ञेन बुद्धिमता व्याप्तत्वात्
कार्यत्वस्य । तथा हि, साध्यविपर्ययसाधनादिह विरुद्ध
उच्यते । अयं च साध्यविपरीतं a साधयतीत्यास्तां तावत्
प्रस्तावायातेश्वरदूषणोद्भावनानिबन्धकरणम्*165 ॥

ननु साधर्म्यवति साधनवाक्ये अन्वय एवोक्तः न
तु व्यतिरेकः । वैधर्म्यवति च व्यतिरेक एवोक्तः न त्वन्वयः ।
तत्कथमाभ्यां त्रिरूपं लिङ्गं कथ्यत इति चेत्, नैव दोषः ।
यस्मात् साधर्म्यवति च साधनवाक्ये उपन्यस्ते सामर्थ्यादेव
व्यतिरेकोऽवगम्यते । व्यतिरेकागृहीतौ च साध्याभावेऽपि
न साधनाभाव इति विपर्ययः सम्भावयितव्यः । एवं चान्व
यस्यैवाभावः स्यात् । सत्यपि साधने साध्याभावादिति साम
र्थ्यम् । तथा वैधर्म्यवति साधनवाक्ये उपन्यस्ते सामर्थ्यादेवा
न्वयोऽवगम्यते, अन्वयागृहीतौ हि साधनं च स्यात् साध्यं च
न भवेदिति विपर्ययः सम्भावयितव्यः । एवं च व्यतिरेक एव
न भवेत् । साध्याभावेऽपि साधनस्य166 भावादिति सामर्थ्यम् ।
तस्मात् द्वावपि प्रयोगौ त्रिरूपलिङ्गप्रकाशकावित्यदोषः ॥

सम्प्रति साध्यसाधनयोर्व्याप्तिः यत्र धर्मिणि ग्रही
तव्या, येन च प्रमाणेन, तदुभयं सुखावबोधार्थं कथ्यते—
स्वभावहेतोः सत्त्वलक्षणस्य क्षणिकत्वेन व्याप्तिः साध्यधर्मि
ण्येव ग्रहीतव्येति केचित् । तेषामन्तर्व्याप्तिपक्षोऽभिमतः ।
प्रसङ्गप्रसङ्गविपर्ययाभ्यां दृष्टान्तधर्मिणि घटादौ व्याप्तिर्ग्रहीत
व्येत्यन्ये । तेषां बहिर्व्याप्तिपक्षोऽभिमतः । सत्त्वादन्येषां
स्वभावहेतूनां कार्यहेतूनामनुपलम्भहेतूनां च दृष्टान्त एव
व्याप्तिर्ग्रहीतव्या । तत्र शिंशपात्वस्य वृक्षत्वव्यवहारे साध्ये
दृष्टान्ते प्रत्यक्षानुपलम्भाम्यां व्याप्तिर्ग्राह्या । सत्वक्षणिक
त्वयोस्तु प्रसङ्गप्रसङ्गविपर्ययाभ्यां प्रमाणाभ्यां, साध्यविपर्यय
बाधकप्रमाणेन वा क्रमयौगपद्यनिवृत्तिलक्षणेन स्वसंवेदन
सामर्थ्यसिद्धेर्विकल्पसिद्धेर्वा वस्तुत्वावस्तुत्वाभ्यां सन्दिह्यमाने
विपक्षे धर्मिणि कार्यहेतोर्धूमादेर्वह्न्यादिना महानसादौ दृष्टा
न्तधर्मिणि त्रिविधप्रत्यक्षानुपलम्भतः पञ्चविधप्रत्यक्षानुपल
म्भतो वा व्याप्तिर्ग्रहीतव्या । अनुपलम्भस्य तु असद्व्यवहार
योग्यत्वेन सह व्याप्तिः प्रत्यक्षेणैव । अन्येषां तु स्वभावहेतूनां
कार्यहेतूनां वा केषाञ्चित्, 167यथास्वभावं प्रमाणेनोन्नीय 168ग्रही
तव्येति ॥

