७.९. विज्ञप्तिमात्रता
(१) अर्थसंवेदनचिन्ता
(क) अर्थसंविद्-
ननु नीलादिरर्थः सम्वेद्यत एव । कथमसम्विदर्थस्य । अत्र पर्यनुयोगः ।
यदि प्रतिनियतम्वेदनं914
प्रतिविदितम्वा तदा साकारज्ञानमेवार्थवेदनमिति व्यपदेशमात्रमेव
केवलं । नत्वर्थस्य वेदनं सिध्यति ।
अथ ताद्रूप्यादेवार्थस्य वेदनन्तथाभूतमर्थमन्तरेण ताद्रूप्यस्याभावात् । न । व्यभि
चारात् केशमशकादिषु ।
यद्यर्थसम्बन्धो नास्ति तदा कोसावनुभवः अनुभूयमाननिष्ठत्वादनुभवस्य । कथं
केशाद्यनुभवस्तैमिरिकस्य ।
ननु कश्चिदर्थनिष्ठ एव दृश्यते तदेवेदम्विचार्यते । दृश्यतामर्थस्येति च न दृश्यते ।
अर्थस्यादर्शनात् (।) यदि चोदयमात्रादर्थसम्वेदनं चक्षुषोपि वेदनं तदिति प्राप्तं तत उत्पत्तेः915
(।)
तथैवानुमानात्कार्यदर्शनादनुमीयतेर्थस्तथा916 चक्षुरपि तद्वेदनं तदेव तदाकारं कल्प्यतां । बहिर्देशा-
350
कारेण बहिरेव कल्प्यत इति चेत् । किन्दर्पणमुखाकारेण तद्देशस्य मुखस्य कल्पना । ततः
सकलमेवात्मस्थं मुखवत्प्रतिविम्बरूपेण प्रतिभातीति कल्पनीयं ।
अणव एव यदि विषयस्ततः स्थूलाभासविज्ञानमिति सारूप्याभावात्कथम्बिषयो विज्ञानस्य ।
वृक्षादिपिण्डग्रहणवद् भ्रान्तमे (व) भवेत् । वर्ण्णाकारतया सरूपयन्तीति चेत् । न । वर्ण्ण
व्यतिरेकेण संस्थानाभावात् । वर्ण्णात्मकसंस्थानवत्त्वे स्थूलतैव प्राप्ता । अथ स्थूलता
ग्रहणधर्मः । वर्ण्णस्तु ग्राह्यधर्मः । बहुषु गृह्यमाणेषु स्थूलमिति भवति व्यपदेशः । न स
प्रत्येकं परमाणुषु । नीलादिता तु प्रत्येकमतोऽसौ ग्राह्यधर्मः । यद्येवन्तथा सान्तराणा
मनन्तरत्वग्रहाणद्भ्रान्तिरेव । नाविषयतयान्तरस्यापि प्रतिभासनादिति चेत् । यद्येवं सर्व्व
सामर्थ्योपाख्याविरहलक्षणं निरुपाख्यमिति भाव एवान्तरस्य । ततो निरन्तरमेव वस्तु परि
कल्पनीयं । निरन्तरस्यायोगादिति चेत् । नहि वस्तु सावयवं युक्तं । विज्ञानवत् निरव
यवमेव वस्त्विति परमाणुप्रसिद्धः । न । प्रतिबन्धाभावात् । प्रत्यक्षबाधि (त) त्वाच्च
प्रतिज्ञाया एतदयुक्तं । प्रत्यक्षमन्तरेण चानुमानाभावात् । स्थूलं सूक्ष्मोपचयरूपमेवेति चेत् ।
दत्तमत्रोत्तरं प्रागिति न पुनरुच्यते ।
अर्थरूपता सत्यपि व्यभिचारिणी ततो न भावनार्थसम्वेदनमिति सिध्यति । नहि
व्यभिचरन्नेव साधयत्यव्यभिचारार्थत्वात्साधनार्थस्य । व्यभिचारिणोपि साधनत्वे सर्व्वः सर्व्वस्य
साधनम्भवेत् । अस्तित्वेन व्यवस्थानं साधनं । व्यभिचारस्तु कदाचिदसौ नास्त्यपीति
नास्तित्वं पाक्षिकमाक्षिपति । तदिदमस्तित्त्वमितरच्चैकदकत्र विरुद्धं । तस्मान्नीलादिरूपता
मात्रादेव विज्ञानस्यार्थसाधनता नेत्येकान्तः । अपि च सम्वेदनानामर्थानाञ्च सारूप्यन्न च
तेषां परस्परं सम्वेदनभावः । न हि918
सन्तानान्तरसम्वेदनसरूपमपि वेदकं वेद्यम्वा ।
यदि यत उत्पद्यते सरूपं च तेन तस्य वेदनं तर्हि अनन्तरविज्ञानं तुल्यविषयं विषयः
स्यात् । यदा पूर्व्वकमपि नीलाकारमुत्तरमपि ततः समनन्तरादुदयवत् । तदा पूर्व्वकस्य सरूपकत्वा
दुदयकारणत्वाच्च विषयवत्त्वं प्रसक्तं । अथ यत उत्पत्तिमान्नीलादिक आकारः स तस्याकारवान्
विषयः । समानविषयविज्ञाने तु य आकारः स न समनन्तरादन्यथा नीलाकारसमनन्तरात्पीत
विज्ञानं न स्यात् । ततो लभ्यते (?) भवति नीलाद्याकारः समनन्तरप्रत्ययकृत इति न तस्य
विषयत्वं । अपरे व्याचक्षते । नीलसमनन्तराद्य दा सविकल्पकं नीलाकारमुदयमासादयति
तस्य स पूर्व्वको विषयः स्यादाकारकारित्वात्तस्य । तदप्यसदिष्यत एव स्मरणस्य सम्वेदन-
351
विषयत्त्वमेव विज्ञायते च । तथा हि सकलो लोकः१ स्मरणादर्थवेदनं लक्ष्यते । अनुसर
न्नस्मात्साक्षादर्थान्निरीक्षते । सकलमेव स्मरणमर्थानुभवे प्रवर्त्तमानमुपलक्ष्यते यदा न स्मृति
विप्रमोषः । ततश्चानुभवविषयत्त्वमस्येष्यत एव । न चाभ्युपगम एव दोषाय । किं च ।
निर्व्विषयमेतत्स्मरणमस्य किं विषयचिन्तया । अत्र क्रमः । यद्भावानाबलास्येष्टा (?) तमुपजायते
पूर्व्वकान्नीलानुभवात्तस्य स पूर्व्वको विषयः प्राप्तः । कथन्तस्य समनन्तरमिति चेत् । तादृश
स्यापरस्य समानजातीयस्य सम्वेदनस्यान्तरालभाविनोऽभावात् । कथन्तज्जनकमिति चेत् ।
दत्तमत्रोत्तरं । व्यवहितमपि जनकमिति प्रतिपादितमेतत् । अथवा विकल्पाकार एव भावनातः
स्पष्टाकार एव भावनातः स्पष्टाकारजनको विषयः स्यात् । ततस्तत आकारान्नार्थस्य व्यवस्था ।
भावनाबलादेव समानजातीयादयमर्थाकारो यज्जातीय इति न्यायादवतिष्ठत इति नार्थपरि
कल्पनायां न्यायः तस्मात्समनन्त (र) विज्ञानमेव विषयः । एवन्तर्हि ।
(ख) दृश्यदर्शने प्रत्यासत्तिविचारः—
यदि निश्चयादर्थव्यवस्था निश्चयः किल नार्थादन्यत्र । नहि समनन्तरप्रत्ययादयमिति
निश्च(यः) । अपि त्वविषयोऽयं ममानुभवो न समनन्तरप्रत्ययविषय इति । न ह्यर्थानुभव
मन्तरेणार्थ इति निश्चयो युक्तः । अनुभवानुसारित्वान्निश्चयस्य ।
अत्रोच्यते । अनुभवान्नार्थव्यवस्था किन्तहि तदनुसारिणो निश्चयादिति । तदेतदाया
तमर्थ एकः पन्यानं न प्रतिपद्यते । तेनाकृष्यमाणो द्वितीय इति महदद्भूतं । तथा हि ।
अनुभवानुसारी निश्चयस्ततो निश्चयादेवावगम्यतामर्थानुभवोसौ न स्वरूपमात्रस्येति ।
अन्यथा तथैव निश्चयो भवेदिति चेत् ।
तदेतदसत् । नन्वनुभव एव न ज्ञायते कस्येति कथमनुभवानुसारित्त्वं प्रसिध्यति ।
कुतस्तर्हि निश्चय इति चेत् । अभ्यासादेवेति प्रतिपादितं । सोप्यभ्यासोऽनुभवादेवेति कुतो
विपरीतनिश्चयः । अयमप्यपरिहारः । यत एवं सति न कस्यचिद्विपरितनिश्चयः स्याद्
दृश्यते च । तस्मादयुक्तमेतत् ।
नन्वालोचनमात्रमविवेककारि ततो निश्चयादेवार्थानर्थविवेकः । यद्येवं निश्चयोपि
न विवेककारी स्यात् । नहि द्विचन्द्रप्रत्यय एकचन्द्रनिश्चयकारी । अथाभ्यासान्निश्चयो
विवेकसाधनं । न (।) अभ्यासस्याहेतुकत्वात् । प्रतिनियतानुभवे हि तन्नियतोऽभ्यासः सत्त्यतां
यायात् (?) । अर्थ इत्यपि निश्चयोर्थक्रियाकारित्वाभिप्राय एव । सा चार्थक्रिया प्रतिभासान्तरमेव ।
न च प्रतिभासात्प्रतिभासान्तरस्यानुदयः । तस्मान्न निश्चयादर्थव्यवस्था ।
यदप्युक्तं । अथ सोऽनुभवः क्वास्येति । तत्राप्युच्यते ।
स्वरूपस्य हि पदार्थानां कारणमन्तरेण नोत्पत्तिरिति कारणप्रश्नो युक्तिमान् । तत
एतदिति । क्वायमिति तु कः प्रश्नार्थः । तथा हि ।
क्रीडनकप्रश्न एवम्विध इति चेत् । कस्मात्पर्यवसानस्य दर्शनात् । तथा हि सोर्थः
क्वा भूमौ । सा क्व एवमेव दृश्यते इति न पुनः पर्यनुयोगः । यद्येवमर्थस्यादर्शनादनुभवोपि स्वरूपे
वस्थित एवमेव दृश्यतामिति किमाधारकल्पनया । अनेन षष्ठ्यर्थपर्यनुयोगोपि प्रत्युक्तः । तदाह ।
स च नान्यस्य कस्यचित् ।
कथं तर्हि प्रत्यक्षप्रतिवेद्योर्थो निराकर्तुं शक्यः । तथा हि । प्रत्यक्षेण नीलं पश्यन्ति
तद्वन्तः । नार्थस्यादर्शनादित्युक्तं । तदाकारतैव प्रत्यक्षवेद्या न व्यतिरिक्तोर्थः । तदाकार
एवं नील इति व्यवह्रियते नान्यः । तस्मान्नीलात्मकोऽनुभवो नीलानुभवः शिलापुत्रकस्य
शरीरमिति यथा । न हि षष्ठ्यर्थ इत्येव भेदः । यथाकथञ्चिदस्य भावात् । अथवा स
कथं प्रत्यक्षोनुभवो यदि तस्यापरोनुभवो नास्ति । न स्वरूपगतेनैवानुभवेन सुतरां प्रत्यक्षता ।
पररूपे प्रत्यक्षताऽयोगात् । नहि तद्रूपमन्यस्य । तथा चेत् । अन्य एव भवेत् । अथवाऽ
परोक्षं विज्ञानं यस्यानुभवः सोऽर्थो भविष्यति । यद्येवमात्मा स तस्यानुभवः । अन्यत्रा
वेद्यमानत्वात् । भवतु को दोष इति चेत् । स च नान्यस्य । यद्यात्माऽर्थस्य स्यादन्यस्यापि
तथैव भवेदिति सर्व्वस्तद्दर्शी भवेत् । न चान्यस्य तथा ।
ननु प्रत्यक्षेण वेद्यते नात्मना । न । तदेव रूपं पृथग्व्यवस्थाप्य कल्पनया तथा व्यपदेशः ।
तस्मादनन्यसम्वेद्यो नीलाद्यात्मैवानुभवः । अथवा यद्यर्थो नानुभूयते किमिदं बहिर्देशसम्बद्ध
तयाऽनभवगोचरः । आत्मैवानुभूयते । चित्तमेवानुभूयते । कथं बहिर्देशता । स च नान्यस्य ।
ततोसौ कुतो बहिर्भूतः । अथवाऽऽत्मा स आत्मैवेदमर्थमिति भवतोप्यभ्युपगमात् । तस्य
चानुभवः स च नान्यस्य अपि त्वात्मन एव तद्व्यतिरिक्तभावात् । अथवा तत्स इति चेत् ।
न । प्रत्यक्षप्रतिवेद्यत्वात् । यतस्तदात्मनैव प्रत्यक्षप्रतिवेद्यत्वं नान्यथा ।
नन्वात्मवादः प्रसक्तः । न (।) चित्राकारसम्वेदनात् । अविद्यावशेनोत्पत्तिः सम्वेदनमेव
तत् । नात्मवाद उपयोगी । निरात्मकत्त्वन्तु वा रागादिप्रशमानुकूलमिति न दोषः । एत
देवोत्तरेण दर्शयति ।
बुद्ध्या योनुभूयते स नास्ति परः । यथान्योनुभाव्यो नास्ति तथा निवेदितं । तस्या
स्तर्हि परोऽनुभवो बुद्धेरस्तु । न (।) तत्रापि ग्राह्यग्राहकलक्षणाभावः । परं हि सम्वेदनस्वरूपेऽ
वस्थितं कथं परस्यानुभवः । साक्षात्करणादिकं प्रत्याख्यातं । तत्सम्वेदनानुप्रवेशे च तयो
रेकत्त्वमेव स्यात् । तथा च स्वयं सैव प्रकाशते न ततः पर इति स्थितं ।
कथन्तर्हि योगिनां परचित्तप्रतिपत्तिः । एतदुत्तरत्र प्रतिविधास्यते । तस्मात्स्वयमेव
स्वरूपप्रकाशकत्वात्तथा भवति । एवन्तर्हि स्वरूपानुभव इत्यस्तु कथं नीलानुभव इति ख्यातिः ।
अत्राह ।
(ग) नीलाद्यनुभवप्रसिद्धिः—
नीलरूपत्वान्नीलानुभव न तु नीलस्यापरोनुभवः । शुद्धस्यानुभवस्याभावात् । यो
हि यदव्यतिरिक्तः स तद्रूपेणैव व्यवहारविषयः ।
नीलानुभव इति यथा ख्यातिस्तथैवासौ नीलस्वरूपतयाऽनुभवरूपतया भवतीति युक्तं ।
न च व्यतिरेकव्यपदेशमात्रकादेव भेदः । व्यतिरेकव्यपदेशो हि यथा कथञ्चिद्वासनाबलादपि
भवन्नुपलभ्यत इति प्राक्प्रतिपादितं ।
ननु नीलं कथमात्मरूपं प्रकाशयति । नहि प्रकाश्या घटादयः प्रदीपादिना स्वप्रकाशकाः ।
आत्मनि क्रिया विरुध्यते । न हि सैवासिधारा तयैव च्छिद्यते ।
अत्र परिहारः ।
अवेद्येवेदकाकारा;
स्वात्मनि क्रियाविरोध इति कुतः प्रमाणादवगतं । नहि दृष्टान्तमात्रादर्थस्य प्रसिद्धिः ।
समीहितस्य विपर्ययेपि दृष्टान्तस्य प्रदीपस्य सम्भवात् । यदि घटः प्रदीपेन बाह्यात्मना
प्रकाश्यते । प्रदीपोपि तथाभूतेनापरेणेति न पर्यनुयोगः । न च घटोपि प्रदीपेन प्रकाश्यते ।
अपि तु तथाभूतस्यैव तत उत्पत्तिः । अथ प्रदीपोप्यपरेण चक्षुरादिना प्रकाश्यते । न । चक्षुरादेः
सकलघटादिसाधारणत्त्वेपि चक्षुषि च (स) त्यपि प्रदीपमपेक्षते प्रकाशकं घतस्तथा प्रदीपोपि
स्यात । अथ घट उत्पद्यत एव तथा प्रकाशनन्तु तस्य चक्षुरादिभिः । एवन्तर्हि ।
यथा ततस्तथाभूतरूपोत्पत्तावपि प्रदीपात्प्रदीपाभिव्यक्तो घट इति व्यपदेशः । तथा
चक्षुरादिकादपि तथोत्पत्त्यैव व्यपदेशः । अथ द्वयमपि प्रकाशकं घटादेः, प्रदीपादेस्त्वेकमेव ।
एवन्तर्हि ।
अत्यन्तमशक्तस्य द्वयमपरस्यैकमन्यस्य नैकमपीति वस्तुस्वभाव एष इति का वात्र
क्षतिः । अथ स्वात्मनि क्रियाविरोध इत्युच्यते ।
नहि स्वेनैव रूपेण कस्यचिद्विरोधः, तथा चेत् न किञ्चिद् भवेत् स्वेन रूपेणेति सकल
मस्तंगतं भवेत् । छेदस्तु पुनर्विशिष्टोत्पादनं न च तेनैव तस्योत्पादनं । अयमेवार्थः स्वात्मनि
क्रियाविरोध इति । स्वप्रकाशरूपन्तु तस्य स्वरूपं न तेनैव विरुध्यते । कुतस्तदिति वक्तव्यं
स्वहेतोस्तथाभूतादिति । यदि स हेतुर्न्नास्ति तदा युक्तम्भवेत् नान्यथेति न्यायः । तत
इदम्परेण वक्तव्यं स्वप्रकाशकत्त्वमेव न दृश्यते । तत्र चोत्तरमुक्तमेव सर्व्वस्य स्वरूपेण प्रकाशना
दिति । पुनरप्युच्यते ।
अर्थान्तरभूता बुद्धिः स्वप्रकाशान्यथा वा भवेत् । यदि स्वप्रकाशा स्वरूपेण प्रकाशते
ततोन्यर्थस्तया प्रकाश्यत इति । नाप्रकाशे तस्मिन् व्यपदेशस्तथा भवेत् । प्रकाशते चेत्सोपि
