Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā
samantādatighanena ghanasaṅghātenāvatapte
nabhasyuparuddhatejaḥprasareṣu dinakarakareṣu
jaladapaṭalaplāvanoddāmakardamāyāṃ
bhūmāvatyarthopaklinnamavasannānalabalamudgiktamalabalamādānadurbalaṃ
śarīraṃ bhavati| auṣadhagrāmastu
jaladodarapratatapramuktadhārāvapātasambhṛtāmbunivahopaplāvitamūlajālasāraviṭapo
bahalakomalapallavopacitaskandhaśākhaḥ punariva
bālatāmupagato+alvīryā bhavati| aparisaṃsthitatayā ca
kṣitimalaprāyābhiramlavipākābhiḥ
khagamṛgasarīsṛpādiśavadhātumūtrapurīṣasaṃsṛṣṭābhiradbhiḥ
salilasīkarānuviddhaśiśirapavanasampṛktena ca dhārādharadhāroṣmaṇā
komalatvādapariṇatasyāsya sutarāṃ vidāho janyate|
tenāsāvapathyatāmupagato dhruvamayogāya| prathamasaṅgṛhītamapi
cauṣadhaṃ toyadatoyānugatamārutopahate jagatīti| grīṣme
punarādānopahattvāt
śarīramuṣnarūkṣavātātapādhmātamatisvinnamatiśithilamatipravilīnadoṣaṃ
bhavati| bheṣajaṃ punaranuṣṇamapi
tapanataruṇatarakaranipātāduṣnatīkṣṇatāmupagatamatiyogāyopakalpate|
śarīraṃ ca pipāsābhramaklamopadravāya| tasmātsādharaṇeṣveva
tadantarāleśu vamanādīni yojayet, na cedātyayiko vyādhiḥ| ātyayike
tu kṛtrimaguṇopadhānena yathartuguṇaviparītena
saṃyogasaṃskārapramāṇavikalpaiścopapādyauṣadhamavahito+avacārayet|
āturāvasthāsu tu kālākālasaṃjñā|
tadyathā,-asyāmavasthāyāmasyauṣadhasya kālo+akālo vā| na
hyaprāptātītakālamauṣadhaṃ yaugikaṃ bhavati|" iti| auṣadhabhedāśca
saṅgrahe darśitāḥ (sū. a. 12) - "dvividhamauṣadham,- ūrjaskaraṃ
rogaghnaṃ ca| ubhayamapi cobhayātmakam, bāhulyena tu nirdeśaḥ|
tatrorjaskaraṃ dvividhaṃ,- rasāyanaṃ vājīkaraṇaṃ ca| rogaghnamapi
dvividhaṃ,- rogasya praśamanamapunarbhavakaraṃ ca| punaśca
dvividhaṃ,- dravyamadravyaṃ ca| tatra dravyaṃ trividhaṃ,-
bhaumamaudbhidaṃ jaṅgamaṃ ceti| teśu vakṣyamāṇaṃ hemādilavaṇāntaṃ
prāyeṇa bhaumam| audbhidaṃ punarvanaspativānaspatyvīrudoṣadhibhedena
caturvidhaṃ bhavati| tatra phalino vanaspatiḥ| puṣpaphalavan
vānaspatyaḥ| vallī gulmaṃ ca vīrut| phalapākāntā auṣadhiriti|
jaṅgamodbhavaṃ tu madhughṛtādi jaṅgamaṃ dravyamāhuḥ| adravyaṃ
punarupavāsānilātapacchāyāmantrasattvadānabhayontrāsakṣobhaṇaharṣaṇabhartsanasvapnajāgaraṇasaṃvāhanādi|
tathā trividhamauṣadham,- daivavyapāśrayaṃ yuktivyapāśrayaṃ
sattvāvajayaśca| tatra
daivavyapāśrayaṃ-mantrauṣadhimaṇimaṅgalabalyupahārahomaniyamaprāyaścittopavāsasvastyayanapraṇipātagamanādi|
yuktivyapāśrayaṃ-āhārauṣadhayojanā| sattvāvajayaḥ
punaḥ-ahitānmanonigrahaḥ| punarapi ca trividham,- apakarṣaṇaṃ
prakṛtividhānaṃ nidānatyāgaśca| te punarakarṣaṇādayo dvividhāḥ,-
bāhyābhyantarabhedena| tatra
bāhyamapakarṣaṇaṃ-granthyarbudopapakṣmakṛmiśalyādiṣu
śastrahastayantrādibhiḥ, ābhyantaraṃ-vamanavirecanādibhiḥ|
prakṛtividhānaṃ-saṃśamanam| tatra
bāhyaṃ-abhyaṅgasvedapradehapariṣekonmardanādyam,
ābhyantaraṃ-yadantaramanupraviśyāvikṣobhayan doṣān śamayati|
nidānatyāgo-yathādoṣaṃ śītoṣṇāśanavyāyāmādīnāṃ varjanaṃ
snigdharūkṣādyanabhyavahāraśca| tatra śastrādisādhye
bheṣajamanukramate, na tu bheṣajasādhye śastrādi| punarapi ca
trividhaṃ,- hetuviparītaṃ vyādhiviparītamubhayārthakāri ca| tatra
hetuviparītaṃgurusnigdhaśītādije vyādhau laghurūkṣoṣṇādi,
tathetarasminnitarat| vyādhiviparītaṃ-dvau mūlopakramau| tau
ca-laṅghanabṛṃhaṇe snehasvedau pañcakarmāṇi vamanādīni
dhūmāñjanādīni ca, tathā vimlāpanopanāhapāṭanādīni| yacca
doṣaśamanahetutve satyapi jvare viśeṣato hitaṃ mustaparpaṭakaṃ
yavāgūśca| pramehe rajanī yavānnaṃ ca| raktapitte cordhvage
virecanamadhoge vamanam| ubhayārthakāri
punardaivavyapāśrayamauṣadham| tadyathā,- chardyaṃ chardanam,
atīsāre+anulomanam, madātyaye madyapānam,
tucchadagdhe+agnipratapanam, pitte+antarnigūḍhe vimārgage vā svedaḥ,
kaṭvamlalavanatīkṣṇoṣṇābhyavahāraśca bahiḥ pravartanāya
svamārgāpādanāya ca| śleṣmaṇi cāntarnigūḍhe stabdhe bahiḥ
śītopacāraḥ tatpīḍitasyoṣmaṇo+antaḥpraveśena kaphavilāpanāyeti|
evaṃvidhaṃ hyaviparītameva sadbheṣajaṃ hetuvyādhiviparītārthaṃ
karoti| anauṣadhaṃ punardvividhaṃ,- bādhanamanubādhanaṃ ca| tatra
sadyaḥ prāṇaharaṃ bādhanam| kālāntareṇānubādhanamiti|" iti| iti
hemādriṭīkāyāmāyurvedarasāyane| doṣopakramaṇīyastu sāmastyena
nirūpitaḥ|| 13||