व्याप्त्यनिश्चये हेतोरनैकान्तिको दोषः । स च त्रिविधः—
असाधारणानैकान्तिकः साधारणानैकान्तिकः सन्दिग्धविपक्ष
48 व्यावृत्तिकश्चेति । तत्र असाधारणानैकान्तिको यथा--सात्मकं
जीवच्छरीरम्, प्राणादिमत्त्वात् अपरजीवच्छरीरवत् घटवत् ।
अयं हेतुरपरजीवच्छरीरे आत्मना व्याप्त इति न निश्चितः । घटे
च विपक्षे आत्मनोऽभावान्निवृत्त इति न निश्चितः । धर्मिणि
तु जीवच्छरीरे विद्यत इति असाधारणानैकान्तिक उच्यते ।
अपरश्चासाधारणो यथा--अनित्यश्शब्दः श्रावणत्वात्, घट
वत्, आकाशवदिति । साधारणानैकान्तिको कथा--नित्यः
शब्दः प्रमेयत्वात्, घटवत् आकाशवत् । सन्दिग्धविपक्षव्या
वृत्तिको यथा--सः श्यामस्तत्पुत्रत्वात्, परिदृश्यमानतत्पुत्र
वदिति ॥

यदुक्तं प्राक्, सत्त्वस्य क्षणिकत्वेन सह व्याप्तिः
प्रसङ्गप्रसङ्गविपर्ययाभ्यां ग्रहीतव्येति, तत्र कोऽयं प्रसङ्गो
नाम ? प्रमाणप्रसिद्धव्याप्तिकेन वाक्येन परस्यानिष्टत्वापाद
नाय प्रसञ्जनं प्रसङ्गः169 । यथा सामान्यस्य एकस्य अनेक
वृत्तित्वाभ्युपगमे अनेकत्वप्रसञ्जनम् । तथा हि--यदनेकवृत्ति
तदनेकं यथा अनेकभाजनगतं तालफलम् । अनेकवृत्ति च
सामान्यम् । तस्मादनेनाप्यनेकेन भवितव्यमिति प्रसङ्गः ।
अथानेकत्वं नेष्यते, तदाऽनेक 170वृत्तित्वं च मा स्वीकुर्वीथाः ।
49 ननु यद्येतत् प्रसङ्गाख्यं साधनं 171प्रमाणं न भवति त्रैरूप्या
भावात् कथमस्योपन्यास इति, व्याप्तिस्मरणार्थं व्याप्यैक
देशकथनवदिति । यदुक्तम्--प्रसङ्गो द्वयसम्बन्धादे172 का
भावेऽन्यहानये इति । अस्यायमर्थः--व्याप्यव्यापकयोः सम्बन्धे
सति यदि व्यापकं नेष्यते तदा व्याप्यमपि नेष्यताम् । अथ
व्याप्यमिष्यते तदा व्यापकमपीष्यतामिति ॥

वादिना साधन उपन्यस्ते प्रतिवादिना तत्र दूषणं वक्तव्य
मिति न्यायः । असिद्धविरुद्धानैकान्तिकानामन्यतमस्यो
द्भावनं दूषणम् । यथोक्तम्--दूषणानि न्यूनताद्युक्तिः इति ।
नन्वेषामेवोद्भावनं यदि दूषणं, क्व तर्हि वैयर्थ्यांसामर्थ्याति
प्रसङ्गादीनामन्तर्भावः ? अत्रैव त्रिषु । तत्र वैयर्थ्यं तावद
सिद्धेऽन्तर्भवति । सन्दिग्धसाध्यधर्मो हि हेतुरुच्यते । वैयर्थ्यं
तु यत्रोपन्यस्यते तत्र सन्दिग्धसाध्यधर्मकत्वं हेतोर्लक्षणं हेतौ
न सम्भवतीति असिद्ध उच्यते । हेतोर्लक्षणस्यासिद्धेः
यदुक्तम्--सन्दिग्धे हेतुवचनात् 173व्यक्तो हेतोरनाश्रयः
इति । असामर्थ्यं तु स्वरूपासिद्धावन्तर्भवति । न हि हेतोः
सामर्थ्यं नाम हेतुस्वरूपादन्यत् । हेतोरवस्तुत्वप्रसङ्गात् ।
अतिप्रसङ्गश्चानैकान्तिकेऽन्तर्भाव्यः, साध्य4धर्म4174मतिक्रम्य विपक्षे
ऽपि प्रसक्तेरिति ॥