तथैव प्रकाशते तदैवेति कथं तस्य परेण प्रकाशनं । नहि तदा विशेषः प्रकाश्यप्रकाशकयोः ।
क्रमेण तद्व्यापारात्प्रतिपत्तिविशेषस्तस्येति चेत् । तथा हि ।
विशेषः प्रकाशत इति । स्वेनैव रूपेण तस्य प्रकाशनं ततः स्वरूपस्यैव तथा प्रकाशनं ।
ततः स्वप्रकाशनमेवान्तेपि । अथ स्वयं प्रकाशत इति न प्रतीयते । व्यवहार एवम्भूतो न
भवति तत एव उच्यते ।
नन्वनुभवानुरूपो व्यवहारः प्रमाणयितव्यो न सर्व्वः । अथ सर्व्व एव व्यवहारः प्रमाणं
तथा सति न किञ्चित्प्रतिवादिबोधनाय वक्तव्यं । तस्माद्यथा प्रतीयते तथाभ्युपगमः ।
ननु सम्वेदन नाम न परोक्षं युक्तं तथा सम्वेद्यं न सर्व्वदा तथेति922
न्यायः । सम्वेद्यस्य
परोक्षतापि युक्ता । यदि तु सर्व्वदा सम्विदितमेव, ज्ञानार्थयोर्भेदो न गम्यते ।
तदयुक्तं ।
असम्वेद्यमेव प्रतिपन्नमिति व्याहतं । तथा चायमर्थः स्यादप्रतीतं प्रतीतमिति ।
अथाप्रतीयमानं प्रत्यक्षेणानुमानेन प्रतीयते । तदप्यसत् । प्रतीयमानताव्यतिरेकेण नार्थः923
पर इति पक्षो न तु प्रत्यक्षप्रतीततैवेति । अनुमानप्रतीतिरपि स्वरूपे प्रत्यक्षप्रतीतिरेव ग्राह्ये ।
ननु ततः परोपि तत्रार्थोस्ति परेण दृश्यमानोऽन्यथा924
वा । न । प्रतीत्यभावाद
प्रतीयमानमस्तीति कुत एतत् । अनुमानेनैव प्रतीयत इति चेत् । अनुमानतैव तर्हि न स्यादर्थस्य
साक्षात्करणात् । असाक्षात्करणेनेति चेत् । किमिदं तच्च नास्ति तच्चास्तीति युक्तं ।
असाक्षात्करणं प्रतीतिरिति कोर्थः । स्वरूपं चेत्प्रतिपन्नं तदेव साक्षात्करणं न चेदप्रतीत
मेवेति न्यायः ।
355
यदि हि तदा प्रतीयते प्रतीत्यं तद्गतमेव कथमर्थता । अथ न प्रतीयते कथं व्यापकता
प्रतीतिः । व्यापकत्वेन प्राक् प्रतीतमिति चेत् । किमिदानीमनुमानेन । एतत्कालता न
प्रतिपन्ना ततोनुमानं न व्यर्थ । कथन्तर्हि व्यापकताप्रतीतिः ।
पावककार्यो धूमः कथं प्रतीतिमात्रं ।
तदसत् । तथा हि ।
तदिदमितिरेतराश्रयणव्यवस्थितवस्तुकमनुपन्यसनीयमेव ( ) अनेन प्रत्यभिज्ञाज्ञानमव
ज्ञातं । य आह प्रत्यभिज्ञाबलादेव विज्ञानमात्रता निराक्रियते । तथा हि ।
नहि मध्यसत्तार्थस्य प्रत्यभिज्ञया प्रतीयमाना सम्वेदनान्तद्गतापरोक्षतया प्रतीतेरिति ।
तदसत् । तथा हि । परोक्षतयापि प्रतीतिः प्रतीत्यन्तर्गतत्त्वमेव वस्तुनः प्रतीत्यन्तर्गतस्या
प्रतीतेरिति चेत् प्रतिपादितं । अप्रतीत्य मध्यसत्तामन्तरेण कथं प्रत्यभिज्ञति चेत् । पूर्व परयोः
समानजातीयत्वप्रतीतिमात्रकादेव दृष्टा, तथैव भविष्यति किमपरेण, लूनपुनर्जातकेशनख
प्रत्यभिज्ञावत् । अथ तत्र जात्यादिविषयः प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययः । जातिरेवँकेति प्रतीयतां ततो
व्यक्तेरेकता न सिध्यति । न च जातिरपि मध्ये विद्यते । प्रमाणाभावात् । प्रत्यभिज्ञा
प्रमाणमिति चेत् । न । स्वरूपमात्रमेव पूर्व्वापरं प्रत्यभिज्ञाया निबन्धनमिति तदेवालम्बनं
प्रत्यभिज्ञायाः । न च तदेव प्रत्यभिज्ञाज्ञानं मध्यरूपालम्बनं, मध्यरूपस्यावेदनात् । न खलु
परोक्षमदृष्टमालम्व्यते । दृष्टत्त्वे च तदपरोक्षत्त्वाद्विज्ञानमेव । ननु परोक्षं चेत्कथं विज्ञानं
यस्यामवस्थायामस्ति तस्यामपरोक्षमेव । इदानीमतीततया परोक्षत्त्वेपि न विज्ञानत्वहानिः ।
यदि स्यादर्थस्याप्यर्थत्वहानिः स्यात् । अर्थस्याप्यतीतत्वेर्थत्वहानिः समस्त्येवेति चेत् । न
तर्हि मध्यसत्तायामर्थत्वं तस्या अप्यतीतत्त्वात् । अतीतत्वेपि परोक्षतायामप्यर्थत्वं नापैति
विरोधाभावात् । सम्वेदनत्वं त्वसम्विदितस्य कथमिति चेत् । अर्थत्वमपि तर्हि कथमनर्थ
क्रियाकारिणः । न ह्यसम्विदितमर्थक्रियाकरणसमर्थ । अनुमानेन तस्य वेदनं प्रत्याख्यातं ।
अन्येन मध्ये वेदने तदेव विज्ञानत्वं न चान्येन विदितत्वं प्रत्यभिज्ञायते । ततस्तेन सहैकता
नास्ति । प्रत्यभिज्ञात एकत्वाप्रसिद्धेः । अनुमानाकारश्च वासनाबलादुत्पत्तरेक एव विज्ञानात्मना
ततो वासनात एव सकल आकारः परिस्फुटप्रतिभासोपि ।
ननु वासनाया एकरूपत्वादाकारभेदो विज्ञानानां कथं । वासनाभेदाद् भेद इति
चेत् । यदि वासना नीलपीताद्यनन्तभेदा विज्ञानस्य जनिका तदाकारताया वाह्यस्यास्याश्च
को भेदः । वासनेति हि नाममात्रमेव ।
तदसत् ।
वासनेति हि पूर्व्व विज्ञानजनितां शक्तिमामनन्ति वासनास्वरूपविदः । अर्थस्तु
पुनर्मुर्त्तरूपः सदोपद्रवदायी ।
नन्वर्थोपि सम्विदितावस्थायामेवोपद्रुतिहेतुर्न्न सदा । ततो वासनाबलादुदयभावी प्रति
भास उपद्रुतिहेतुरर्थो वेति कोनयोर्भेदः ।
तदसत् ।
भावनाबलायातत्त्वे हि विपरीतवासनाविनिवृत्तौ स्व(ा) भीष्टवासनासमागमसमयेऽनभीष्ट
विनिवृत्तिरिष्टस्य च प्राप्तिरिति महानेष भेदः । ततो बुद्धिरूपवासनाकृत एव सकलो भेदा
वभासः ।
ननु वासनाया एकविज्ञानात्मभूतत्वात्प्रबोधके सति सकलवासनाप्रबोधादनन्तप्रतिभास
विज्ञानोदयः स्यादिति महदसमञ्जसं । बाह्याभ्युपगमे तु न दोषः । य एव सन्निहितोऽर्थः
स एव दृश्यते । न । असन्निहितस्यापि दर्शनाभ्युपगमात् । तथा हि ।
येषान्तावत्सर्व्वं सर्वत्र विद्यते तेषां समान एव दोषः । असत्ख्यातावपि सकलास
प्रतिभासनप्रसङ्ग । यस्य तु स्मृतिविप्रमोषः तस्याप्यनेकदर्शनं पूर्व्वं कस्मान्नानेकदर्शनं समान
मेतद्विज्ञानवादेपीति न दोषवान् । विज्ञानं वा पूर्व्ववृत्तं स्मर्येतार्थो वेति को भेदः । विप
रीतख्यातिरपि पूर्व्वदृष्टे प्रवर्त्ततामन्यथा वा किन्न सर्व्वत्रेति समानः पर्यनुयोगः पुनरपि तत्र स
एव वासनानियमो वक्तव्य इति समानं । न च समनन्तरविज्ञानात्मभूता वासनेष्यते । पटुप्रकाशः
पूर्व्वात्मप्रतिभासो हि वासना (।)
तथाभूतात्मसम्वित्तिजनकत्वाद्विना कुतः ।
इदिदमेवात्रेक्ष्यते पूर्व्वविज्ञानमभिमतेतरप्रतिभासं पाटवादिप्रकाराधिष्टितं ततस्दत
नन्तरं कालान्त/?/रे वा तथा भूतम्विज्ञानमुदयवत् । जाग्रद्दृष्टं स्वप्नप्रतिभासं जनयीत यथा । व्यव
हितात्कथमुत्पत्तिरिति चेत् । दृष्टाःस्मृतिः स्वप्नविज्ञानादयो व्यवहितादपीति न दृष्टे926
ऽनिष्टन्नाम ।
ननु नासौ जन(य)त्यथ प्रणिधानादेस्तदेव प्रतिभाति । न । अतीतस्य प्रतिभासा
भावात् । अतीतमपि प्रतिभासमानं दृष्टमिति चेत् । असत्प्रतिभासत इति कोर्थः । तदाकारा
प्रतीतिरित्ययमेव । तस्मादनुभवात्स्मृतिरुदयमासादयन्ती तस्यैव शक्तिविशेषमावेदयति । स
शक्तिविशषो वा स नेति व्यपदेश्यः । अयञ्च कार्यकारणभाव एवम्भूत उपलब्ध एव । ततो न
वासनास्तित्वे पूर्व्वविज्ञानभेदे च प्रमाणाभावोऽनादिवासनाभावस्य पदार्थानादितावदेव सिद्धेः ।
वासनाभेदे किन्निमित्तमिति चेत् । तदसत् ।
पूर्व्वप्रवृत्तज्ञानभेद एव वासनाभेदनिबन्धनं, ज्ञानभेदोपि तत एव वासनाभेदादिति को
दोषः । नन्वेवमितरेतराश्रयणदोषस्तदसद्यतः ।
अपि त्वन्या वासनान्यविज्ञानभेदहेतुरन्यः प्रत्ययोन्यवासनाहेतुः पूर्व्ववासनाभेदजनितः ।
ततो नेतरेतराश्रयदोषः । अन्यथार्थदर्शनेपि समानमेतत् । तथा हि ।
न खल्वर्थभेदोप्यनिमित्त एव ज्ञानभेदनिबन्धनन्तस्यायोगात् । ज्ञानभेदो निमित्त
मितीतरेतराश्रयदोषः । अर्थभेद एवार्थभेदस्य निमित्तमिति सुतरामसङ्गतं । अथान्योर्थ
भेदोन्यस्यार्थ (भे) दस्य निबन्धनमिति सोप्यन्यस्येति वासनायामपि समानमेतत् ।
नन्वर्थभेदः प्रतिभासमानो भिन्न (? न) त्ति विज्ञानमिति युक्तमेतत् । वासना कु कथमिति
कः परिहारः । यदि वासनापि प्रतिभासतेर्थवदर्थ एव सेति नाममात्रकमेव भिद्यते । तत्र वासना
मात्रग्राहके व्याप्रियमाणा ग्राहकभेदमेव जनयेत् । न तु ग्राह्यस्य । तथा ह्यनुभवादुत्पन्ना
वासना स्मृतिमात्रमेव जनयन्ती दृश्यते । अत्र परिहारः ।
अथ तत्रापि देशकालान्यथात्मकं बाह्यमेवालम्वनं सर्वविज्ञानानां स लम्बनत्त्वात् ।
यद्यपि तदा तत्र न प्राप्यते तदैव तत्रैव माभूदन्यदान्यत्र तु नास्तीति कमित्र प्रमाणं । तथा हि
घटो यत्र यदा नोपलभ्यते तदा तत्र नास्ति न तु सर्व्वत्र । अत्रोच्यते ।
यद्यन्यदेशोप्यन्यदेशतयोपलभ्यते नीलाकारोपि तथेति समानमेतत् । अन्याकारे
प्रमाणाभावादन्यथा नेति परिहारेन्यदेशोन्यथेति समा/?/नः परिहारः । आकारे नास्ति बाधनं
देशे तु बाधा तेन स एव देशयोगी नास्ति न त्वाकारः । तत्र तर्हि निरालम्बनं ततः सर्व्वं सालम्बन
मित्यसिद्धं ।
ननु सालम्बनत्वं तत्रापि यतः ।
देशतदाधेयाकार एव तत्र प्रतिभाति तयोश्च सत्त्वे किमनालम्बनं रूपं । नहि योगोऽ
परस्तयोरिति सालम्बनमेव सकलम्विज्ञानमिति ।
यदि नास्ति प्राप्तिस्तथापि सालम्बनम्विपरीतख्यातिरपि तर्हि नास्त्येवेति अभ्युपगम
विरोधः । अपि च विपरीतख्यातिस्तथा सर्व्वमेव भवतु किमन्यथा कल्पनयेत्यादर्शितमेवैतदिति
नोच्यते पुनः । बाधकप्रत्ययाभावान्नैवमिति चेत् । बाधकप्रत्ययाभावोपि विपरीतख्यातिरेवेति
न सत्त्या बाधकता । यत्र च कालान्यता तत्र वासनाया एव व्यापारः प्रतीयते नार्थस्य, पूर्व्वानु
भवादेव तदाकारता नाविद्यमानार्थाकारप्रतिभासनम् । अथ क्षणिकम्विज्ञानं कथं वास्यवासक
भावस्तत्र ।
अनुत्पन्नं न वास्येत अतीतोपि न वासकः ।
सहितयोरपि परस्परमसम्बन्धान्न वास्यवासकभावः । तदसत् । कार्यकारणभावविशेष
एव वास्यवासकभाव इति प्रतिपादनात् । क्षणिकानामेव च स विद्यते न नित्यानामिति क्षणिक
त्त्वादिति विपरीतसाधनमेतत् । ततश्च ।
वास्यवासकभावोयं नापरं कार्यकारणात् ।।
युक्त्योपपन्नां हि सतीं प्रकल्प्य यद्वासनामर्थनिराक्रियेयं ।
तथापि बाह्याभिनिवेश एष जगद् ग्रहग्रस्तमिदं समस्तं ।। ६८२।।
अत एव सर्व्वे प्रत्ययो अनालम्बनाः प्रत्ययत्वात्स्वप्नप्रत्ययविदिति प्रमाणस्य परिशुद्धिः ।
तथा हीदमेवानालम्बनत्त्वं यदात्माकारवेदनत्वं ।
ननु सकलप्रत्ययपक्षीकरणे न दृष्टान्त इति कथमनुमानं । न (।) अर्थापरि
ज्ञानात् (।)
विवादास्पदीभूतजाग्रत्प्रत्यया एव पक्षीकृताः । स्वप्नप्रत्ययानान्तु भावनान्वयव्यतिरेकानु
विधानात्सिद्धमेव निरालम्बनत्वं दृष्टान्तीक्रियते । कथं व्याप्तिसिद्धिः । यज्जातीयो यतः सिद्ध इति
न्यायात् । अन्यथा सकलकार्यकारणभावाभाव एव भवेत्प्रमाणाभावात् । अन्वयव्यतिरेकानु
विधानमेव हेतुफलयोस्तत्त्वमाचक्षते तद्विदः ।
ननु न प्रत्ययत्वादनालम्बनत्वं स्वप्नप्रत्ययानामपि तु बाधकसद्भावात् । तथा हि ।
न चैवं स्वप्नज्ञानवद्वाधको जाग्रत्प्रत्यये । तत्कथं तद्दृष्टान्तः ।
नैतदस्ति । बाधकप्रत्ययो हि कथन्तस्य विषयापहारक्षमः । नहि ज्ञानस्यार्थापनयनं
व्यापारोऽङ्कुरादीनामिव । कस्तर्हि । ज्ञापनव्यापार एव । तथा च नास्य विषयोस्तीति परेण
ज्ञापयितव्यं । अभावञ्चानुपलब्धिरेव ज्ञापयति । एकः प्रतिषेधहेतुरिति वचनात् । विरोध
स्याप्यनुपलब्ध्यैव साधनात् । ततस्तत्प्रमेयशून्यतावबोध एव बाधकेन करणीयः । तदभावश्चान्य
भाव एवेति तदन्यालम्बनतैव बाधकत्वं । तच्च जाग्रत्प्रत्ययेपि927 सकलं सम्भवि ।
ननु जाग्रत्प्रत्ययेनैवं भवति नैतदेवमिति, तत्कथं स बाधितः ।
ननु नैतदेवमेतदेवमिति फलमसम्वेदनेतरयोः ततः कथं फलतो व्यवस्था न सम्वेदनात् ।
फलेन हि व्यवस्था प्रमाणाभावात्सम्वृतिसदेव । सम्वेदनमन्तेरण कथं फलमिति चेत् । अ
सम्वेदने सम्वेदनात् । ततः फलमिवार्थसम्वेदनमपि स्वसम्वेदनमात्रमेव । ततस्तत्रैवार्थसम्वे
दनमिति व्यवस्था । तथा हि ।
तस्मादिदमेव तस्य बाधकं यदन्यरूपग्राहकत्त्वं तच्च सर्व्वप्रत्ययापेक्षया प्रत्ययान्तराणां ।
ननु जाग्रत्प्रत्ययार्थः सम्वादी तत्कथन्तस्यान्येनाग्रहणं । स्वप्नप्रत्ययानामपि तत्स्वप्न
दर्शिना तदन्यस्वप्नप्रत्ययग्रहणादविसम्वादनमेव । तत्कथं बाध्यत्वं । जाग्रत्प्रत्ययेन बाध्यत्वादिति
360
चेत् । जाग्रत्प्रत्ययोपि तेनेपि समानमेतत् । निद्रोपहते मनसि तस्य भाव इति न बाधकत्त्वं ।
यथोपहते चक्षुषि न केशादिदर्शनं तद्विपर्ययस्य बाधकमिति । तदसत् ।
स्वपन् प्रत्येति व्युत्थितो वा । ननु स्वप्नेपि विद्यते सर्व्वमेतत् । तथा हि (।)
स्वप्नेपि प्रबोधादिव्यवहारो दृश्यते । ततोऽयमपि प्रबोधादिव्यवहारोऽलक्षणत्वेनेक्षणात्
कथं संप्रत्ययकृत् । अथ संप्रत्ययसम्वेदनादेवं स्वप्नेप्येवमिति समानमेतत् । अथ स्वप्नेपि स्वप्न
एष इति कदाचित्संप्रत्ययस्ततो नैवं । सत्त्यमेतदिति किं न संप्रत्ययोस्ति । ततः सत्त्यता भवतु ।
अत एवानवस्थितः स्वप्न इति चेत् । अयमप्यनवस्थित एवैश्वर्यादीनामनवस्थानादेव । सहेतु
कमिहानवस्थानं अहेतुकं स्वप्न इति चेत् । तथा हि । झटित्येव स्वप्नदृष्टं नश्यति । वासना
दाढर्यमेतन्नत्वर्थ एवं साधयितुं शक्यः । तथा हि ।
ननु स्वप्नास्वप्नप्रत्यययोर्व्विवेकसाधनं ज्ञानं प्रमाणमप्रमाणम्वेति द्वयी कल्पना ।
यदि प्रमाणं तदा सालम्बनं तदिति तेनानैकान्तः । अथ न प्रमाणन्तदा न पक्षदृष्टान्तप्रसिद्धिरिति
कथमनुमानावतारः । कथं निरालम्बनत्वप्रसिद्धिः ।
तदसत् । प्रमाणमेव तदिति न दोषः । न च सालम्बनं सकलं प्रमाणमनुमानस्य
सालम्बनत्वाभावात् । अनालम्बनत्वेपीह व्यवहाराविसम्वादापेक्षया प्रमाणत्वात् । भेदश्च
यद्यपि तयोः सिद्धः स्वप्नेतरविज्ञानयोस्तथापि न तत्साधकं प्रमाण सालम्बनमिति न सर्व्वसा
लम्बनत्वप्रसङ्गः ।
लोके तावदिदं स्वप्नविज्ञानमिदं जाग्रत इति विभागः प्रतीयते928 । ततस्तदाश्रयेण
साध्यसाधनव्यवहारः । ततः पश्चाद्यदि परामृशतो न किञ्चिदत्र विभागकरणमुपलक्ष्यत
इति साधयत्यभेदं तथा सति कः परस्य दोषः । यदि च दोष एवं स्यात् वेदप्रामाण्यसाधनेपि
दोषो भवेत् । तथा हि ।
वेदो धर्मो कथन्तस्य लौकिकाद्वचनाद्विवेक इति पर्यनुयुक्तेन किम्वक्तव्यं । यद्यप्रमाणं
लौकिकवचनसदृशमिति कथन्तस्य विवेकेन धर्मित्वं । अथ प्रमाणत्वं प्रसाध्य विवेकं कथयेत्
तथा सति किं साधनोपन्यासस्य फलं । तत एव तच्चोद्यं कथं परिहर्त्तव्यं । नत्वन्यत एव
स्वरवर्ण्णानुपूर्व्वीविशेषाद्वेदस्य प्रबन्धभेदसिद्धिः । नान्येषामपि परस्परस्य तथा भेदसिद्धेः ।
अथास्ति तावदेष प्रबन्धः किमयम्वेद उत नेति विचार्यमाणो यदि प्रमाणं भविष्यति वेद एवान्यथा
नानेन प्रयोजनमिति परित्यक्ष्यामः । एवं तर्हि समानमिदमिति परित्यक्ष्यामः । एवन्तर्हि
समानमिदमत्रापि प्रत्ययस्तावदीक्ष्यते ।
यदि पश्चाद्विचार्यमाणं स्वप्नज्ञानमन्यद्वा परस्परं परमार्थतो भिन्नमभिन्नम्वेति भवेत्तथा
ग्रहीष्यामः । तत्र यदि परामृष्यमाणेन भेदे प्रमाणं किमप्यस्तीत्यभेदं प्रतिपत्स्यामहे । ततः
क इवात्र विरोधः । पूर्व्व भेदग्राहकमप्रमाणमिति चेत् । भवतु को दोषः । पक्षादिप्रविभागो
न भवेदिति चेत् । मा भूदिदानीं किं नो विघटितं । इदमेव यदप्रमाणत्त्वमभेदसाधनस्य ।
एवं तर्हि ।
वेदलक्षणप्रमाणाप्रमाणसाधारणधर्मिप्रत्िपत्तिरप्रमाणमेव स्यात्पश्चात्प्रमाणत्वसाधनेन
निवर्त्तनात् । ततो धर्मिसाधनस्याप्रमाणत्त्वात्तद्द्वारेण प्रामाण्यसाधनमप्यप्रमाणं भवेदिति न
वेदप्रामाण्यप्रसिद्धिः । ततः सकल एव साध्यसाधनव्यवहारो विशीर्येत । अथ धर्मिणः साधारणस्य
ग्रहणेपि न तद्ग्राहकमप्रमाणं प्रामाण्यस्याधिकस्य तत्रैव साधनात् । यदि तत्प्रमेयोन्माननं
परेण स्यात् स्यादप्रामाण्यं ।
तदप्यसत् । यतः ।
प्रमाणस्वरूपं हि वेदवचनं तस्य तद्विपर्ययग्रहणे तद्विपर्ययप्रमेयोन्मूलने परेण कृते कथम
प्रमाणता न भवेत् । नहि स्वरूपेणैव कस्यचिदाधिक्यं । अगृहीते तदाधिक्यव्यवहार इति
चेत् । अग्रहणे कथं प्रमाणता(।) कस्यचिद्रूपस्य ग्रहणादिति चेत् । न । भेदाभावात् ।
व्यतिरिक्तधर्माभ्युपगमान्नैवञ्चेत् । न । अनवस्थाप्रसङ्गात् ।
अथापि स्याद् भवतोऽभेदं प्रतियतः कथं विवेकेन पक्षीकरणादिविभागेन साधनप्रवर्त्तनं ।
तदसत् । परप्रत्ययापेक्षयेदमनुवादमात्रकं स्वयमपि पूर्व्वाभ्यासेन साधनप्रयोग इति
न किञ्चिदवद्यं । ममाप्येवमासीदिति परः प्रतिपाद्यते ।
यथा निरालम्बनाः सर्व्वप्रत्ययाः प्रत्ययत्त्वात्स्वप्नप्रत्ययवदिति तथा सालम्बनाः सर्व्व
प्रत्ययाः स्वप्नबाधकप्रत्ययवदेव । अत्रोच्यते ।
यथा स्वप्नप्रत्यत्त्वाविशेषाद्वाधकप्रमाणपरिनिश्चितनिरालम्बनत्वप्रतिबन्धादनालम्बन
त्वसाधनं तथा यदि सालम्बनत्वमपि ततो विरुद्धाव्यभिचारीति नैकस्यापि प्रसिद्धिरिति तदेव
निरालम्बनत्वं । न च सालम्बनत्वे साध्ये प्रतिबन्धः । अनुपलब्ध्या तुद्वयोरपि निरालम्बनत्वं ।
तथा हि ।
नहि जाग्रत्प्रतिभाससम्विदितमपि परेण वेद्यते । प्रत्ययान्तरस्यैव तथा वेदनादित्युक्त
362
मेव तत् । तत्राप्यालम्बनमस्त्येवेति चेत् । तस्मादर्थक्रिया न भवति । यदि नामार्थक्रियाकारि
न भवति प्रतीयमानं त्वस्त्येव । न ह्येकस्याभावेऽपरं न भवति । नहि धूमाभावादग्निर्न भवति ।
सर्व्वादा929 ऽभावात्किंशुकराशिवन्न भवत्येवेति चेत् । एवन्तर्हि तदर्थक्रियाकारि न भवति किंशुक
राशिवत् । स्वेनरूपेणास्तु । किंशुकराशिः स्वेन रूपेणार्थक्रियाकारी भवतु न स्वप्नोपलब्धः ।
नहि स्वप्नभुक्तं पुष्टिकृत् । अथ रूपमेव तत्तथाविधं तेन नेति चेत् । न । स्वरूपसम्वेदना
द्विज्ञानमेव तदिति सूक्तं । अथ स्वरूपत्वे को विरोधः । वासनाबलभावित्वं स्वप्रतीतत्त्वञ्च ।
अर्थ एव तादृशो भविष्यतीति चेत् । नामकरणमात्रकमेतत् । भवतोपि किन्नेति चेत् ।
न(।) अनन्तकारणाधीनस्य प्रतिपादनात् । तेन ज्ञानमेव तत् । तथा च ।
नहि तदर्थान्तरं तस्या एव भवति रूपं । ततोऽप्रवेशे न वेदनं । प्रवेशे नार्थान्तरं ।
ननु यदि बुद्धिस्वरूपमेव तत्तस्य स्वसम्विदितेन नीलादिना भवितव्यं । कथं परेणापि वेदनं(।)
न । भ्रान्तिरेषा तैमिरिकद्वयद्विचन्द्रदर्शनवत् । तत्राप्यर्थ एवेति चेत् । तथा हि ।
यथा साधारणत्त्वेन प्रतीयमानो भ्रान्ताभिमतप्रत्ययार्थस्तथेतरोपि । तदयुक्तं ।
न तावत्प्रत्यक्षेण परवेदनसाधारणता प्रतीयते । अन्यथा लिङ्गमन्तरेणैव सकलपर
प्रतीतिवेदनप्रसङ्गः । अथ परेणापि प्रतीयमानं तादृशमेव तत् । ततः सैव तस्य साधारणतेति
चेत् । यथा मयैतत्प्रतीयते तथा परेणापि योग्यदेशस्थितेन प्रतीयत इति हि लोकप्रतीतिः ।
न । तैमिरिककेशादिषु स्वप्नदृष्टेषु चैवं प्रतीतेरभावात् । तत्रापि भवत्येवेति चेत् । इदमेव रूपं
स्वप्नावस्थायामपि ततस्तत्समानत्वादसावपि बाह्य एव । न । भावनादावात्मप्रतिभास
एव तादृशो न तु परः तत्रास्तीति लोकस्य प्रतीतिः एवं एतदवस्थापीति समानं । परमार्थतस्तु
स्वरूपप्रतिभासमात्रकभुभयत्रापीति न सालम्बनता ।
ननु स्वप्ने व्याकुलत्त्वमयत्ननिर्व्वर्त्त्य सकलं तत् कथं समानता प्रत्ययानां । तदसत् ।
नीलपीतादिप्रतिभास एव केवलः कुतोऽपरा तत्र व्याकुलताऽयत्नोपनतिश्च । स्वप्ने
प्रयत्नमन्तरेण भावो वृक्षादिस्थाने झटित्येव तद्रागादेरिति चेत् । ननु प्रयत्नमन्तरेण भाव
इति केन परिगृहीतं, कार्यभाविना प्रत्ययेन कार्यमेव कारणभाविना तु कारणं । इदमतो भवतीति
क्रमः । इदमन्तरेणेदमित्यपि क्रम इत्यध्यवसायः । न प्रत्यक्षमत्र नानुमानं । आकुलमेत
दित्यपि न केनचिद्वेद्यते । भावनाविशेषाच्च निराकुलतादिभावः स्वप्नेपि । तथा जाग्रद
वस्थायामपि । अरिष्टादावाकुलतादर्शनं । अरिष्टदोषादेव चेत् । न । अरिष्टानरिष्ट
योर्व्विशेषाभावात् । तत्राप्यपरेण विवेककारिणा भवितव्यं । तत्राप्यपरेणेति नैवं भूतोस्ति
यतो विवेकः । स्वयमेव विवेक इति चेत् । न । स्वरूपनिष्ठितामात्रत्वादस्य । नहि
स्वरूपनिष्ठस्य परसम्वेदनं । स्वरूपमात्रवेदनं त्वाकुलानाकुलसमानं । दीर्घकालानुबन्धि-
व्यभिचाररहितमनाकुलमिति चेत् । न । प्रत्यक्षेण दीर्घकालानुबन्धाग्रहणात् । ततः परो
विकल्प एवावशिष्यते । तेन च नार्थप्रतिपत्तिः । ततोपि न व्यवस्था तस्यापि स्वरूपे प्रत्यक्ष
त्वात् । वस्त्वनुभवेन जनितो विकल्पः संवादीति चेत् । न । प्रतिबन्धाग्रहणात् । यदा
वस्त्वनुभवो न तदा विकल्पः, स यदा न तदानुभव इति कुतोऽत्र सत्त्यार्थग्रहणं । विकल्पेनेति
चेत् । अयमपि न प्रमाणम् । तस्यापि प्रतिबन्धसापेक्षत्त्वादपरो विकल्प इत्यनवस्था ।
एवन्तर्हि वासनयापि कथं सम्बन्धग्रहणं । न । परमार्थतस्तयापीति पक्ष एवायमिति प्रति
पादितं ।
वासनाजन्यतामन्तरेणापि विज्ञानमात्रकमेतदिति प्रतिपादितमेवेति न दोषः । ननु
वासनाभाविता न जाग्रद्विज्ञाने प्रतीयते । स्वप्नावस्थायां न स्वप्नप्रति (भा)सनमिति समान
मेतत् । उत्थितस्य भवति जाग्रदवस्थायां तु न तथेति चेत् । तदपि यत् किञ्चित् । तथाहि ।
प्रबुद्धोहमिति स्वप्नेपि भवत्येव । ततः कथं प्रबोधप्रतिभासतो व्यवस्था । अन्येन
प्रबोधेन सापि स्वप्नत्त्वमापादितेति चेत् । इयन् तु न केनचिदपीति । अतएव पदार्थ
व्यवस्था यद्यपि न तथा तथापि तत्समानत्वान्न प्रत्ययस्थानं । अनुमानकालभाविनो हि धूमस्य
नाग्निपूर्वकत्त्वसिद्धेरनुमानकत्वमपि तु तल्लणक्षत्त्वेन । एवमस्या अपि जाग्रदवस्थायास्तल्लक्षण
त्त्वादेव तद्रूपता ।
ननु न तत्र भावनाव्यापार उपलक्ष्यते जाग्रदवस्थायां कथं स्वप्नतुल्यता । तदाह ।
यथा रजनीस्वाप तथा मरणरजन्यामपि ।
पूर्व्वदिनदृष्टं यथा रजनीस्वप्नदर्शनस्य हेतुस्तथा पूर्व्वपूर्व्वदिनदृष्टमपररजनीव्यवहित
दिनस्वप्नदर्शनमेवेति महतीयं स्वप्नपरंपरा । अपूर्व्वस्यापि दर्शनमिति चेत्, स्वप्नाभिमते
प्येवमेवेति सर्व्वं समानं ।
व्यवहाराभावादिति चेत् अनेनैवानुमानेन विदुषां व्यवहार इति किन्न पर्याप्तं । यथा
कार्यकारणव्यवहार आनुमानिकः तथायमपीति समानं । क्षणिकत्त्वे च न व्यवहार इति किं
तेन न भवितव्यं । तदपि नेति चेत् । एतत्प्रतिपादयिष्यामः ।
ननु निद्रोपघातात्स्वप्नदर्शनमसत्त्यार्थंमिति युक्तं । ननु परिस्फुरन्नेवासौ कथं स्वप्नः ।
प्रारम्भे तु स्वप्नत्वं नोपयुज्यते । तदेव तस्य प्रतिभासस्य कारणञ्चेत् । न । भावना
विशेषात्प्रतिभासविशेषदृष्टेः । समानेपि स्वापप्रारम्भे कश्चित्कथञ्चित् स्वप्नदर्शी भवति ।
तदभावेऽभावादिति चेत् । भवतु निमित्तमात्रत्वं तथापि न तस्य प्रतिभासविशेषकारणत्त्वं ।
अयमपि स्वापानन्तरमेव प्रतिभासः ततः समानता स्वप्नेन प्रबोधे सतीति चेत् । न ।
प्रतिभासव्यतिरेकेण प्रबोधाभावात् । प्रबुद्ध इति प्रत्ययात् प्रबोध इति चेत् । न । स्वप्नेपि
स प्रत्यय इत्युक्तं । तस्मान्न स्वप्नेतरयोर्विशेषः । ततो यो विशेषदर्शनात् सालम्बननिरा
लम्बनत्वभेदमाह तस्य तद्विशिष्टत्त्वमसिद्धमिति दूषणं । नत्विदानीं सालम्बनत्त्वसिद्धिः प्राप्ता
जाग्रत्प्रत्ययाविशेषादिति विपर्ययसिद्धिः । न । विपरीतादिख्यातेरभावप्रसङ्गात् जाग्रत्प्रत्यय
वदेव तथा चाभ्युपगमबाधः । किञ्च ।
बाधकप्रत्ययो ह्यनुपलब्धिलक्षणो विपर्ययोपलब्धिरूपः प्रत्यक्षरूपो नानुमानेन प्रत्यय
त्वादिना बाधितुं शक्यः । यदि धूमादग्न्यनुमाने पश्चाद्विपर्यये प्रत्यक्षवृत्तिः किमनुमानं प्रमाणं ।
ननु प्रत्यक्षवृत्तावपि यदि द्विचन्द्रविषयेनुमानं बाधकं किन्तत्प्रत्यक्षमिति समानो न्यायः ।
न । तत्रापि प्रत्यक्षस्यैव बाधकत्वं । पूर्व्वमेकस्य दर्शनात् । अन्यथानुमानमेव न स्यात् ।
न तु प्रत्यक्षमनुमानपूर्व्वकं । यदि तु स्यात् । अनुमानमेव तत्रापि बाधकमिति
भवेदनुमानबाधायां प्रत्यक्षमप्रमाणम् । तथा च परस्परव्याघातान्न किञ्चिद् भवेत् । ततः
प्रत्यक्षमूलमनुमा
नं । न त्वनुमानमूलं प्रत्यक्षं ।
नन्वनुमानमूलमेव प्रत्यक्षमिति व्यवस्थितं । तथा