यत्र तु धर्मिणि साध्यं साधयितुमारब्धं तस्य धर्मिणः
प्रमाणवाधितत्वे आश्रयासिद्धिर्हेतोर्दूषणम् । यथा सर्वगत
आत्मा सर्वत्रोपलभ्यमानगुणत्वात् । तदिह बौद्धस्यात्मैव न
सिद्धः, किं पुनरस्य सर्वदेशोपलभ्यमानगुणत्वं सेत्स्यति ।
तथा हि, तैर्थिकाः खल्वेवं 175ब्रुवन्ति । शरीरादिवस्तुव्यतिरिक्तं
शुभाशुभकर्मकर्तृतत्फलभोक्तृनित्यव्यापिरूपमात्माख्यं द्रव्या
न्तरमस्ति । तेन च यदि नाम विश्वं व्याप्तं तदापि यदु
पभोगायतनतया 2परेण2176 परिगृहीतं जीवच्छरीरं तदेव सात्मक
मभिधीयत इति । एतच्चायुक्तम् । आत्मनः सिद्धये प्रमाणाभा
वात् । न हि प्रत्यक्षेण आत्मा प्रतीयते । चक्षुरादिज्ञानानां
रूपादिविषयपञ्चकनियतत्वात् । मानसस्याप्यहंप्रत्ययस्य शरी
रादिविषयत्वात् गौरोऽहं स्थूलोऽहं गच्छाम्यह 3मित्याद्या
कारेण3177 अहं 4प्रत्यय4178 उत्पद्यते । यदाह अलङ्कारकारः—

स्वरूपासिद्ध्याऽप्यसिद्धो हेत्वाभासो भवति । यथा
अनित्यश्शब्दः चाक्षुषत्वादिति । ननु व्याप्त्यसिद्धिरपि दूषणम्,
तेनापि परेष्टार्थासिद्धेः । तत्किं नोच्यते ? अनैकान्तिक
दूषणेनैव गतार्थत्वात् पृथङ्नोक्तम् । तथा हि--न स्वलक्ष
णाभ्यां व्याप्तिर्ग्रहीतुं शक्या । स्वलक्षणस्य देशकालाकार
नियतत्वेनाप्यन्यत्रानुगमाभावात् । अपि तु साध्यसाधन
सामान्याभ्यामव व्याप्तिर्ग्रहीतव्या । तत्र च यदि साधनं
52 साध्येन व्याप्तं न प्रतीयते तदा साधनं च स्यात् साध्यं च
न स्यादित्यनैकान्तिकमेव भवति ॥