अनुमानेन हि सम्बन्धग्रहणेऽर्थक्रियया प्रत्यक्षस्य प्रवर्त्तकत्त्वं ततोऽनुमानात्प्रत्यक्षं प्रमाणं
प्रत्यक्षादनुमानमिति समानं परस्परबाधनं । यद्येवमितरेतराश्रयणदोष एव स्यान्न तु
प्रामाण्य
मेकस्यापि । उक्तमेतत्स्वरूपस्य स्वतो गतिः । प्रामाण्यं व्यवहारेण व्यतिरिक्ते प्रवृत्तिविषये
र्थात्मनि । तच्चानादिव्यवहारान्धपरम्परया । तच्च सम्वादात्प्रमाणं सम्बादश्च भाविनि ।
भाविनि च सम्वेदनमेव । ततः कथमर्थविषयं प्रामाण्यं ।। अनुमानमपि स्वरूपविषये प्रत्यक्ष
मन्तरेणैव चेत् । न । तत्र तस्य प्रत्यक्ष
तैवेति । ततोनुमानेन प्रत्यक्षं व्यतिरिक्ते930 बाध्यते ।
तस्या931नुमानविषयत्वात् । परोक्षत्वात्तस्य । कथं परोक्षे932 प्रत्यक्षं प्रमाणमिति चेत् । प्रवर्त्तक
त्त्वेन । न ग्रहणेन । ग्रहणं चेदप्रवर्त्तकमेव भवेत् । तथा हि ।
तत्र चानुमाने च न(?) बाध्यते यदि सुतरामस्मत्समीहितसिद्धिः । तथा हि ।
व्यतिरिक्तेऽर्थेऽनुमानेन प्रवर्त्यते प्रत्यक्षं । स च परोक्षत्वादनुमानस्य विषय इति तत्रैवानुमानेन
बाधा प्रत्यक्षस्य । तत्र चानुमानबाधायामनुमानमेवानुमानेन बाधितं भवेत् । तच्चान्ध
परम्परायातमनुमानं । तस्यानुमानेन बाधने प्रत्यक्षेण वा न कदाचित्क्षतिः । प्रत्यक्षतत्स
मुल्थापितानुमानयोस्तु नानुमानेन बाधा न प्रत्यक्षेणेति न्याय एषः ।
365
ननु प्रत्यक्षमपि द्विचन्द्रविषयमेकचन्द्रावभासिना तदुत्तरकालभाविनान्येन वा बाध्यत
एव । तस्याप्रत्यक्षत्वादिति चेत् । कस्माद्वाध्यमानत्वात् । परस्परपरिहारेणावस्थितयोः
कथं बाध्यबाधकभावः । एवमेतदिति चेत् । द्वयोरपि बाध्यबाधकभाव इति । न प्रापक
त्वादेकस्य बाधकत्वमेव । तथा ह्येकत्राभिप्रेतप्रापकत्वं नापरस्य । एवन्तर्हि तदेव पारम्पर्ये
णानुमानस्य बाध्यत्वमायातं । ततो निरालम्बनाः सर्व्व एव प्रत्ययाः स्वप्नप्रत्ययवदिति कोर्थः(।)
स्वरूपालम्बनाः । तत्र च प्रत्यक्षन्तत्समुत्थापितं चानुमानमनुपलब्धिरूपं । तच्च नानुमानेनान्ये
न वा बाधितुं शक्यम् । व्यतिरिक्तालम्बनसाधनं तु न प्रत्यक्षं नापि तदुत्थापितमनुमानमन्ध
परस्परायातत्वात् । तत्र चानुमानं प्रत्यक्षं वा भवति बाधकमित्येकान्त एषः । ततः सर्व्वे
सालम्बना जाग्रत्प्रत्ययवदिति न प्रतिप्रमाणमूलत्वात् । स्वप्नादीनां सालम्बनत्वबाधिका
बुद्धिरनालम्बना । तथा सति तद्दृष्टान्तेन कथं सालम्बनत्वसिद्धिः ।
ननु च निरालम्बनत्वं प्रत्ययान्तरगतं तदनया बुद्ध्या साध्यते । तच्च व्यतिरिक्तं ।
ततोन्योपि प्रत्ययो व्यतिरिक्तसाध्यविषय एव प्रत्ययत्वादिति कथमप्रतिप्रमाणम् । यदि नाम
प्रत्यक्षपूर्व्वकत्त्वादस्या933व्यतिरिक्तालम्बनत्वं । तद्विपर्ययबुद्धेस्तु विपर्ययग्रस्तायाः किमायाँत
येन सापि तथेष्यते । न चासौ व्यतिरेकं साधयति, व्यवहारमात्रप्रसाधनात् । अपरं व्यतिरिक्ते
तरालम्बनं सम्वादयति । स च सम्वादस्तदनुभवाभिनिवेशी तत्काल एव । ततो नेदानी
न्त934दत्र प्रतिभाति मयि । अहन्तु स्वाकारपर्यवसितैवेति तदात्मानमनालम्बनमेव प्रतिपादयति
ततो नानया935 सालम्बनया परापि सालम्बना साध्यते ।
(घ)(ग) ग्राह्यग्राहकाकारप्रतिभासव्यवसायः—
ननु यदि तद्रूपं न विषयीकरोति कथमनया तत्साधितम् । तत्र सम्बादादित्युक्तं ।
सम्बादाद्विषयीकृतमिति ज्ञायते । अत एवाह ।
अवेद्य एव वस्तुनि वेदकाकारा केशादौ प्राप्य, न हि तत्र केशादौ प्राप्ये बुद्धिर्वेदिका तस्या
सत्त्वात् । भ्रान्तैस्तु प्राप्य वेदिकेति प्रतीयते । अतश्च प्रतीयते यत्प्रवर्त्तन्ते । तत्रेदानीं प्रवृतानां
प्राप्तिर्नास्ति तत्रानालम्बनत्वं स्फुटमेव । तेनापरमनालम्बनं साध्यते । समानरूपोपलक्षणाद्वि
लक्षणस्यानुपलक्षणात् । सालम्बनत्वन्तु न क्वचिदुपलक्षितं ततः कथं तत्समानत्वात्सर्व्व
सालम्बनत्वप्रसिद्धिः । नहि प्राप्य रूपप्रतिभासि तदुपलक्षितं प्रवृत्तेरेवान्यथा तस्य प्रतिभास
नादप्रवर्त्तनं स्यादित्युक्तं । प्रतिभासितेपि पुनः प्रतिभासनार्थं प्रवर्त्तत इति चेत् । पुनः प्रति
भासमानत्त्वन्तर्हि न प्रतिभासितं । तस्यापि प्रतिभासमानत्वेन प्रवत्ततेत्यनवस्था । पुनः
366
प्रतिभासनञ्च किमर्थं । सुखार्थ ग्रहणार्थम्वेति चेत् । तदर्थं तर्हि प्रवर्त्तते । तच्चाप्रति
भासितमेव । तस्मादप्रतिभासमान एव सर्व्वत्र विषयत्त्वमित्यनालम्बनं सकलं सम्वेदनमिति
कथन्ततो विपर्ययसाधनं । कथनतहर्यविषयीकृते प्रवर्तते ।
तदसत् ।
स्वसम्वेदनप्रतिपत्तेः प्रतिपत्त्यनन्तरम्भवति स्वहेतुसामर्थ्यादहेतुतो वा । यथा दृष्टं
तथाभ्युपगम्यतामत एवोक्तं (।) निर्व्यापाराः सर्व्वधर्मा इति । अथवा व्यतिरिक्तस्य
पूर्व्वमप्रतिपत्तेः प्राप्यस्य पश्चाच्च भेदप्रमाणाभावात्कथं व्यतिरिक्तप्रतीतिः । एतेनार्थक्रिययापि
सहकार्यकारणभावः प्रत्युक्तः । पूर्व्वापरयोर्भेदाप्रतीतेः समानकालस्य चाजन्यत्वात् स्वरूप
मेवार्थक्रिया सा च स्वप्नेप्यस्तीति समानं । ततो बुद्धिरवेद्यवेदकाकारैव । विभक्तलक्षणौ
ग्राह्यग्राहकाकारौ विप्लव एव ततः । ततः स्वरूपमात्रसम्वेदनापरो विकल्प एव केवल
मुदेति पूर्व्वानुबोधात् । ततस्तथा व्यवस्था न परमार्थस्तत्र तथात्वं । तथा हि केशज्ञाने
सति पूर्व्वानुस्मरणादेवंभूतप्रतिभासानन्तरं प्राप्तिरासीत् । ततो विकल्पो ग्राह्यग्राहकोल्लेखेनो
त्पत्तिमान् । सोपि स्वरूपे ग्राह्यग्राहकरूपरहित एवापरेण तथा व्यवस्थाप्यते । न तस्यापि
स्वतो व्यवस्था ।
अन्येन वेदनञ्चैतत्कुतोऽवसितमात्मना । तत्कार्यदर्शनान्नैतत्कार्यत्वस्याप्रसिद्धितः ।। ७२०।।
नहि कार्यकारणभावः प्रसिध्यतीति निवेदितमेतत् । अनुमानस्य सामान्यविषयत्वस्य
वर्णनात् ।
सम्वित्तिपरिहारेण स्थितमेकं कथञ्च तत् ।
यदि तदेकमेवाद्याप्यनुवर्त्तते कथमस्य परोक्षता । परस्परसम्वेदनपरिहारेण च व्यवस्थितं
कथमेकमिति चिन्त्यमेवैतत् । यदि च साधारणत्वं प्रतिभाति त्वया दृष्टं न वेति किमिति
प्रश्नः । प्रमाणान्तरसम्वादार्थ । यदि प्रत्यक्षान्न प्रत्येति वचनादपि नैव प्रत्येष्यति । तदपि
स्वप्रतिभासमेव सूचयति त्वत्प्रतिभासितं मम प्रतिभातीति तेनापि वृथैवं ज्ञातव्यं । तत इतरे-
तराश्रयदोषः । यच्च प्रत्यक्षेण न प्रतिपन्नं तत् कथं वचनात्प्रत्येतव्यं । नहि प्रत्यक्षेर्थे परोपदेशो
गरीयान् । किञ्च ।
तस्माच्चक्षुरादिकरणाधीनस्वसम्वेदनत्वाद्विज्ञानमेव नीलादिकमित्यवेद्यवेदकाकारा बुद्धि
रूपा बुद्धिः । तथैव कृतव्यवस्थेयं बुद्धिः । तथैव वेदनादिति परमार्थः । ततः स्वसम्वेदनमेव
फलमर्थ इति च निश्चयस्तत्रैव । नार्थसम्वेदनन्नामास्तीति । ततो यदुक्तं न ग्राह्यस्य
स्वरूपग्राहकत्वे दृष्टान्तः कश्चिदस्तीति । तत्र विपर्ययाभावेऽनुपलब्धिसाधिते कथमदृष्टान्तता
शशविषाणादिरनुपलभ्यमानो दृष्टान्तः प्रत्यक्षप्रसिद्धे वा किं दृष्टान्तेन । ततो यदि शक्ष्यामो
विस्पष्टं स्वाङ्शग्राह्यनिवारणम् । तदा शुद्ध एव ते पक्षो विशेषणरहित एव ग्राह्य
निवारणो भवेत् । तस्य च पक्षस्य प्रत्यक्षेण बाधनं । यतः प्रत्यक्षादेः प्रत्ययवर्गस्य बाह्यमे
वालम्बनमवशिष्यते । स्वाङ्शग्राह्यनिवारणात् इति यदुक्तं परेण, तदसङ्गतं । प्रत्यक्षस्य
बाह्यविषयत्वाभावस्य प्रतिपादनात् स्वनिश्चयेनैव तेषां जाग्रत्प्रत्ययानां बाधकरहितत्त्वेनाव
लम्बनत्त्वमिति चेत् । न ।
प्रतिभासस्मरणातिरेकेण न निश्चयो नाम । न तावत्प्रतिभासनमर्थस्य प्रतिभासाभावे
च न स्मरणं । ततोऽपरस्य निश्चयस्याभावात् निश्चयो बहिरर्थ इति वचनमात्रकमेवैतदिति
व्यर्थ ।
936 दुष्टज्ञानगृहीतेर्थे प्रतिषेधो हि युज्यते । अगृहीतग्रहग्राहनिषेधः किन्न युक्तिमान् ।। ७३२ ।।
गृहीतमात्रबाधे तु स्वपक्षस्या937 स्त्यसिद्धता । अगृहीतस्य सत्वन्तु भवता कथमुच्यते ।। ७३३ ।।
अग्राह्यत्वाच्च भेदेन विशेषणविशेष्ययोः । अप्रसि938 द्धोभयत्वं वा वाच्यमन्यतरस्य वा ।। ७३४ ।।
चक्षु939 श्श्रोत्रोश्च यञ्ज्ञानं विशेषणविशेष्ययोः ।
अपि च ।
940 368
उक्तमेतद्व्यावृत्तिभेदकल्पितेन रूपेण विशेषणविशेष्यभावो निरालम्बनत्वं कल्पित
बाह्यालम्बनभेदेन पृथगिवव्यवस्थाप्यते । तथाभूतस्वरूपबोधनाय न परमार्थतो भेद प्रतिपाद्यतेऽ
भेदप्रतिपादतस्य वस्तुत्वात् । अवस्तुनि कल्पना कथमिति चेत् । अत एव । अन्यथा
941 अथ प्रत्यय इत्येष कर्मभावादि वा भवेत् । भावादिषु विरोधः स्यात्कर्म चेत्सिद्धसाधनं ।। ७४३ ।।
कर्म न उच्यते प्रत्यय इत्येष धर्मिरूपोऽन्यः कर्मव्युत्पत्या वा स्यात् प्रत्याय्यत इति
प्रत्ययः । अथवा प्रतीतिः प्रत्ययः । प्रत्याययति प्रत्याय्यतेऽनेनेति वा प्रत्यय इति ।
भावकर्तृकरणरूपता वा स्यात् सर्व्वमेतदनुपपन्नं । यदि प्रतीतिः प्रत्ययः सा प्रत्याय्येन विना
न भवति । एवं कर्त्रादिकमपि । ततश्च प्रत्यय इति बाह्यार्थापेक्षः । निरालम्बन इति
तदभाव इति परस्परविरोधिता ।
तदसत् । यदि प्रतीतिः प्रत्ययः सा स्वात्मनिष्ठाऽन्येन विना न भवतीति कुत एतत् ।
अन्यस्य तस्यामदर्शनात् । स्वरूपमेव च तत्र प्रत्याय्यं भविष्यति किमन्येन । तथा च प्रति
पादितं । प्रत्याययति प्रत्याय्यतेऽनेनात्मैवेति किम्विरोधगतमत्र । कर्म चेत् कर्मत्वं नाम
नावगम्यते । स्वरूपेण हि नीलादिकं प्रतिभासते न तु तस्यापरा कर्मता नाम । यद्यसावन्येन
कर्त्रा स्वव्यापारेणार्थ्यमान उपलभ्येत तदेवालम्बनमन्यस्य तच्च निराक्रियते यदि कथं सिद्ध
साधनम् । किंत्वसावर्थ्यमान एव न सिध्यति । ततः कथं कर्मतया तस्यालम्बनभावः ।
स्वरूपेण तदा लभ्यते चेदिदमिदानीं सिद्धसाधनम् ।
नन्वालम्व्यमान आत्मना अहं नीलं प्रत्येमीति प्रतीयते । तदसत् ।
न हीन्द्रियादिभ्योऽपरमात्मानमहं प्रत्ययालम्बनत्वेनोपलभामहे ।
यत्तूक्तं ।
तदत्यन्तमसत् । यतः ।
369
व्यतिरिक्तालम्बनत्वेन तु निरालम्बनता विज्ञानात्मकत्वेनैव सुतरामिति प्रतिपादितम् ।
यत्पुनरभ्यधायि ।
कर्त्तृत्वे करणत्त्वे वा पक्षत्त्वं शब्दयोरपि (।)
तदतिसुभाषितं । यतः । ताभ्यामपि किल प्रत्याय्यते निरालम्बनप्रत्ययशब्दाभ्यां ततः
तयोरपि प्रत्ययत्वं । तदनालम्बनत्वेन कश्चित्प्रत्यक्षः शब्दगतमात्रकमेव केवलं ।
नहि शब्दगोचर एव पक्षः । साधनविषयत्वात्तस्य944 । साधनञ्च प्रत्यक्षलक्षणोऽनु
पलम्भः945 । तेन स्वाकारालम्बनता साध्या सा पक्षः । कथं पक्षाभावः । प्रत्यय इति चात्र
ज्ञानं प्रकरणादवगतं तत्कथं शब्दद्वारकदूषणावसरः । नहि यावद्वयुत्पत्त्या विषयीक्रियते स
शब्दप्रतिपाद्योपि तु प्रकरणायात एवान्यथा न शब्दादर्थगतिः । सामान्यशब्दानामपि प्रकर
णाद्विशेषवृत्तिनोपलभ्यते, सैन्धवमानयेति यथा । भोजनबेलायां लवणस्यैव प्रतीतिः । इदम
प्येकफू्त्कारेणैव गतं । यदाह ।
प्रत्याय्येन च वाक्येन946 विना कर्त्राद्यसम्भवः ।
यदि न प्रत्यायपयति किञ्चित्प्रत्याय्यते वा न तेन, कथमसौ तथा, प्रत्ययविषयाभावे
वा किम्विषया प्रतीतिरिति । यतः ।
अबाह्यनिमित्तौ च प्रत्ययशब्दार्थो न स्ववचनबाधः ।।
रूढ़िरूपेणापि प्रतीतिनिरपेक्षः प्रत्ययशब्दो व्यतिरिक्तस्यैव वस्तुनः सिद्धः प्रत्यय इति ।
ततः सिद्धमेव लोकप्रसिद्धया बाह्यवस्तुविषयत्त्वं । नहि लोकप्रसिद्धमन्यथा शक्यविधानं ।
तदसत् ।
यदप्युच्यते ।
370
तमभ्युपेत्य950 पक्षश्चेद अभ्युपेतं विरुध्यते ।
तादृशे वस्त्वन्तरप्रत्यायके तवासिद्धिर्विशेष्ये प्रत्ययेऽस्माकमन्यथाभूते । तथा ।
आत्मधर्मस्वतन्त्रत्वकल्पनेपि तथा भवेत् (।)
तथा हि । यदि व्यतिरिक्तसाधनत्वमभ्युपगम्य प्रत्ययः पक्षीक्रियेत स तथाभूतो
धर्मी न भवतः सिद्धः । नहि बौद्धस्यैवमभ्युपगमः । अथ विपर्ययाभ्युपगमोऽव्यतिरिक्त
साधनत्वं तथासति प्रतिवादिनामस्माकमसिद्धः । न हयव्यतिरिक्तसाधनः प्रत्ययोरस्माभि
रभ्युपगतः, एवमात्मधर्मत्वं बौ दधा ना मसिद्धं । स्वतन्त्रत्त्वं च मी मां स का नां । न च
प्रत्ययमात्रमस्ति । यस्य धर्मित्त्वमुभयपक्षव्यतिरेकेण निरूपयितुमशक्यत्वादिति । तद्यथा
कथञ्चिन्मुखमस्तीत्युक्तं । यतः उक्तमेतत् ।
य एव हि व्यतिरिक्तसाधनधर्मः प्रत्यय धर्मिणो विशेषणत्त्वेनासिद्ध इति तदसिद्धि
द्वारेण विशेष्यासिद्धयुद्भावानांर्थ भवता स एव विवादास्पदीभूतः भवता साध्यः, तेन च विशेषणे
नासिद्धत्वमिष्यत एव धर्मिणः । साधनकाले यदि तु स एव सिद्धः किमिदानीं सिद्धोपस्थायिनां
साधनेन । नत्वसिद्धविशेषणः पक्षो दुष्ट एव यथा सां ख्यं प्रति विनाशी शब्द इति ।
तदसत् । यतः ।
यदि पक्षे न सिद्धो निराम (= स्वनाशः) इति दोषः । तदसत् । तत एव साध्यते ।
ततोऽप्रसिद्धविशेषणत्त्वमेव पक्षस्यादोषः कथमसौ दोषः । नहि स्वरूपमेव दोषः । अथ
दृष्टान्तेऽसिद्धिस्तदा दृष्टान्तदोषो हेतुदोषो वेति न पक्षदोषता ।
न चात्मधर्मताऽसिद्धौ धर्मानप्रत्ययो भवेत् ।
श्रोत्रग्रहणमात्रेणैव तस्य धर्मित्वं । अन्यथा न कश्चिद्धर्मी भवेत्प्रतिवाद्युपक्षितस्य
धर्मस्य सर्व्वत्रासिद्धत्वात् । तस्मादयमदोष एवेति यत्किञ्चिदेतत् । तत एवापरमपि
परोदितमयुक्तं ।
शब्दार्थ952 मात्ररूपेण यथान्येषां953 निरूपणं ।
तथापि954 भवतो न स्याद्वाद्यभेदमनिच्छत ।। ७६८ ।। इति955
371
वाचकाद्वाच्यन्तरेभ्यश्च भेदानभ्युपगमाद्यस्य च वादिनः शब्दार्थमात्ररूपेणापि निरूपणम
शक्यं सामान्यानभ्युपगमेव धर्मादिविकल्पने सति परवादिना तेन प्रत्यवस्थातुमशक्यमिति ।
तदसत् । प्रत्यय इत्यविशेषणं शब्दार्थमात्रं विज्ञानमिति योऽर्थः प्रतिभासनमिति
यस्य पर्यायः तस्य सिद्धत्वात् । असदेतत् । द्विचन्द्रादिप्रत्ययेन्यत्र च यत्प्रत्ययत्वं । तदेका
कारपरामर्षविषयः सिद्धमेव । तस्य तु पुनः किन्तत्त्वमित्यपरं सकलं विचार्यत्वात्साध्यमध्यम
ध्यासीनमसिद्धमिति किमयुक्तं । अत्रासिद्धता पश्चादाक्षिप्य निराकरिष्यते । अन्यदुच्यते तावत् ।
सर्व्व एव प्रत्ययो निरालम्बनः साध्यः । को दृष्टान्तस्तत्र । अथ जाग्रत्प्रत्ययस्त
थाप्यसिद्ध एव दृष्टान्तः । स्वप्नप्रत्ययस्यापि सालम्बनत्वात्कथञ्चित्तत्कालान्यकालवस्त्वा
लम्बनत्वात् । अथ तत्कालालम्बनाभावः । तदा
यथा यस्य यदालम्बनन्तत्कालमन्यकालादि वा तथा तत्सालम्बनमभ्युपगन्तव्यं ।
तथाप्यनालम्बनत्त्वे रसज्ञानमपि रूपेणानालम्बनमिति प्राप्तं तच्चेष्यत एवेति सिद्धसाधनं ।
ग्राहकाङ्शो हि ज्ञानस्य नार्थाकारता । किन्तर्हि ज्ञानाकारतैवेति भवतामभ्युपगमः ।
तत्रेदानीं ज्ञानस्य ग्राह्याभावः प्रसक्तोऽनिष्टश्च । तत्र ग्राह्यात्मनालम्ब्येन भाव्यं अथ बाह्य
न्नालम्बनं ।
तदसत् ।
अत्रापि बहिर्घट इति बुद्धिस्तत्रापि न घट एवालम्बनं । अपि तु बहिर्विषय एव ।
तत्सामानाधिकारण्यात्तु घटे तथा प्रत्ययः ।
द्विचन्द्रादिषु तुल्यञ्चेदिन्द्रियाप्राप्तितो हि सः ।
इद्रियेण चक्षुरादिना प्राप्तं गृह्णाति बुद्धिरित निरालम्बनतोच्यते । द्विचन्द्रादिबुद्धेः ।
न तु तदालम्बनमेव । एकचन्द्रप्रतिपत्तिरासीदस्य प्रागिति तेन सम्प्रयोगेण इन्द्रियेण द्वयस्ये
त्यनालम्बना । न तु सर्व्वदाऽर्थ एव नास्ति । एकचन्द्रदर्शने सति तद्विपर्यये नालम्बनत्व
मिति कारणमनालम्बनत्वप्रतिपत्तेः । एतदेव दर्शयति ।
372
निरालम्बनाः प्रत्यया इति । तदेतदलीककल्पनामलमलीमसञ्चेतः परेणाहङ्कारमावि
ष्कृतमिति महती मोहस्य महीयस्ता । तथा हि (।)
परपरिकल्पितयाक्षग्राह्यालम्बननिषेधेन स्वांशालम्बन एवायं शब्दः प्रयुक्त इति प्रकर
णादितः प्रतीतिः । अन्यथा शब्दादर्थप्रतीत्यभावात् । तत्र शब्दादयमर्थः प्रतीयते लोके
कथमस्य निरूपणमशक्यं ।
ननु न तस्यापि वाचकाद्वाच्यान्तराच्च भेद इति कथं शब्दार्थमात्रस्य धर्मित्वमित्युक्तं ।
सत्त्यमुक्तमयुक्तन्तूक्तमिति किन्तेन । नेदमिदानीमेवाद्वैतमायातं यतो962
भेदो न स्यादपि
तु भिन्न एव प्रत्ययान्तरेभ्यः परस्परञ्च । तत्र घटशब्दादन्यः प्रत्ययोऽन्यश्च घटः शब्दादित्यादि ।
शब्दाश्च गृहीतमेवार्थं प्राक् स्मरणविषयतामुपनयन्ति । तत्र ये ते प्रत्यया नीलाद्यालम्बनत्वेन
भवतः प्रतीतिगोचरास्ते निरालम्बना इति परमवबोधयतः किमयुक्तं । यदि कश्चिदनग्निकमेव
धूमं प्रत्येति स किमेवं न वक्तव्यः, त्वयाऽनग्नित्वेन यः प्रतीयते धूमः स तथा न भवतीति ।
कुतो वा दोषसम्भावना वक्तुः । अथ साग्नित्त्वेन पूर्व्वदृष्टेन स बोधयितुं शक्य इह तु कथं ।
इहापि निरालम्बनं तैमि (रि) कज्ञानं सिद्धमेव बाह्यस्यासम्भवात् । तत्रापि गगनमालम्बन
मिति चेत् । यथा तर्हि केशालम्बने गगनमालम्बनं तथा गगनालम्बनेपि अन्यदेव । प्रतिभास
मानस्यालम्बनत्त्वाभावात् । प्रतिभासमानमेव गगनप्रत्यये आलम्बनमिति चेत् । इहाप्यस्तु
केशप्रत्यये सर्व्वत्र विपरीतख्यातिस्मृतिसंप्रमोषः । लौकिकेष्वादिकल्पना न वा क्वचिदिति
एकान्त एवः ।
अथ सालम्बनमेकचन्द्रज्ञानमुपलब्दवतो द्विचन्द्रविज्ञानं निरालम्बनमिति युक्तं । एक
चन्द्रविज्ञाननन्तु कथं । तदपि तज्जातीयत्वादिति प्रतिपादितं । बाधितत्वादिति चेत् । तत्रापि
बाधितत्वमिति प्रतिपादितम् । च चाप्रतिभासमानमालम्बनमिति प्रतिपादयिष्यमाः । ज्ञानत्वञ्च
नीलादेः प्रतिपादयिष्यते । यथा च केशादिज्ञानं काशादिनासालम्बनं तथा नीलरूपं ज्ञानं पीतम
धुरादिना सालम्बनमिति प्राप्तं । कथं रसाद्यनालम्बनत्वेन सिद्धसाधनं रूपज्ञानस्य । अथ
रश्मितप्तोषरमन्तरेण न भवति जलज्ञानं रसादिकमन्तरेणापि किम्भवति रूपविज्ञानं । भवति
च सत्त्यजले तप्तोषरमन्तरेणापि जलज्ञानं । विशेषस्तत्रेति चेत् । परस्परस्य विशेषाद्
द्वयमप्यनालम्बनमन्यथा वेति प्राप्तं । भवतु द्वयमपि सालम्बनमिति चेत् । यदि प्रतिभास
मानेन963
रश्मितप्तोषरमित्यादि न वक्तव्यम् । अप्रतिभासमानमालम्बनं कार (ण)त्त्वेनेति964
चेत् । वासना भविष्यतीति सिद्धमस्मत्समीहितं । प्रतिभासमानमेव तर्हि भवतु किमन्येनेति
चेत् । प्रत्यक्षानुमानयोर्भेदाभावप्रसङ्गात् प्रतिभासमाने सकलं प्रत्यक्षमेव ।
प्राप्तेः सालम्बनत्वञ्चेत् प्राप्तिर्न्नास्तीति साधितं ।
373
सर्व्वदा नास्ति सर्वत्र सर्व्वदा नेति965 दृश्यते । क्षणिकत्वात्
प्रत्यभिज्ञानिरस्तैव ततः सर्व्व समंजसम् ।
तस्मात्प्रत्यक्षानुमानाभ्यां प्रतीतेः सकलमनालम्बनं । उक्तः शेषः ।
एवं परपरिकल्पितं विशेषणमनूद्य यदि तन्निराक्रियते क इवात्र दोषः । अनेनेदमपि
निराकृतं । यदाह ।
तथा हि (।)
बहिर्भावाप्रसिद्धत्वात्तेनानालम्बना मतिः । कथञ्च साध्यते नैष पक्षो हि ज्ञायते यदा966 ।। ७८१ ।।
मत्वर्थस्य साध्यत्वमिति स्थापयिष्यत इति ।
तदेतदसदेव । येनैव बाह्यमालम्बनमसिद्धं परमार्थतः । परेण केवलमभ्युपगंत । तत
एव निषिध्यते । भ्रान्तिनिरासाय साधनप्रवृत्तेरित्येतत्पश्चात्प्रतिपादयिष्यते । प्रमाणप्रसिद्धस्य
तु कथमभावः साध्यः स्यात् । प्रमाणस्य बाधनद्वारेणेति चेत् । न । प्रमाणस्य प्रमाणेन
बाधनायामनाश्वासेन प्रमाणतोच्छेदप्रसङ्गात् । न विरुद्धाव्यभिचारी नाम सम्भवतीति
प्रतिपादयिष्यामः । देशकालादौ दृष्टस्यान्यत्र निषेध इति चेत् । न प्रागभावात् ।
अथ कुतश्चिच्छास्त्रादन्यतो वा प्रमाणाभावादन्यत्र कल्पना । नहि भ्रान्तयो न
दृश्यन्ते । एवन्तर्हि ।
या हि कदाचिद् भ्रान्तिः सा निवर्त्त्यते । या तु पुनरत्यन्तं सा किन्ननिवर्त्तयितव्या ।
तन्निवर्त्तने महान् पुरुषकारः ।
ननु साऽन्यत्र बाधकप्रमाणोपदर्शनेन निवर्त्त्यते । या तु सदा भ्रान्तिरेव सा कथन्नि
वर्त्तयितव्या । बाधकाभावाच्च कथं सा भ्रान्तिरित्युच्यते । तदप्यसत् । यतो बाधको नाम
नास्त्येव । तथा हि ।
बाधकः किन्तदुच्छेदी किम्वा ग्राह्यस्य हानिकृत् ।
यदि बाधको बाध्यप्रत्ययाभावं करोति तदालम्बस्य वा । तदा तज्जातमजातं वा ।
374
यदि जातोसौ भावः केन तस्याभावः क्रियते । दैवरक्ताः किंशुकाः क एनानधुना
रञ्चयति ।
अथ जातः कारणात्तथा सति यथा जातः तथास्ति कथं विनाशावेशः । तथा सति
तदेव नष्टं तदेव सदिति महदसमञ्चसं । अथ यथा न जातस्तथा विनाश्यते । तथा सति ।
न च तस्य तद्रूपमिति त एव दैवरक्ताः । तेन च
नाशकेन परं कार्यं किमस्येति निरूप्यताम् ।
एतदालम्बनविनाशेपि समानं। तथा हि ।
अथालम्बनाभावं ज्ञापयति बाधकः ।
तदप्यसत् ।968
एवं तर्हि
कथन्तर्हि बाध्यबाधकभावप्रतीतिः ।
तथा हि कालान्तरस्थायिता सकलस्य भावस्य । तत्कालमध्य एव यदाऽपरस्वरूपनि-
375रूपणापरः प्रत्ययो भवति । तदा तेन विच्छिन्नं पूर्व्वकमालम्बनं प्रत्ययो वाऽध्यवसायविषयः ।
तेन स बाधको व्यवस्थाप्यते । तथा हि यद्ययं न स्यात्तदाऽविच्छिन्नमेव पूर्व्वकविज्ञानालम्बनं
भवेदन्यकालवत् । ततो ऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां बाधकेन विच्छिन्नमिति गम्यते । एवं विनाश्य
विनाशकभाव आलम्व्य आलम्बनभावश्च । तथा हि ।
तथा
अपरोक्षस्तावदस्तीति कुतश्चिदागमादनुमानतो वावसितः स्वच्छञ्च विज्ञानं । यदि न
स्यादयमर्थः परिप्लवेतैव केवलं किमस्ति किमत्र नास्तीति । परिदृष्टे चार्थात्मनि प्लवमान
इव तीरमासाद्य स्थिरीभवति तेन तदालम्बनमिति व्यवस्थाप्यते । तथा हि ।
दृष्टश्रुतविस्मृतं हि विकल्पयन् किं किं दृष्टं तत्र प्रपञ्चकथायां श्रुतम्वेति पर्यन्वेषणपरो
यदा यथाश्रुतादिकमभिमुखीकरोति तदाभिमुखीभते स्थिरत्त्वेन तत्र प्लवमानतापरित्यागनि
मित्तमालम्बनतया व्यवस्थापयतीति लोकव्यवहारः ।
न तावत्परोक्षस्य सत्ता प्रत्यक्षेण प्रतीयते । तदभावादनुमानमपि नेति कुतः ।
सति परोक्षप्रतीतौ सद्भावे तदालम्बनता प्रत्यक्षस्य सिध्येत् । सालम्बनतायाञ्च प्रत्यक्षस्य
वस्तुसम्बद्धं सिध्यति । ततोनुमानं तत्प्रतिबद्धवस्तुलिङ्गोदयाद्वस्तु गमयति ततोऽनुमानप्रसि
द्धवस्तुविषयत्वात्सालम्बनं प्रत्यक्षं ततो वस्तुसम्बन्धोऽनुमानस्य ततो वस्तुगतिरित चक्रकम
व्यवस्थापि भवेदिति न वस्तुप्रतिपत्तिसम्भवः ।
यदा हि भ्रान्तिसम्भवे स्वयं परामर्शवतः पुनरसौ निवर्त्तते नेदं रजतमिति तदा
किमात्मनः पर्यनुयोगं कश्चित्करोति (—) कथमहमप्रतिपन्ने रजते तद्विशेषणमभावं प्रतिपाद्ये
विशेषणे चाप्रसिद्धे कथन्तद्विशेषणे चाप्रसिद्धे कथन्तद्विशेषणं परोक्षं जानीयां । येन मम
पक्षदोषो न भवेत् । परप्रतिपादनेप्येवमेव ।
ननु तत्र सत्त्यरजतदर्शने सम्भवति भ्रान्तिरिह पुनर्न्न किञ्चिद् दृष्टमिति कुतो भ्रान्तिः
एतदुत्तरत्र प्रतिपादयिष्यामः । अपि च । भ्रान्तिश्चेत्परमार्थेन कथञ्चिदवगता किमिदानीं
भ्रान्तिकारणान्वेषणप्रयासेन । यदि कारणं नास्ति भ्रान्तिरेव न भवेत् ।
नैतदस्ति ।
न कारणमस्तीत्येव भ्रान्तिः । अन्यथा सर्व्वा भवेद् भवतो भ्रान्तिः । अभ्रान्तावपि
पर्यनुयोगेन भवितव्यमेव कुत इयं भ्रान्तिः । तथाप्रतीतेरिति चेत् । भ्रान्तावपि969
समान
मेतत् । अभ्रान्तिपूर्व्विका भ्रान्तिश्चेत् । यदि कथञ्चिदभ्रान्तिर्न्नाम नास्त्येव कारणाभा
वात्किन्नु भ्रान्त्या भवितव्यम् । भवतु कथं प्रत्येतव्या । अभ्रान्तिविपर्ययेण हि भ्रान्तिरिति
व्यवस्थाप्यते । समानमितरत्रापि भ्रान्तिविपर्ययेणाप्यभ्रान्तिरिति । अथ विधिरूपेण
भ्रान्तिन्नं तु भ्रान्तिविपर्ययेण । भ्रान्तिस्तु बाधके सति । ततो विपर्ययादेवाभ्रान्तेर्भ्रान्तिरिति ।
तदप्यसत् ।
अथ यत्र कारणं सा भ्रान्तिरिति नोच्यते970 । या भ्रान्तिः सा कारणम्विना न
भवतीति । एवन्तर्हि सविशेषणो हेतुः ।