1ननु सामान्यं चेदप्रसिद्धं1183, तत्कथं साध्यसाधनसामा
न्याभ्यां सर्वोपसंहारवती व्याप्तिः प्रमाणेन गृह्यते ? नैष दोषः ।
यतो यादृशं सामान्यं परैः परिकल्प्यते तादृशं प्रमाणेन
वाध्यत इति नाभ्युपेयते तत्सौगतैः । नतु व्यवहारप्रसिद्ध
मन्यव्यावृत्ति184 लक्षणमपोहसंज्ञितमपि । ननु कोऽयमपोहो
नाम ? यथा185 ध्यावसायं वाह्य एव घटादिरर्थः अपोह इत्यभि
धीयते, अपोह्यतेऽस्मादन्यद्विजातीयमिति कृत्वा । यथा
प्रतिभासं बुद्ध्याकारो वाऽपोहः, अपोह्यते पृथक् क्रियतेऽ
स्मिन् बुद्ध्याकारे विजातीयमिति कृत्वा । यथातत्त्वं निवृत्ति
मात्रं प्रसज्यरूपो वाऽपोहः, अपोहनमपोह इति कृत्वा । ननु
यथाध्यवसायं विधिरेव, तर्हि केवलो विषय इत्यागतम् । न
186अपोहविशिष्टो विधिरभिप्रेतः । यत्तु गोप्रतीतौ न गवात्मा
अगवात्मेति सामर्थ्यादपोहः पश्चान्निश्चीयत इति विधिवा
दिनां मतम् । अन्यापोहप्रतिपत्तौ च सामर्थ्यादन्यापोढो गवा
दिरर्थोऽवधार्यत इति187 निवृत्त्यपोहवादिनां मतम् । तन्न युक्तम्,
व्यवहारकाले प्रथमं वर्तमानस्यापि 6प्रतीति6188 क्रमादर्शनात् ।
53 न हि विधिं प्रतिपद्य कश्चिदर्थापत्तितः पश्चादपोहमवगच्छति ।
अपोहं वा प्रतिपद्य पश्चा1दन्यापोढ1189मवगच्छति । तस्मात् गो
प्रतिपत्तिरेव अन्यापोढप्रतिपत्तिरुच्यते । यद्यपि गोशब्दादुच्चरि
तादन्यापोढशब्दानुल्लेख उक्तः, तथाऽपि नाप्रतिपत्तिरेव विशे
षणभूतस्यान्यापोहस्य । अगवापोढ एव वस्तुनि गोशब्दस्य
षङ्केतितत्वात् । यथा नीलोत्पलसङ्केतितेन्दीवरशब्दात् उत्पल
प्रतीतौ तत्काल एव नीलिमस्फुरणमनिवार्यं, तथा गोशब्दा
दप्यगवापोढ एव वस्तुनि सङ्केतितात् गोप्रतीतौ 190तुल्यकालमेव
विशेषणत्वात् अपोहस्य अगवापोहस्फुरणमनिवार्यम् । यथा
च प्रत्यक्षस्य प्रसज्यप्रतिषेधरूपाभावग्रहणमभावविकल्पोत्पादन
शक्तिरेव, तथा 191विधिविकल्पानामपि तदनुरूपानुष्ठानशक्तिरेवा
भावग्रहण192 मभिधीयते । अन्यथा यदि गोशब्दादर्थप्रति
पत्तिकाले नावगतः परापोहः, कथं तर्हि अन्यपरिहारेण प्रति
पत्ता गवि वर्तताम् । ततो गां बधानेति चोदितोऽश्वानपि
बध्नीयादिति । तस्मात् स्थितमेतत्, बाह्यार्थोंऽध्यवसायादेव
शब्दवाच्ये व्यवस्थाप्यते; न तु स्वलक्षणपरिस्फूर्त्या; प्रत्यक्ष
वहेशकालाकारावस्थानियतप्रव्यक्तस्वलक्षणास्फुरणात् । यदाह
न्यायपरमेश्वरः--

शब्देनाव्यापृताक्षस्य बुद्धावप्रतिभासनात् । अर्थस्य
दृष्टाविव इति ॥

किञ्च स्वलक्षणात्मनि वस्तुनि वाच्ये सर्वात्मना प्रति
पत्तेः विधिनिषेधयोरयोगः । तस्य हि सद्भावे अस्तीति व्यर्थम् ।
नास्तीत्यसमर्थम् । *असद्भावे तु नास्तीति व्यर्थम् ।
अस्तीत्यसमर्थम् । *193अस्ति चास्त्यादिपदप्रयोगः । तस्मात् पर
मार्थतो न स्वलक्षणं शब्दैरभिधीयत इति स्थितम् ॥

ननु यथा प्रत्यक्षेण घटस्वरूपे गृहीतेऽपि पश्चात्तत्रैव
क्षणिकत्वादिनिश्चयार्थं प्रमाणान्तरं प्रवर्तते, तथा वृक्षशब्देन
वृक्षत्वांशे प्रतिपादिते सत्वांशनिश्चयार्थमेव सदादिपदप्रयोगो
भविष्यतीति चेत्, न । प्रत्यक्षस्यानिश्चयात्मकत्वादनभ्यस्तस्वरूप
विषये प्रमाणान्तरं 194वर्तत इति युक्तम् । विकल्पस्य तु स्वयं
निश्चयात्मकत्वात्, गृहीते स्वरूपे किं 195प्रमाणान्तरेण परं
ग्रहीतव्यमिति ॥