भ्रान्तिकारणसद्भावाद् भ्रान्तिर्भवति नान्यथा ।
सविशेषणे हि हेतौ भ्रान्तिः प्रथमं ज्ञातव्या पुनः सापि भ्रान्तिः कारणादिति अनवस्था ।
तस्माद्येन रूपेण सा भ्रान्तिस्तद्रूपविज्ञानादेव व्यवस्थाकारणं भवतु मा वाभूत् । स्वरूपेण
हि भावो भवति न कारणरूपेण । तत्स्वरूपं कुत इति चेत् । किमनेन । इयमपि
भ्रान्तिस्वरूपप्रतिपत्तिर्भ्रान्तिर्न्न भवतीति कुतः । यथेयं प्रतिपन्ना तथा यदीयमपि भवतु को
दोषः । पूर्व्विका न भ्रान्तिरिति चेत् । तदप्यसत् ।
विपर्ययस्यासद्भावं कस्तदा प्रतिपादयेत् ।
अत्रोच्यते ।
यदि विपर्ययवित्तिरथान्यथा कथमिवाभवनस्य विनिश्चयः ।
तस्मादनुपलब्धिरेव बाधकं प्रमाणं नापरमिति न्यायः । सा चात्राप्यस्तीति कथं
सालम्बनम्विज्ञानमिति । ततोऽवेद्यवेदकात्मबुद्धिः ।
यत्पुनरुक्तं मत्वर्थनिरासः साध्यत इति तदप्यत्यन्तमयुक्तं ।
निरालम्बनं विज्ञानमिति । आलम्बनत्वस्याभावः साधयितुं प्रस्तुतो येन कथन्तस्य स
एव साध्य इत्युपरि निक्षिप्यते । इच्छया हि विषयीकृतः पक्षः स कथमन्यथा क्रियेत । यो
यः साधयितुमिष्टः स एव पक्षः । अथ स तथाभूतः साधयितुमशक्यः । तथा सति हेतुदोषः
एवासौ न पक्षदोषः अभाववत्त्वेन साधने मत्वर्थ एव ।
न तु पारमार्थिकमत्वर्थसाध्यतायां प्रमाणमस्ति । कल्पितस्य धर्मिधर्मभावस्याश्रयणात् ।
अन्यव्यावृत्तिद्वारेण स्वभावभूत एव धर्मो व्यतिरेकेण व्यावस्थाप्योऽर्थवत्तया कल्प्यते तत्र यद्यपि
नामायं संवृत्या व्यवहारः तथापि न तावता क्षतिः । ग ज नि मी ल ने न तावदयं व्यवहारः
प्रवर्त्त्यताम् । पुनरयमपि निरूप्यमाणो विशीर्येत एव ।
ननु केयं सम्वृतिः । यदि वस्तु तदेव वक्तव्यम् । किन्तत्र नामान्तरेण । अथ
नास्ति किञ्चित्तदा सम्वृतिरिति किन्नामान्तरेण ।
तत्त्वसम्वरणात्सम्वृतिः प्रतिभासमानं हि रूपमसदिति न तावता युक्तं । विचार्यमाण
तायां पुनरसत्त्वादभावनिश्चयः । ततः परमार्थपेक्षया संवृतिरुच्यते । संवृत्यास्तीति भ्रान्त
जनापेक्षयास्तीति । न च भ्रान्तस्य बाधकोदय इति सत्त्यतयाऽभिमानात्संवृतिसत्त्यन्तदुच्यते ।
तत इदमपि वक्तुमेव ।
अभावे भ्रान्तता केयं भावश्चेद् भ्रान्तता कथम् ।
प्रलापः केवलस्तस्मादन्या नास्त्येव वञ्चना ।
तदास्तान्तावदेतत् । अन्यदुच्यते । यदत्रैव प१रेणोक्तं ।
प्रमेयत्वेन व्यतिरिक्ततैव नास्ति सम्वेदनात्सर्वस्य जगतः । व्यतिरिक्तस्यालम्बनस्या
भावात् । सिद्धमेव साधनं ।
सम्यक्त्वं पुनरेतस्यास्त्वं नेच्छसि कथञ्चन ।
बुद्धयुत्पादनशक्तिश्चेद्वार्या साध्यन्न सिध्यति ।
न चाभिधास्त्यसम्बद्धादृते भेदाच्च नास्त्यसौ ।
इति सकलं यत्किञ्चिदेतत् । यतः (।)
यद्यापि ज्ञेयत्वादिनाऽस्य धर्मेण तद्धर्मत्त्वमभे (द ?) स्तथापि ज्ञानत्वस्याभावाद्वयतिरक्त
एवासौ । नहि मनुष्यत्वयोगेपि ब्राह्मणादव्यतिरिक्तो भवति चण्डालः । ततो विज्ञानमात्म
व्यतिरेकिणालम्बनेन न सालम्बनमिति ज्ञानत्वरहितेनेति प्रकरणाद् गतिः । प्रमेयत्वञ्च
यथाव्यतिरिक्तं प्रमेयात्ततो विज्ञानादस्य भेद इति कुतः सिद्धसाधनं ।
यदि केनचिदप्याकारेण भेदः सर्व्वदा भेद एव भिन्नाभिन्नस्य द्रष्टुमशक्यत्त्वात्ततो
भिन्नस्यात्यन्तं भेद एव तदालम्बनत्वे स्वांगालम्बनत्वमेवे केवलन्ततः कथं सिद्धसाधनता ।
ज्ञानाकारतया चाभेदे ग्राह्यस्य भवत्ववान्तरभदः, तथापि तदव्यतिरिक्ताल बनमेव ।
यथा सुखदुःखयोः तत्त्वभेदो बोधत्वादभेदेपि तथा सितसातात्मतयापि भेदे को
विरोधः । ग्राह्यग्राहकाकारात्मता तु न प्रतिभात्येव । नहि सितसातादिव्यतिरेकेण
ग्राहकादिता प्रतिभासमानोपलभ्यते ।
तस्माद् ग्राहकादिव्यपदेशो दुरात्मभिः स्वमनीषिकाविप्रणष्टैरुपाक्षिप्तः ।
सर्व्वा बुद्धिर्न्निरालम्ब्या सर्व्वोत्पत्तिमती तथा ।
यदाहि निरालम्बना सर्व्वा बुद्धिरुदयवती साध्यते । तदार्थतो निरालम्बनतैव धर्मभता
साध्यते । तथा सति सालम्बनता भ्रान्तिवशादभ्युपगम्यमाना निराक्रियत एव । कथं
साधनोपन्यासो व्यर्थः । प्रत्ययशब्दे तु प्रत्ययशब्दो न वर्त्तत एव प्रकरणादिति प्रतिपादितं ।
ततः सिद्धसाधनता कथमसम्वेदनात्मत्त्वाच्छब्दस्येति । बुद्ध्युत्पादनशक्तिनिषेधस्तु नाभिप्रेत
एव । येन साधनव्यर्थता भवेत् । नहि बुद्धिरेव नोत्पत्तिमती । निरालम्बनवादस्यायमर्थः ।
ननु यदि बुद्धिरुदयवत्यपि निरालम्बना किन्तयोत्पन्नयापि । अथ सालम्बना तदा
तयैवानैकान्तिकत्त्वं (।)
तदप्यसत् ।
अन्यापोहस्य साध्यत्वात् व्यावृत्तिः परवञ्चिते ।
निरालम्बना सकला बुद्धिरिति प्रमाणेन केनचित्प्रतिपत्तव्य एषोऽर्थः । कथमन्यथा
साधनोपन्यासः । ततश्च साधनानिरालम्बनबुद्धेरपि निरालम्बनतैव साध्यते । तस्या
निरालम्बनत्वे कथं निरालम्बनत्वसिद्धिः । नानुमानस्य सम्वादेन प्रामाण्यात् न सालम्बनत्वेन ।
सालम्बनता नास्तीति कथं सम्वादः । आलम्बनस्यानुपलब्धेः । नास्तीति बुद्धेः कथं सम्वादो
यदि दृश्यानुपलब्ध्या पश्चात्तदासौ पदार्थो नोपलभ्यते । एवञ्चेदनालम्बनापि बुद्धिस्तत्त्वनि
श्चयनिबन्धनम् । ततोन्यापोहबोधक एव साधनप्रयोगो नाबोधकः । ततोन्यापोहेपि शब्दार्थे
सम्बन्धोस्त्येव पदार्थानां । भेदोपि काल्पनिकः । पक्षश्च सावयवः संवृत्त्या भवत्येव भेदग्रह
णविषयः । वादिप्रतिवादिनोर्भेदग्रहणं किं प्रथममेव विशीर्यते । तदपि च पश्चात्स्वप्नवदेव
निरालम्बनन्तदा च निर्वृत्ते कार्ये किमिदानीमसिद्धतादिचोदना करिष्यति । अपि च ।
प्रतिपादितमेव तत्पुरस्तादिति किमनेन चोदितेन ।
स्त्रीशूद्रविस्मापनमेव दुष्टैस्तत्त्वानभिज्ञर्गदितम्वराकै (।)
तस्मादभ्युपगम्यापि भेदप्रपञ्चपक्षादिकं ग ज नि मी ल ने न पुनः परामर्शप्रक्रमेण
तदभावसाधनेन दोषः ।
नन्वहं स्वप्रतिभासमेव केवलं प्रतिपद्ये इति प्रतिपादयन्परप्रतिपत्ता बाध्यते परेण तदपि
प्रतीयत एव । ततः कथं स्वांगालम्बना सिध्यति बुद्धिः ।
तदसत् । परेण प्रतीयते इति नात्र प्रमाणमिति प्रतिपादितं । प्रा श्नि का नामपि
स्वांशमात्रकादपरत्र नास्ति प्रतीतिः । इति निरालम्बनवचनादस्त्येव प्रतीतिस्ततः कुतः
प्रमाणादेषा तव प्रतीतिर्भेदग्रहणमन्तरेण प्रा श्नि का नां न साधनवृत्तिरिति । अथ ये
भेदप्रतीतिमन्तो न भवन्ति ते न प्राश्निका इति ।
तदसत् ।
प्राश्निकानां यदा पक्षवादिप्रतिवादिषु भेदबुद्धिः । तथापि यद्यसौ वादिवचनाद्विपर्येति
प्रमाणबलायातन्न तत्र तैर्व्विरोद्धव्यम् । स्वबुद्ध्या निरूपयतां तेषां यदि तत्परिशुद्धं भवति
कस्मात्रानभ्युपगमे हेतुः । ततः पूर्व्वाभ्युपगमेन यथा कथञ्चिदस्य वाचा ।
नन्वनेन प्रमाणबलिनापि पूर्व्वस्येति किमिदमनलसमप्युच्चैरुच्यते ।
यत्र सत्त्याभिमानोस्ति सा निरालम्बना मतिः ।
अथापि स्यात् ।
धर्मा973 धर्मादिबोधे च नासिद्धे परमार्थतः । शिष्यात्मनोश्च धर्मादेरुपदेशोऽवकल्पते ।। ८६४ ।।
सर्व्वलोकप्रसिध्या च भवेत्पक्ष974 स्य बाधनम् । कृत्स्नसाधनबुद्धिश्च यदि मिथ्येष्यते ततः ।। ८६६ ।।
सर्व्वाभावो यथेष्टम्वा न्यूनता975 द्यभिधीयते । तेषां सालम्बनत्वे वातैरनैकान्तिको भवेत् ।। ८६७ ।।
तदन्यस्य प्रतिज्ञा चेत् तदन्यप्रत्ययो मृषा । पक्षा976 द्यनन्तर्गमना977 त्तस्य पक्षादिता नहि ।। ८६८ ।।
तन्मिथ्यात्वप्रसङ्गेन सर्व्वं पूर्व्वं न सिध्यति । साध्य978 साधनविज्ञानभेदो नहि तदा भवेत् ।। ८६९ ।।
यावद्यावत्प्रतिज्ञैव979 न्तदन्येस्येतिभाष्यते । तावत्तावत्परेषां स्यान्मिथ्यात्वा980 दाद्यबाधनम् ।। ८७० ।।
सापि मिथ्येति चेद्ब्रूयात्स्वप्नादीनामबाधने । न स्या981 त्साधर्म्यदृष्टान्तो भवतः साधनेधुना ।। ८७३ ।।
विज्ञानास्तित्त्वभिन्नत्त्वक्षणिकत्वादिधीस्तथा । सत्त्या982 चेदभ्युपेयेत तदानैकान्तिको भवेत् ।। ८७४ ।।
तन्मिथ्याप्रतिप983 त्तौ वा पक्षबाधः प्रसज्यते । तथा च बद्धमुक्तादिव्यवस्था न प्रकल्पते ।। ८७५ ।।
तदेतदसत् । यतः ।
इष्टसाधनस्य धर्मत्वं तदन्यस्य धर्मत्वमिति भेदमसौ संसारी निश्चिनोत्येव तस्य भेदवा
सनानपगमात् । यदा च तस्य मुक्तता तदा न केनचिदपि तस्य प्रयोजनम् । नहि बालक्री
डाविषयेष्टसिध्यर्थं परमार्थवित्प्रवर्त्तते (।) यतः ।
381
तदयुक्तं यतो ज्ञानं क्षणिकं बाह्यवर्जितं ।
विज्ञानरूपक्षणिकत्त्वसिध्या साल (म्ब) नासौ क्षणिकत्वबुद्धिः ।
बाह्यालम्बनाः प्रत्यया न भवन्ति स्वप्नबुद्धिवत् । इति विशिष्य पक्षः कृतः । क्षणिक
त्त्वादि बुद्ध्यानेकान्त इति चेत् । न, क्षणिकत्त्वं यो गा चा र दर्शने विज्ञानात्मभूतमेव साध्यं
ततो विज्ञानात्मसालम्बनता दृष्टान्तेन तथाभूत सालम्बनतैव भेदवत् । अथ व्यतिरिक्तमाल
म्बनं तावत्सिद्धं । न व्यतिरिक्तालम्बना क्षणिकत्त्वबुद्धिः । तथा हि ।
अविसम्वादितमात्रान्न सालम्बनता विदाम् ।
अविसम्वादो हि योनुमानेन स प्रत्ययान्तरेण व्यवहितः । ततः प्रत्ययान्तरं तथाभूत
मुत्पादयदनुमानं प्रमाणम् । न स्वाकारमात्रग्रहणात् । प्रत्ययान्तरञ्च प्रत्यक्षमेव । साक्षा
त्करणे हि वस्तुग्रहणाभिमानः । तच्च साक्षात्करणं ज्ञानरूपस्य क्षणिकस्य स्वरूपं सम्वेदनेनैव
न तदात्मभूतं तदन्यसम्वेदनेन ग्रहीतुं शक्यम् । अथ स एव स्वसम्वेदनपक्षो न सिध्यति
प्रतिप्रमाणे सति ।
नीलादेरपि नीलत्ववृत्तिर्वेदनतो न किम् ।
यथैवात्मनो द्रव्यरूपतान्या सम्वित्या वेद्यते तथा नीलादेरपि किन्नाभ्युपगम्यते ।
नीलस्यापि स्वबोधरूपताऽन्या द्रव्यरूपतान्या भविष्यति । आत्मवत्स्वबोधरूपा नीलादयोपि ।382
अथोभयरूपता बौ द्ध स्यासिद्धा (।) सा भी नां स कस्याप्यसिद्धिः समानैव । न ह्येकमुभयरूपं
नाममात्रकेण शक्यम् ।
देशभेदेन भेदो हि रूपाभेदे कथं भवेत् । तथा च सति देशादिभेदः स्याद्व यापिभेदकः ।। ९०१।।
तस्मात्स्वसम्वेदनमन्तरेण वेदनमेव न सिध्यतीति सकलमनालम्बनमेव वेदनम् ।
मोक्षादियत्नोपि न पारमार्थिकीं स्थितिन्दधानः क्वचिदस्ति लोके ।
यथा स पारमार्थिको न भवति यत्नस्तथा भेदोपि बद्धमुक्तादिष्विति समानमेतत् ।
किञ्च ।
विकल्पयन्नेव बाह्यमान्तरं साधारणमवासनानिमित्तादिकं व्यवस्थापयति । अविकल्पकेन
तु साक्षात्करणरूपेण स्वरूपमेव प्रतीयते न पररूपमिति पुरः प्रतिपादितमेतत् तत एतन्नि
राकृतम् ।
985 विकल्प्योत्पद्यमाना च ज्ञानास्तित्वादिधीर्यदि ।
प्रमाणाभावतस्तेन ज्ञानास्तित्वादि दुर्लभम्986 ।
निर्व्विकल्पकं किल बहिरर्थरूपमेव । बाधोर्थापत्तिगम्यः । सा चार्थापत्तिर्व्विकल्प
रूपा बौ द्ध स्य च न विकल्पकं प्रमाणमिति ज्ञानाद्यस्तिता प्रमाणाभावादवशीर्येत (।)
तदसदेतत् । यतः ।
ननु विकल्प एव सम्वृतिः सा चेद्व्यवहारनिमित्तं ततः स एव परमार्थः व्यवहारावि
सम्वादात् ।
तदप्ययुक्तम् ।
एतत्तु वक्ष्याम: ।
383सर्व्वञ्चाप्यस्मदादीनां मिथ्याज्ञानं विकल्पनात् ।
इदं सन्निधानम्भगवतः । ततो देशनाधर्मस्य विपर्ययश्चैतयोः । इदं सदिदमसदिति
किल दुर्ल्लभमसत्यत्वादेतत्साधकस्य विकल्पात्मनः । तदेतद्वासनाबलनियमादसदपि परमार्थतः
सदेव ।
बौ द्ध द र्श न988 एकस्मिन् पक्षपातोपि युज्यते । मृषात्वेपि च बुद्धीनां बाधो नैवोपलभ्यते ।। ९१२ ।।
प्रतिपादितमेतत्प्राक् न पुनः पुनरुच्यते ।
यदि वासनाबलादेव परवशस्य प्राणिनो भवतः सत्त्यासत्त्यावभासौ । तौ च बाधितु
मशक्यौ किमिदानीम्विवादेन परवादिबोधनेन वा । यदि तस्य वासना प्रबोधाभिमुखी
स्वयमे (व) प्रतिपत्स्यते । अथ न (नगं) वचनशतादपि ।
तदसत्यम् ।
ततो यदुक्तं ।
मृषात्त्वं यदि बुद्धेश्च वाधः किन्नोपलभ्यते ।
न चान्यः प्रतियोग्यस्ति जाग्रज्ज्ञानस्य शोभनः ।
तदपि पराकृतम् । यद्यपि वासनाप्रबोध एव सर्व्वस्य भवन्नवबोधो व्यामोहो वा