यादृशं सामान्यं परैः परिकल्प्यते अनेकव्यक्तिसमवेतं
दृश्यमेकं नित्यं तादृशस्य सत्तासाधकं न किञ्चित्प्रमाणमुप
लभामहे । ततः सदिति व्यवस्थापयितुं तन्न युक्तम् । तथा
हि--गवादिव्यक्त्यनुभवकाले वर्णसंस्थानाद्यात्मकं व्यक्तिस्व
55 रूपमपहाय नान्यत् किञ्चिदेकमनुयायि प्रत्यक्षे भासते ।
तादृशस्यानुभवाभावात् । नापि स्वलक्षणानुभवानन्तरमेकाकार
परामर्शप्रत्ययात् अन्यथाऽनुपपत्त्या सामान्यपरिकल्पनं युक्ति
सङ्गतम् । व्यक्तिभ्य एव स्वहेतुदत्तशक्तिभ्योऽस्य प्रत्ययस्य
परम्परयोत्पत्तेः । भेदेऽपि काश्चिदेव व्यक्तयोऽस्य जननाय
समर्थाः, न सर्वाः, इत्यत्र कार्यकारणभावस्य प्रत्यक्षानुपलम्भाभ्यां
दृष्टस्यातिवर्तयितुमशक्यत्वात् । दृष्टं चेदं सामर्थ्यं भेदाविशेषेऽपि
कासाञ्चिदेव व्यक्तीनाम् । यथा ज्वरादिप्रशमने गुळूचीनिम्बादि
नाम् । यथोक्तम्—

तथेदमपरं जातिसाधनाय साधनं परस्य । यत्
विशिष्टं ज्ञानं तत् विशेषणग्रहणनान्तरीयकम्, यथा दण्डि
56 ज्ञानम् । विशिष्टज्ञानं चेदं गौरयमित्यर्थतः कार्यहेतुः ।
अत्रोच्यते--विशिष्टबुद्धेर्भिन्नविशेषणग्रहणनान्तरीयकत्वं साध्यं,
विशेषणमात्रानुभवनान्तरीयकत्वं वा । प्रथमपक्षे प्रत्यक्षबाधा ।
वस्तुग्राहिणि प्रत्यक्षे उभयप्रतिभासाभावात् । विशिष्टबुद्धित्वं
च सामान्यमित्यनैकान्तिको हेतुः स्यात्, भिन्नविशेषणग्रहण
मन्तरेणापि तस्य दर्शनात् । यथा स्वरूपवानयं घटः, गोत्व
सामान्यमिति वा । द्वितीयपक्षे तु सिद्धसाधनम्, स्वरूपवान्
घट इत्यादिवत् गोत्वादिजातिमान् पिण्ड इति परिकल्पित
1भेदमुपादाय1200 विशेषणविशेष्यभाव2स्येष्टत्वात्2201 । अगोव्यावृत्त्य
नुभवभावित्वात् गौरयमिति व्यवहारस्य । तदेवं a अतोऽपि
साधनान्न साभान्यसिद्धिरिति a202 । तदेवं परपरिकल्पित
सामान्यस्य विचारासहत्वात्, अतद्रूपपरावृत्तवस्तुमात्रमेव
सामान्यमपोहशब्दवाच्यं व्यवहाराङ्गं यथाध्यवसायमनवद्य
मिति स्थितम् । सामान्यस्य निषेधाय प्रयोगः पुनरेवं कर्तव्यः—
यद्यत्रोपलब्धिलक्षणप्राप्तं सन्नोपलभ्यते तत्तत्र असद्व्यवहार
विषयः, यथा तुरङ्गमोत्तमाङ्गे शृङ्गं, नोपलभ्यते चोपलब्धि
लक्षणप्राप्तं सामान्यं परिदृश्यमानासु व्यक्तिष्विति स्वभावा
नुपलब्धिः । नचासिद्धसम्भावना । वर्णसंस्थानलक्षणं व्यक्ति
स्वरूपमपहाय द्वितीयस्यानुयायिनो रूपस्य निपुणमपि निरू
प्यमाणस्य 203सर्वथा दर्शनाभावात् । नापि ज्ञानवद्दर्शना
57 भावेऽपि प्रत्यक्षसिद्धत्वमस्याभिधातुमुचितम् । ज्ञानं हि स्वसं
वेदनप्रमाणसिद्धम्, न तु चक्षुर्विज्ञानग्राह्यम् । इदं तु सामान्यं204
चक्षुर्विज्ञानग्राह्यमर्थधर्मत्वात् । प्रत्यक्षं च परैरिष्टमिति । a
तदेवं परपरिकल्पितसामान्यस्य विचारासहत्वात्, अतद्रूप
परावृत्तवस्तुमात्रमेव सामान्यमुक्तम् a205 । तस्मात् सर्वं संस्कृतं
वस्तु परपरिकल्पितसामान्येन शून्यमिति स्थितम् ॥