तथापि परावबोधाय वचनं प्रवर्त्तयितव्यमेव । तथा हि स एव वासनाप्रबोधोऽनेन प्रकारेण
मम जात आसीदन्यस्याप्येवमेव भविष्यतीत्यवबोधाय वचनप्रवृत्तिः प्रतिनियतवासना
प्रबोधार्थं । तथाभतवासनाप्रबोधार्थितामवधार्य. ततो न व्यर्थता । ततो यदि बुद्धेर्मृषात्त्वं
किन्न बाधोपलब्धिः । तथाभूतवासनाप्रबोधाभावात् । कथन्तर्हि मृषात्त्वपरिज्ञानं वासना
प्रतिबद्धत्वज्ञानादेव । द्विविधं हि मृषार्थत्वमसदर्थत्वं विसम्वादित्वञ्च । विसम्वादित्त्वं
विपरीतवासनाप्रबोधतोऽविपर्यासवासनाप्रबोधतश्च सम्वादित्वमिति ।
ननु सम्वादश्चेदस्ति कथमसदर्थत्त्वं । अविसम्वादाकारस्यापि वासनाप्रतिबद्धत्वात् ।
न हि सम्वादिप्रतिभासेप्यर्थान्वयव्यतिरेकानुविधानमस्ति । एतदेवासदर्थत्वं (।) ततः स्वप्ना
दिप्रत्यसमानत्वादसदर्थता । न हि बाधकप्रत्ययात्स्वप्नादिप्रत्ययानामसदर्थता, येन तदभावात्
जाग्रत्प्रत्ययसत्यत्वं भवेत् ।
384
तदसत् ।
यत्समानं कथञ्चित्किं सर्वथा तत्समानता । मनुष्यत्त्वे समानेपि990 ब्राह्मणेतरता कथम् ।। ९२१ ।।
तदसत् ।
अलौकिकत्त्वादुभयात्मयोगात्स्मृतिप्रमोषाद्विपरीतवित्तेः ।
अलौकिकोसवार्थसम्वादप्रत्याद्यगोचरत्वात् । अथवा तस्य सत्त्वस्यासत्त्वञ्च ।
ततो दृश्यतेपि बाध्यतेपि । अथवा स्मर्यमाणोऽसदर्थो देशान्तरस्थः प्रत्यक्षतया प्रतिभाति न
तत्रस्थ एव । ततोऽप्राप्तिस्तत्र (।) एवं विपरीतख्यातावपि योजनीयम् । तदेतदप्रमाणवृत्तम् ।
पूर्व्वदर्शनमन्तरेण हि न भवति रज्ज्वां सर्प्पबुद्धिः । पूर्व्वदर्शनादिदम्वेदनमत्रार्थो
नास्तिति सकललोंकनिश्चयः । अन्यथा सकलकार्यकारणभावोच्छेद एव । प्रतिभासमात्रेणाश
क्यग्रहणात् प्रतिभासमात्रे हि स्वसम्वेदनमेव केवलं हेतुरहितमिति प्रतिपादितं । तस्मात्त
न्निश्चयादेव कार्यकारणभावः । नात्र विपरीतादिख्यातियोगप्रतीतिः । अथापि स्यादेषापि
विपरीतादिख्यातिरेव नात्रार्थो विद्यत इति ।
निरालम्बनवादोयमत एव विराजते ।
अत एवेदमपि निरस्तम् ।
योगिनां जायते बुद्धिः बाधिका प्रतियोगिनी ।
385
अवश्यं हि प्रमाणपरिशुद्धार्थभावनाबलात् योगिनां प्रमाणभूतप्रत्यक्षं ज्ञानमुदेति विपर्य
यबाधकम् । तेन (।)
इह जन्मनि केषाञ्चिन्न तावदुपलभ्यते । तामवस्थां993 गतानान्तु न विद्मः किम्भविष्यति994 । ९३५ ।
इति निरस्तम् । यतो विदितमेव भावनायाः सामर्थ्यम् । ततोऽवश्यमेव स प्रत्ययो
भावीति कस्मान्न विद्मः । तत इदमत्यन्तसम्बद्धमेव । यदुच्यते (।)
योगिनां चास्मदीयानां त्वदुक्तप्रतियोगिनी ।
इति । यतः ।
ईदृक्996 त्वे योगिबुद्धिनां दृष्टान्तोस्तीति साधितम् ।
तत(:) स्तम्भादिबुद्धीनां भवेत्सप्रतियोगिता ।
यथाकथञ्चिद्वदतस्तदेतज्जात्ड्यजृम्भितं ।
नहि प्रतियोगित्वमात्रं विवक्षितमपि तु बाधकप्रतियोगित्वं । तेन प्रतियोगित्वमात्रं
साधनमसम्बद्धम् ।
बाध997 कश998 चाप्यनैकान्तस्तदन्यत्त्वञ्च पूर्व्ववत् ।। ९४२ ।।
तथाहि ।
तत्र विपरीतादिख्यातित्वादसौ इहापि वासनादार्ढ्यभावाभावाभ्यां बाध्यबाधकभाव
इति न दोषः ।
386
ननु बु द्ध स्य भगवतो बुद्धिर्योगित्वरागादिक्षयनिमित्तवती तस्य च विशेष्यबाधना
द्विरुद्धः । तथा हि ।
स्तम्भादिप्रत्ययबाधके बुद्धादिज्ञाने यावन्तो विशेषा रागादिक्षयनिमित्तत्वादयस्तेषां
बाधनाद्विरुद्धतापि हेतोर्भवेत् । तथा हि मिथ्याधीप्रतियोगित्त्वं यदैव स्वप्नादिज्ञानानां
साधितं । तदा ताथागतमपि ज्ञानं प्रतियोगित्वान्मिथ्याप्रसक्तम् । स्वप्नबाधकस्तम्भादि
ज्ञानवदेव । अत्रोच्यते ।
यदि विशेषविरुद्धतया क्षतिर्ननु न हेतुरिहास्ति न दूषितः ।
निखिलहेतुपराक्रमरोधिनी न हि न सा सकलेन विरुद्धता ।। ९४९।।
यथा स्वप्नबुद्धिर्मिथ्यास्तम्भादिबुद्धिप्रतियोगिनीति साध्यते । तथा प्रतियोगिबुद्धि
प्रतियोगित्त्वमपि बुद्धित्वात्स्वप्नबुद्धिवदेव । एवं यथा धूमोग्निं साधयति । तथा इहेदानी
मग्न्यसम्भवमपि साधयतीति न हेतुरेव कश्चित्साध्यसाधनः स्यात् (।) किं च । बुद्धित्वात्प्र
तियोगित्वमात्रमेव साधयति । न विशेषप्रतियोगित्वं तथा यथा कृतकत्वमनित्त्यत्वं साधयति
शब्दस्य तथाकाशगुणत्वविपर्ययमपि साधयतीति प्राप्तं । न चाकाशगुणत्वमपि शास्त्राङ्गी
करणात्साध्यम् । इष्टः सा ध्य इति वक्ष्यते । तस्मान्न विशेषविरुद्धता हेतुदूषणम् ।
ननु (।)
महाजनबाध्यबुद्ध्यभावादिदानीन्तनबाधकबुद्धिवत् स्तम्भादिबुद्धिः सत्या विवादास्प
दीभूतस्तम्भादिबुद्धिरबाध्या । तद्विषयत्वेन महाजनस्य बाधकबुध्यनुत्पादात्स्वप्नादिबाधकबु
द्धिवत् ।
तदप्रतिरूपं । तथाहि ।
न च स्वप्नाबाधबुद्धिरबाध्या परमार्थतः । प्रत्यक्षस्यैव बाधकस्य दर्शनात्संवृत्या
त्वबाध्यत्त्वं स्तम्भादिबुद्धेरपि न काचिन्नः क्षतिः ।
किञ्च ।
जाग्रद्बुद्धिर्न सत्त्यत्वाद्धाधते स्वप्नदर्शनं ।
प्रतिपादितमेतन् (।) न बाधको नाम स्वाल (म्ब)नसत्त्यतया बाधकोऽपि तु तदनु-
387पलब्धितः । सा चानुपलब्धिरुपता विपर्ययोपलब्धिरूपतयैव । सा च स्वांशसम्वेदनत्वेपि
न परिहीयते । तथाहि ।
मेयान्तरं स्वरूपं वा सर्व्वोसौ तद्वियर्ययः ।
नन्वियमपि यदि भ्रान्तिः तदा किमवष्टम्भादसौ बाध्या स्वप्नबुद्धिः ।
तदप्यसत् ।
नन्वपरमुच्यते ।
बोधनं बुध्यति बुध्यते वानेनेति वा विकल्पाः । तत्र च पूर्व्ववद्दोषाः साध्याभेदेन
प्रतिज्ञार्थेकदेशत्वेनाबाध्यत्वात्प्रत्ययत्वस्य हेतोर्नोभयसिद्धता ।
ननु प्रत्ययविशेषो धर्मी सामान्यं साधनमिति न प्रतिज्ञार्थैकदेशता ।
तदाह ।
सामान्यं प्रत्ययत्वञ्च भिन्नाभिन्नन्न विद्यते । भवतोत्यन्तभिन्नञ्च प्रत्यक्षेपि1003 न किञ्चन ।। ९५७ ।।
सारूप्या1004 न्यनिवृत्ती च नेत्येतद् गमयिष्यते ।
न युक्तमेतद्यतः ।
तत एव परामर्शयोगात्प्रत्ययः प्रत्यय इत्यर्थस्य हेतुना पारम्पर्येण वस्तुसम्बन्धात् ।
प्रत्यय इति1006
कोर्थः सम्वेदनमात्मरूपसम्वित्तिमात्रं । ततोऽसिद्धमेतद् ।
विशेषयोश्च हेतुत्वं पक्षतत्तुल्यसंस्थयोः । न स्यादन्वहीनत्वादतद्धर्मतयापि च४ ।।९६० ।।
तथा इति ।
सर्व्वमेतत्प्रागेव परिकृतं । तस्मादसदेतत् । तत एतदनवद्यं सर्व्वे प्रत्यया निराल
(म्ब) नाः प्रत्ययत्वात्स्वप्नप्रत्ययवत् ।
388
(ङ) बाह्यार्थनिरासः—
तेन निरालम्बनत्वे सर्व्वप्रत्ययानां ।
स्वसम्वेदनमेव फलं । विज्ञानं स्वयमुदयत्स्वरूपमेवावभासयति नार्थम् । अर्थप्रति
पादने तस्य सामर्थ्याभावात्। अदर्शनाच्चार्थप्रतिपादनस्य । अत्रोच्यते ।
किमनया सूक्ष्मेक्षिकया बाह्यन्नानुभूयत एव । अस्य प्रयासस्य किं फलं । यथा
लोकव्यवहाररस्तथास्तु । न चानालम्बनत्वप्रतिपादेनेऽन्यथा व्यवहारो न च व्यवहारादपरमिह
फलमस्ति ।
तदप्यसदेव ।
न खलु यदनादिव्यवहारोन्यकृतः । पौरुषेयत्वेतरतया सिद्धो येन तदभावेन तद् भवेत् ।
अथ स एव विचार्य क्रियमाणः सदर्थः । तथा सति विचार्यतामपरमपि । अथ पौरुषेयत्वे
प्रमाण्यमेव न स्यादेतदपरस्यापि समानम् । अपौरुषेयत्वेपि प्रामाण्याभावात् (।) किञ्च ।
तत्त्वनिरूपणे हि रागादिदोषक्षयः । स च परः पुरुषार्थ इति प्रतिपादितं । ततस्तत्त्वं
निरूप्यते । बाह्यार्थस्यानुभवो नास्ति । तथा हि । बाह्योऽर्थोनुभूयत इति कोर्थः । किमनु
भूतिप्रवेशसद्भावादनुभूयत इति व्यपदेशोर्थाप्रवेशनादेव । तत इदमाह ।
तदाकारा दुद्धिरिति कोर्थः । नीलाद्याकारा । नन्विदमिदानीम्विचार्यते । तदाकारेति
कुतः । ततस्तदाकारा बुद्धिरिति परिज्ञानार्थं स पुनर्द्रष्टव्यः । तत्रापि दर्शने तदाकारतैवेत्य
नवस्था । अथ निराकारेण दृश्यते । तदा तदेव दर्शनं किमाकारपरिकल्पनेन । अथ तदाकारेति
तन्निरूपणाकारात्तद्दर्शनाकारेति । तदा तदेवोच्यते । तन्निरूपणन्तद्दर्शनमिति कोर्थः । अथ
द्वयमपि दृश्यते । तथा सति स्वरूपेण द्वयं दृश्यते । ततः परस्परं ग्रहणं न वा कस्यचिदिति
स्वसम्वेदनमेव द्वयमिति प्रतिपादितं । अथ बाह्यं विनाऽयमेव न भवति । एवन्तर्हि बुद्धिं
विनाऽपरोक्षता न भवतीति प्राप्तम् । अथ दृश्यत एवापरोक्षता(।) तथा सति परं परिकल्प
नीयं(।) तदाकारा बुद्धिरपि दृश्यत एव किमपरपरिकल्पः । यतः ।
यदेव दृश्यते तदेवाभ्युपगम्यते । तथा हि प्रतिभासात्तद्गतमेव नीलमवभासते नापरं ।
ततः प्रतिभासव्यतिरेकेण न प्रमाणं । ततो नाभ्युपगमः । अथ प्रतिभासत्तद्गतन्तन्न प्रतिभासते
प्रतिभासस्यान्तरत्वान्नीलादेश्च बहिरवभासनात् । न व्यतिरिक्तस्य भावे तस्य प्रतिभासनं
स्वरूपेणापरोक्षेण तस्य प्रतिभासनात् । तथा हि ।
अथैव हि ग्राहकाकारः स्वरूपेणापरोक्षो न ग्राहकान्तरभावात्तथा तेन समनाकालोपि
नीलादिकः । यथा च चक्षुरादिकाद् ग्राहकाकारः तथा तत्समानाकारोपि, तदन्वयव्यतिरेक
लक्षणत्वात्कार्यकारणभावस्य । न पूर्व्वापरसद्भावोऽर्थस्य प्रमाणतोऽवसीयते । प्रत्यक्षस्य
पूर्व्वापरयोरप्रवृत्तेः । अथ पूर्व्वमप्यसौ नास्तीति कथं प्रतीयते । पश्चाद्वा ग्राहकाकारोपि
कस्मान्न पूर्व्वं परिकल्प्यते बुद्धिर्व्वा सुखादयो वा । अथ नित्त्यत्त्वादात्मन एवमेवेति चेत् ।
अपरोक्षतापि तर्हि प्रागेवास्तीति किं न परिकल्प्यते । विरोधादिति चेत् । न ह्यप्रतीय
मानाऽपरोक्षता युक्ता । अर्थस्तद्व्यतिरिक्तोऽप्रतीयमानोपि युक्तः । व्यतिरिक्त इति केन
प्रतिपन्नं । अत एव कदाचिद् भवेदिति सन्देहचोदना । अपरोक्षतापि कस्मान्नैवमिति चेत् ।
अपरोक्षत्वप्रसङ्गात् । नान्यस्यापरोक्षत्वान्मम परोक्षेति कल्पना स्यात् । शुक्लतादिवत् ।
शुक्लता यद्यपि एकस्य घटादेर्न भवति द्रव्यान्तरस्य भवत्येव । ततोऽपरोक्षताव्यतिरेकेण
नापरो नीलादिः ।
ननु यदा पदार्थस्य शुक्लतापैति किमसावन्यत्र गच्छति । न (।) अपरोक्षतापि
नापरगतान्यत्र गन्त्री । एवन्तर्हि तदव्यतिरेकादर्थस्यापि तदभावादभावः । अव्यतिरेक एव
न निश्चित इति चेत् । अग्नेरपि तहर्यभावेऽग्निरूपाभावो न सिद्ध एव । तद्व्यतिरेकेणाग्ने
रभावादिति चेत् । नाव्यतिरेकस्यासिद्धत्वात् । तद्व्यतिरेकेणादर्शनादिति समान सर्व्वं ।
तस्मादसदेवापरोक्षताव्यतिरिक्ततं । अनुमानमपि नापरोक्षताव्यतिरेकं साधयति । कथं न
साधयति । यदा परोक्षावस्थायामपि साधयति ततो नीलमास्त एव यत्पश्चात्प्रतिपत्स्ये ।
न तत्र पूर्व्वरूपानुसारेण प्रतिपत्तिभावात् । स्मरणन्तदनुभवानुसारि स चानुभवोऽपरोक्ष
रूपस्यैव । न च पृथगपरोक्षरूपतामवस्थाप्य नीलादिस्मरणविषयः । इह कथं प्रतिपत्तिरिति
चेत् । नेहापि तथाभूतमेवाध्यारोप्यते । यदि पूर्व्विकामपरोक्षरूपतां परित्यजति । नीलरूप
तामपि तदव्यतिरेकात्परित्यजेदेव नहि विभागेन स्मरणम् । स्मरणमनुमानं न भवत्यधिकस्य प्रति
पत्तेरिति चेत् । नाधिकस्य प्रतिपत्तौ कारणाभावात् । कथन्तदधिकस्य प्रतिपत्तिरिति चेत् ।
नाभावात् । कथं प्रमाणम् । प्रथममेव व्याप्तिसिद्धेः । यदा धूममग्नेरुदयमासादयन्तं पश्यति
परापरदेशाग्निसम्बन्धेन । तदैवमस्य प्रतिपत्तिः । यत्र यत्रायमुपनीयते तत्र धूमं जनयति ।
नैकदेशोऽन्यदेशसम्बद्धम् । ततो यद्यन्यत्रापि भवत्यग्निस्तत्रापि जनयत्येव । तेन धूमदे
शोऽग्ने: प्रतिपन्न एव । स च भावी धूमोग्निर्व्वा तद्रूप एवाध्यारोप्यते नान्यथा शक्यत्वात् ।
ततोऽधिकधूमदर्शनादधिकपावक प्रतिप्रत्तिः । यस्य तर्हि पूर्व्वकं पावकविषयमध्यारोपं
विनैव झटिति धूमदर्शनात्प्रतिपत्तिस्तस्य कथम् । तस्यापि सामान्यप्रतिबन्धमन्तरेणाप्रतिपत्तेः ।
तथा हि(।)यदि नाम झटिति प्रतिपत्तिस्तथापि यदानुयुज्यते । यदि नामात्र धूमः
कस्मादग्निः । एवमेव दृष्टत्वादिति । तेन वक्तव्यं (।) तच्च दर्शनं न परमार्थतोऽपि390
तु दर्शनाध्यारोपयोरेकत्वाद्व्यवसायात् । न च दृश्यमानादिना व्यतिरेकेण विकल्पेत दर्शनादर्थी