नापि केनचिद्वुद्धिमतोपरचितमित्यपि विज्ञेयम् । तथा
हि--अस्य जगतः कर्ता भवन् नित्यो वा भवेदनित्यो वा ।
तत्र न तावन्नित्यो युक्तः, नित्ये कर्तरि समर्थे सति सर्गस्थि
तिप्रलयानां नियमेन यौगपद्यप्रसङ्गात् । येन हि स्वरूपेण
स्थितिप्रलययोः स कर्ता तदस्य स्वरूपं सर्गकालेऽपि सन्निहित
मिति तदैव स्थितिप्रलयौ कुर्यात् । सहकारिविरहान्न करोतीति
चेत्, तदसत् । न हि नित्येन सहकारिणा कदाचिदप्ययं विर
हितः, सदा सन्निहितत्वात् । नाप्यनित्येन सहकारिणा विर
हितः, अनित्यसहकारिणोऽपि तदायत्तजन्मत्वात् । तत एकदा
सर्वकरणादिप्रसङ्गः ॥

ननु बुद्धिमत्त्वादीश्वरस्य नैष दोषः । बुद्धिशून्यो हि
स्वसत्तामात्रजन्यं कार्यमक्रमेणैव कुर्यात् । बुद्धिमांस्तु कर्त्त
मीशानोऽपि अनिच्छन्न करोतीति कस्तस्योपालम्भः ? उच्यते—
58 ता अपीच्छाः स्वसत्तामात्रनिबन्धनाः किं करोतीति स
एवास्योपालम्भः । अथ स्वरूपेण सामर्थ्ये सत्यपि एष एव तस्य
स्वभावः, यत्सहकारिलक्षणयाऽऽगन्तुकशक्त्या विना न करो
तीति चेत्, तर्हि माताऽपि सती वन्ध्या सा प्रकृत्यैवैतदपि
वक्तव्यं भवेद्भवतामिति यत्किञ्चिदेतत् ॥

नन्वेष एव कार्यस्वभावः, केवलात् समर्थादपि नोदेति,
सहकारिणमपेक्ष्यैव पश्चाद्भवति नास्योपालम्भ इति206 तन्न
युक्तम् । समर्थो हि सहकार्यपेक्षामनादृत्य बलादेव कार्यं
कुर्यात् । अन्यथा ह्यस्य207 असमर्थत्वप्रसङ्गात् । नापि नित्यः
क्रमेण कार्यकारीति युक्तम्, निरपेक्षत्वात् । यदाह दिङ्मण्डल
विख्यातकीर्तिर्धर्मकीर्तिः—

ननु सर्वज्ञसिद्धौ हि तद्वचनं निदर्शनीकर्तुमुचितम् ।
सर्वज्ञसिद्धये किं 220प्रमाणमिति चेत् उच्यते । यो यः सादर
निरन्तरदीर्घकालाभ्यास 221कलितचेतोगुणः स सर्वः 222स्फुटी
भावयोग्यः, यथा युवत्याकारः कामिनः पुरुषस्य । यथो
क्ताभ्यासकलितचेतोगुणाश्चामी चतुरार्यंसत्यविषयाकारा इति
स्वभावहेतुः । न तावदाश्रयद्वारेण हेतुद्वारेण वासिद्धसम्भा
वना । सङ्कल्परूढानां चतुरार्यसत्यविषयाकाराणां धर्मिणां
चेतोगुणमात्रस्य च हेतोः प्रत्यात्मवेद्यत्वात् । न चैष विरुद्धः,
सपक्षे कामिन्याकारे सम्भवात् । न चानैकान्तिकः, अभ्या
सेन सहितचेतोगुणस्फुटप्रतिभासयोः कारणकार्ययोः कुम्भ
कारघटयोरिव सर्वोपसंहारेण प्रत्यक्षानुपलम्भतः कार्यकारण
भावसिद्धौ अभ्याससहितचेतोगुणत्वस्य साधनस्य स्फुटप्रति
भासकारणयोग्यतया व्याप्तिसिद्धेः । तथा हि--व्याप्त्यधिकरणे
कामातुरवर्तिनि युवत्याकारे सादरनिरन्तरदीर्घकालाभ्यास
सहितचेतोगुणात् पूर्वमनुपलब्धिः स्फुटाभत्वस्य, पश्चादभ्यास
संवेदनं, स्फुटाभसंवेदनमिति त्रिविधप्रत्यक्षानुपलम्भसाध्यः
62 कार्यकारणभावः स्फुटप्रतिभासाभ्यास 223सहितचित्ताकारयो
रित्युपपन्ना सर्वोपसंहारवती व्याप्तिः । अतोऽनैकान्तिकत्वाभावात्
अनवद्यो हेतुः ॥

नन्वनेन साधनेन चतुरार्यसत्याकाराणां साक्षात्करणात्
चतुरार्यसत्याकारसाक्षात्कारी विवक्षितस्सर्वज्ञः सिध्यति,
न त्वविशेषेण सर्वधर्मसाक्षात्कारी, ततस्तत्सिद्धये साधना
न्तरमभिधेयम् । उच्यते--यत्प्रमाणसंवादि निश्चितार्थं वचनं,
तत् साक्षात् पारंपर्येण वा तदर्थसाक्षात्कारिज्ञानपूर्वकं, यथा
दहनो दाहक इति वचनम् । प्रमाणसंवादिनिश्चितार्थं चेदं
वचनं, क्षणिकाः सर्वसंस्कारा इति अर्थतः कार्यहेतुः ।
नास्यासिद्धिः, सर्वधर्मक्षणभङ्गप्रसाधनादस्य वचनस्य सत्यार्थ
त्वात् । नापि विरुद्धः, सपक्षे भावात् । न चानैकान्तिकता,
वचनमात्रस्य संशयविपर्यासपूर्वंकत्वेऽपि प्रमाण संवदि224
निश्चितार्थस्य वचनस्य225 साक्षात् पारंपर्येण वा तदर्थसाक्षा
त्कारिज्ञानपूर्वकत्वेन प्रत्यक्षानुपलम्भाभ्या 226मुपलम्भात् ।
अन्यथा धूमादा 227वपि हेतुत्यागप्रसङ्गादशेषकार्यहेतूच्छेदप्रसङ्गः ॥

स्यादेतत् । अनेकभवपरम्परालक्षणेन दीर्घंकालेन
228भाव्यस्य सङ्कल्पारूढस्य स्फुटाभत्वं सम्भाव्यते । भवपरम्प
63 रासिद्धये तु किं प्रमाणम् ? उच्यते । यच्चित्तं तत् चित्तान्तरं
प्रतिसन्धत्ते, यथेदानीन्तनं चित्तम् । चित्तं च मरणकालभावीति
स्वभावहेतुः । न 229चार्हच्चरमचित्तेन व्यभिचारः । तस्यागममात्र
प्रतीतत्वात् निःक्लेशचित्तान्तरजननाद्वा हेतोः क्लेशे सति
विशेषापेक्षणादित्यनागतभवसिद्धिः । इह पूर्वजन्माभ्यासात्
तपोदानाध्ययनादौ सर्वसत्वानामभ्यासे प्रवृत्तिरिति प्रवादः ।
ततस्तत्सिद्धये प्रमाणमुच्यते--यच्चितं तत् चित्तान्तरपूर्वकं
यथेदानीन्तनं चित्तम् । चित्तं च जन्मसमयभावीत्यर्थतः
कार्यहेतुः ॥

ननु तत्त्वसाक्षात्करणान्मुक्तिः । तत्त्वं चैकमेव, यथोक्तम्—
मुक्तिस्तु शून्यतादृष्टिस्तदर्थाशेषभावना इति । तत्कथं
सर्वज्ञद्वैतं, बौद्धप्रभेदश्चेति ? नैष दोषः । यस्मात्सर्वमेतत्
भूतार्थे सत्त्वानवतारयितुं भगवता प्रतिपादितम् । तथा हि
वैभाषिकाणां मतम्—

अथ किमाकाशं नाम किञ्चिद्वस्तुभूतमस्ति ? त नास्ति वा ?
नास्त्येवैतत् । यत्र हि सप्रतिघं द्रव्यमस्ति न तत्राकाशमवकाशं
वा ददाति । यत्र नास्ति तत्र तदभावादेवावकाशः सिद्ध इति
क्व वाऽऽकाशमवकाशं दद्यात् ? यस्मादवकाशप्रदमाकाशं
भण्यते236 तस्मात् सत्यस्मिन् सर्वदा 237सर्वथा सर्वत्रावकाशः
स्यात् । न चैतदस्ति । तस्मान्नास्त्येवाकाशमिति प्रतीमः । एतच्च
वैमाषिकमतमपेक्ष्य दूषणमुक्तम् ॥

परैस्त्वाकाशं शब्दगुणकमिष्यते । तच्चैकमिति चेत् समा
नदेशत्वात् सर्वशब्दानां विभागेन श्रवणं न स्यात् । ततस्स
न्निहितदेश इव दूरदेशाभिमतोऽपि शब्दः श्रूयेत । न वान्योऽ
पीत्येकान्तः । दिक्कालयोश्चैकत्वात् पूर्वापरादिप्रत्ययानुपपत्तिः ।
एतेन नित्यस्यापि मनसोऽसम्भव एव । तथा हि--युगपज्
ञानानुत्पत्त्या मनोऽनुमीयते तद्वादिभिः । अनुभूयन्त एव
युगपद्वह्वनि ज्ञानानि नर्त्तकीदर्शनादौ । यदि पुनर्मनो नित्यं
स्यात्तदानीमेतानि ज्ञानानि न युज्यन्ते । तस्मान्नास्त्येव
मनोऽपि ॥

पृथिव्यादयोऽवशिष्यन्ते । ते चावयविपरमाणुभेदेन द्विधा
इष्यन्ते । तत्र योऽवयवी घटादिः परमाणुभिर्द्व्यणुकादि
क्रमेणारब्धः प्रसिद्धः तस्य उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलम्भो
बाधक इत्युक्तम् । यद्यवयवी नास्ति कथं तर्ह्ययमेकत्वेन प्रति
भासत इति चेत्—

अथवाऽयं विचारः; यदेतत्प्रतिभासमानं तदेकं तावन्न
युक्तम्, अनन्तरोक्तविचारात् । नाप्यनेकं, 239परमाणुशः
परमाणो240रयोगात् । तथाहि--यद्यसौ सांशः कथं परमाणुः ?
अथ निरंशः तदा संयुक्ताः परमाणवः सर्वात्मना संयोगात्
परस्परमभिन्नदेशाः स्युरिति सर्वः पिण्डः परमाणुमात्रं स्यात्,
पर्वतोऽपि क्षितिरपीति । तस्मादवश्यं तयोः स्वभावयोर्भेदोऽ
भ्युपेतव्यः । यथा चानयोस्तथाऽधरोत्तरदक्षिणोत्तरपरमाणु
68 प्रत्यासन्नानां स्वभावानां च भेद इति षडंशतैव परमाणो
र्न्यायबलादापतति । यदाह—

255श्रीमन्महाजगद्धलविहारीय महापण्डितभिक्षुमोक्षाकर
गुप्तविरचितायां तर्कभाषायां परार्थानुमानपरिच्छेदः समाप्तः ॥