न प्रवर्त्तेत । दर्शनार्थिनो नोपदिशेत् । नहि दृश्यमानतामप्रतियन् दर्शनार्थी भवति । योस्ति
स प्रतीयत इति चेत् । यदि दर्शनेंन सम्बन्धो न गृहीतः कथमस्तित्वमात्रप्रतिपत्तेः प्रवर्त्तकः ।
तस्माद् दृश्यमानतामेव प्रतिपद्यमानः तदर्थी नान्यथा । नहि नीलादितामनवगच्छँस्तदर्थी
दृष्टः । तस्मादनुमानमन्यद्वा विकल्पकं विज्ञानं दृश्यमानताव्यतिरेकेण न नीलादितामव
गच्छति । कथन्तर्हि परोक्षविषयमनुमानं । पूर्व्वस्यापरोक्षत्वस्याध्यारोपात् । कथमतस्त
त्राग्निरिति प्रतिपत्तिः । अध्यारोपस्य तथाभावात्पूर्व्वदृष्टमरीचिकाविषयजलवत् । यत्राध्या
रोप्यते स परो वह्नेरिति चेत् । न(।) तस्य स्वरूपेणाप्रतिपत्तेः । तदेव तस्य रूपमिति
चेत् । अपरोक्षमेव तदिति कथम्परोक्षता । स्वरूपप्रतिपत्तिरेव हि परोक्षता परेण प्रतिपत्ति
रिति चेत् । सैवापरोक्षतेत्यपरिहारः । परेण प्रतिपत्तिरिति च प्रतिबन्धबलादध्यारोप
एव । ततः परप्रतिपत्तिरिति मिथ्या । बाह्यस्य परोक्षस्य प्रतिपत्तिर्युक्तापि तस्य स्वयमपि
पश्चाद्दर्शनादेकत्वाध्यारोपादिदन्तत्परोक्षमासीदिति परप्रतिपत्तौ चेत्तदपि नास्ति । इयं सा
परप्रतिपत्तिः । प्रगासीत्परोक्षेति । तस्मादसत्परोक्षं नाम । तस्माद्दर्शनोपाधिरहितस्या
ग्रहणमेव । कथं व्यतिरेकगतिरर्थस्य । यदि नार्थोस्ति सम्वेदनव्यतिरिक्तः कुतो नीलपी
तादिप्रतिभासभेदः । चक्षुरादिकादेव केशप्रतिभासवत् । ननूपघातबलात्केशादिप्रतिभासनं ।
उपघात इति कुतः । केशादिप्रतिभासनादिति चेत् । नीलादिप्रतिभासनादिति प्रकल्प्यताम् ।
नन्वेकरूपता स्यात्केशादिवदेव नानादेशेपि न नानानीलादिता यथा भ्रमति चक्षुषि भ्रमति
तथा किम् नीलादिकं । यदि च चक्षुर्विज्ञानकारणमिष्यते । बाह्यं ततः किन्न नीलादिकम् ।
यथा रूपग्रहणे चक्षुः कारणम् । तथाऽवान्तरग्रहणे ततः परं । ततो बाह्यार्थसिद्धिः ।
सम्वित्प्रतिनियमादिति ।
अत्रोच्यते । (।)
उक्तमेतन्न बाह्यार्थः सिध्यति प्रत्यक्षतः । कार्यव्यतिरेकात्कल्प्यते । कार्यव्यतिरेके
च वरं चक्षुरेव कल्पितं । अर्थान्तरकल्पनातो वरं दृष्टमेव चक्षुरादिकं तद्विशिष्टमिति
कल्पना । तदपि परोपरोधादुच्यते । वरं समनन्तरप्रत्ययस्यैव विशेषकल्पना । शरीरमपि
कारणञ्चेत् । न । शरीरप्रतिभासव्यतिरेकेण तस्याभावात् । तत्प्रतिभासे सतीति चेत् ।
तथापि विज्ञानादेव विज्ञानं समानकालता च शरीरप्रतिभासेन इत्यादि प्रतिभासस्येति न
कारणता । तथा हि ।
तथा नीलादिनियतप्रतिभाससमागमः ।।
रागादयो हि प्रतिनियतदेशकालावस्थाभाविनः प्रबोधकप्रत्ययवशात् । न तु तेषामाल
म्बननियमो व्यभिचारात् । का न्य कुब्जा दिचिन्ताप्रतिभासिनाञ्च नियमः प्रबोधके सत्यन्यथा च ।
न च बाह्यस्यैव प्रबोधकत्त्वं चिन्ताप्रतिभासेनापि चिन्तान्तरवासनाप्रबोधात् । स्वसामर्थ्येन
यथाभोगसम्भवे । न ह्याभोगस्य क्वचित्पक्षपातः । आभोगसमानत्वेपि कस्यचित् पटुरूपस्य
प्रतिभासादभ्यासादितो वा स्वप्नादिप्रत्ययानां च कः प्रतिनियमहेतुः । तदा जन्मान्तरादिदृष्टं
बाह्यमेव नियमहेतुरिति चेत् । न । सर्व्वस्य दृष्टत्वात्तत्काले चाभावात्तत्कालनियमे को हेतुः ।
यदि तत्र बाह्योऽर्थो न स्यात् तदा वा तत्कालदेशनियतप्रतिभासः कुतः अथ तत्काल
तादिकमन्तरेणापि नियमः पूर्व्वार्थदर्शनात् । किमिदानीमथन पूर्व्वप्रतिभासादेव नियमसम्भवात् ।
तथा हि ।
इदानीमत्रार्थमन्तरेण न प्रतिभासनन्तस्य युक्तम् । प्रतिभासस्य पूर्व्वमेव निरुद्धत्त्वात्
न तत्प्रतिभासः । न ह्यविद्यमान इहेदानीं प्रतिभासत इति बाह्यार्थः कल्प्यते । यदि
त्वविद्यमानोप्यर्थः पूर्व्वदेशकालदृष्ट इह प्रतिभाति । प्रतिभास एव पूर्व्वकालादिः प्रतिभासतां
किमर्थकल्पनया । बाह्यार्थवादिभिरपि प्रतिभासस्याभ्युपगमात् । तथा तत्र बाह्यार्थ एव
प्रतिभातीह त्वयोगान्न प्रतिभास इति चेत् । तत्र योग इति कुतः । सम्वादादिति चेत् ।
ननु सम्वादोप्यपरसम्वादात्किन्न युक्तः । ततः सम्वादादपरः सम्वाद इति सम्वादप्रतिभासप
रम्परैव युक्ता ।
ननु यो हि जनित्वा प्रध्वंसते स मिथ्याप्रत्ययो यथा नेदं रजतमिति । अयन्तु स्तम्भादिः
स्वपरिनिश्चितः कथम्विपर्यस्तः ।
तदसत् ।
वासनाबलावलम्बन एव रागादिविकल्पः । तथा बाह्यरहितः । तथाप्यसौ न
नष्टलोचनेपि झटिति विघटते । तथा स्वप्नव्याख्याप्रबन्धः कथंचिदपि न विघटते । वासना
दाढर्यतः । तथाहि (।) स एव पूर्वपाठक उत्थापोत्थाय पुनः पुनः स्वप्ने व्याखायते ।
तस्मान्न बाह्यार्थव्यपेक्षो नियमः । तथाहि ।
बालकस्य मूत्रावस्था स्वप्नदृष्टा जाग्रदवस्थायामप्यनुवर्त्तिनी न तरुणाद्यवस्थायां ।
प्रतिपादितश्चार्थक्रियाव्यभिचारः प्रागिति न पुनः प्रपञ्चः ।
(च) विज्ञानद्वैरुप्यम्—
द्विरूपमिति बोधाकारं नीलाकारञ्च व्यतिरेकस्यावेदनादेकं । अपोद्धा रपरिकल्पनया
द्विरूपं । कुत एतत् । यस्मादेवमनु (भू) यतेस्मर्यते च । तत उभयाकारादपरस्य सम्वेद
नस्याभावादर्थस्य सम्वेदनं उभयाकारस्य न फलमित्युपसंहारः । नन्वर्थसम्वेदनतया प्रतीयते
कथं स्वसम्वेदनं ।
अत्रोच्यते ।
तदा हेतोर्न्निष्पन्नतद्भावस्याऽभावादनुभवस्यैव सम्वेदनं नीलात्मत्त्वाद्यतस्तस्यास्तथैव
नीलादित्वेनैवानुभव इति स्वसम्वेदनमेतत्परमार्थतो नार्थसम्वेदनम् । अर्थत्वेनानुभवेपि
स्वप्नसम्वेदनवत् । यदि वाऽर्थसम्वेदनमेव फलम् । यतः ।
यः पुनरपरं बाह्यं न कल्पयति ज्ञानाङ्ग एव बाह्यतया तेनावसीयते । तदा य
एवात्मनो ज्ञानाकारस्यानुभवः तथैव वासनानियमादर्थ इति निश्चयस्तदा निश्चयबलादर्थस
म्वेदनं फलमिति व्यवस्थाप्यते । तदा विज्ञान वा दे प्यर्थसम्वेदनं फलं । तदा ग्राह्याकारः प्रमेयं ।
ग्राहकाकारः प्रमाणं तत्सम्वेदनफलं । अथवा स एवार्थ इति प्रतीयते । तस्य च सम्वेदन
त्वात्सम्वेदमेव फलम् । अपि च । बाह्यमर्थमभ्युपगच्छतामपि स्वसम्वेदवमेव फलं ।
यतः ।
नहि सम्वेदनस्यान्यथात्वे वस्त्वन्यथेति (वक्तुं) शक्यम् । तस्मात्सम्वेदनानुसारेणैवार्थव्य
वस्थितेः तदभिन्नयोगक्षेमत्वाद्वाह्यवेदनं स्वसम्वेदनमेव । तेनोपचारात् बाह्यवेदनमुच्यते । यतः ।
यदीष्टाकार आत्मास्य ज्ञानस्य अन्यथा चानुभूयतेर्थः । इष्टोनिष्टो वा । इष्टाकारेणा
निष्टाकारेणापीष्टस्तदा तेन भवत्यर्थः प्रवेदितो मुख्यवृत्याऽन्यथा तूपचार एव । तस्मात्स्ववेदन
मेव फलं बाह्येप्यर्थ इति दर्शयति ।
ननु सत्त्यत्वेर्थसम्वेदनमेव युक्तम् । तस्य भावादसति त्वगत्या स्वसम्वेदनं युक्तं ।
तदसत् ।
नहि विज्ञानवादेपि स्वसम्वेदनमगत्याभ्युपगम्यतेऽपि तु तस्यैव सम्वित्तेः । अगत्या
त्वङ्गीकरणे बाह्य एवार्थः किमनङ्गीकृतः । यतः ।
सदृश्यगतिः । तस्मात्स्वरूपसम्वेदनमेव दृश्यत इति वक्तव्यं नागतिः । तत्र यदि
बाह्येप्यर्थे स्वसम्वेदनमेव दृश्यते तदेव भवतु । अर्थसंवेदनन्तुं न युक्तमिति परित्यज्यते ।
स्वरूपेण हि वित्तीनां भिन्नत्वात्प्रतिपुरुषं नानाकारवेदनं युक्तं । नत्वर्थस्य नानाकारवेदनं
स्वरूपेणानेकात्मताप्रसङ्गात् । नानाप्रतिपत्यसम्वेद्यमानोप्येक एवार्थ इति बाह्यदर्शिमतम् ।
तत एकस्य नानारूपसम्वेदनमयुक्तम् । नानारूप एवार्थ इति चेत् । न ।
अकस्मिन्नेवार्थे द्वयोरनुभव इति न स्यात् । स्वाकारपरिसमाप्तत्वात् । यद्याकारा
न्तरमपि तत्रैवानुप्रविश्य प्रतिभासेत तदा स्यादेकत्वगतिः (।) अथवा न स्यादनुभवो द्वयोरिति
वस्त्वर्थः । अथवा भेदेनैकैकपर्यवसानेन न स्यादनुभवः सर्व्वस्यानेकाकारानुभवप्रसङ्गात् ।
यद्यदृष्टमावरणमिति न द्वयदर्शनं दृष्टेनैव तर्हि एकत्वप्रतिपत्तिर्वारितेति कुत एकत्वे
प्रमाणं तिमिरवच्चादृष्टम्भवेत् । चन्द्रद्वयमेव तत्रैकदर्शनं द्वितीयदर्शनस्यादृष्टेन वारणादेषापि
कल्पना भवेत् । ततस्तिमिरसमानत्वाददृष्टस्य नार्थवशा गतिः । अदृष्टेनैव बाह्यार्थशून्यं
विज्ञानं जन्यत इति किन्नाभ्युपगम्यते । अथादृष्टमर्थयोग्यदेशावस्थितार्थप्रतिपत्तिवारणे कथं
समर्थमिति वक्तव्यं ।
—इति संग्रह- (श्लोकः) ।
अपि च ।
ननु नार्थ इष्टानिष्टतयावभासते । अर्थाकार एव कल्पना एव तथा भवन्ति ।
अत्रोच्यते ।
अरिष्टेन गृहीतानामक्षबुद्धिरप्यन्यथा दृष्टा । तस्माद् सदेतत् ।
अतो बाह्येप्यर्थे स्वसम्वेदनमेव फलम्। नार्थसम्वेदनं तस्य स्वसम्वेदनानुप्रवेशात्।
अत्रापि फले विषयाकारतैव प्रमाणम् । यदाहाचार्यः ।
यदा तु बाह्य एवार्थः प्रमेयस्तदा विषयाकारतैवास्य प्रमाणम् । तथाहि । ज्ञानं
स्वसम्वेद्यमपि स्वरूपमनपेक्ष्यार्थाभासतैंवास्य प्रमाणम् । यस्मात्सोर्थस्तेन मीयते । यथाह्य
र्थस्याकारः शुभादित्वेन1015
प्रतिभाति निविशते तद्रूपः स विषयः प्रतीयते । यावदाकारभेदेन1016
प्रमाणप्रमेयत्त्वमुपचर्यते ।
394
नन्वव्यतिरेकाद् ग्राहकाकारोपि कस्मान्न प्रमाणं । अत्रोच्यते ।
नहि तदनुरूपा बाह्यार्थस्थितिः । अपरार्थत्त्वात् । नहि स्वसम्वेदनं परार्थं व्यवस्था
पयति । आकारव्यतिरे (के) ण सर्व्वत्र समानत्वात् ।
आकारवशेन हि । अर्थ एवं नीलादिकः स्वाकारेण निविष्ट इति प्रत्ययः । ते (ना)
र्थाकार एवार्थकल्पनानिमित्तं ततः स एव प्रमाणं । एवन्तर्हि अर्थवेदनमेव फलं किनिदानीं
स्वसम्वेदनेन ।
असदेतद्यतः (।) तदर्थकल्पनमात्मसम्वेदनानुरूपमेव । तदेवाह(।)
यतोऽ(दृ)श्यमानन्न प्रत्यक्षस्य प्रमेयं । कथं हि परोक्षेऽर्थे प्रत्यक्षस्य वृत्तिः प्रत्यक्षस्य1020
च फलव्यवस्था प्रस्तुता तस्मात्स्वरूपप्रत्यक्षत्वादर्थस्यासम्वेदनात्स्वसम्वेदनं फलम् ।
तेन हि सा क्रियतेऽतस्तस्य सा फलं तत्क्रमेण तस्याः प्रथनात् । एवन्तर्हि बाह्येर्थे
प्रमाणमाकारः सम्वेदनन्तु स्वरूपे फलं प्रवृत्तमिति विषयभेदः ।
तदसत् । यतः ।
स्वविदेवेयं परमार्थतः । व्यवहारतोऽर्थवित् । ततो व्यवहारापेक्षयाऽर्थ एव फलं ।
अर्थ एव प्रमाणमिति कुतो विषयभेदः परमार्थापेक्षयापि स्वरूपे द्वयमपि । तथापि कुतः ।
एतदेवाह ।
तस्माद्विषयभेदोपि न;
(छ) अर्थसंवेदनफलम्—
स्वसम्वेदनं तर्हि बाह्येऽर्थे फलं (।) प्रमेये कस्मान्नोक्तमित्याह ।
395
परमार्थापेक्षया स्वसम्वेदनमेतदर्थसम्वेदनमपि । यदि नाम तदर्थसम्वेदनमनिरूपित
सम्वेदनस्वरूपस्य निरूपणायान्तु स्वसम्वेदनमेव ।
ननु यदि स्वरूपेणार्थस्यानवभासनं ज्ञानमेव स्वेन रूपेण प्रतिभाति कथमर्थस्य प्रमेयता ।
तादृशत्वादर्शस्येति चेत् । तादृश इति कथं ज्ञायते । नानाकारा हि विज्ञप्तय इति चोक्तं ।
अत्रोच्यते ।
यद्यपि जलावभासि विज्ञानमुपजायते जलमन्तरेणैव तथापि मरीचिकाः समाश्रित्योद
यवतः कथञ्चिदर्थहेतुतामाश्रित्यार्थालम्बनमुच्यते ।
ननु यदि हेतुत्वादेवालम्बनता वासनाहेतुकमेव युक्तं । न हि सा न हे तुः । दृष्ट
शक्तिश्च वासना तदाकारजनने । तथा च प्रतिपादितं भवतैव । यदि तु तदाकारता तथा
भूतार्थमन्तरेण न भवेत् । युक्तमर्थसम्वेदनं । अन्यथा तु ।
सन्निहितमर्थमन्तरेणापि यदा तदाकारता तदा तस्य तावदर्थस्य न ग्रहणम् । अन्यदे
शदृष्टस्य ग्रहणमिति चेत् । अन्यदेशेपि यदि तदा नास्ति कथं प्रतिभासः । यत्रास्ति1027
तत्र
प्रतिभास इति चेत् । यदि क्वापि नास्ति क उपायः । प्रतिभासादेव ज्ञायते । अवश्यं
क्वापीति1028 प्रतिभासोऽर्थमन्तरेण न दृष्टं इति प्रतिबन्धादेवं गतिः । एवं तर्हि स न दृष्टः कथं
प्रतिभाति । सोपि जन्मान्तरादौ दृष्ट एवेति चेत् । न । नियमाभावात् अदृष्टोपि प्रतिभास
इष्यते । एवन्तर्हि ।
अदृष्टस्यापि देशान्तरादौ व्यवस्थितस्य प्रतिभासने सर्व्वः सर्व्वदर्शी प्रसक्तः ।
अवस्थाविशेषमन्तरेण न प्रतिभाति । तिमिरादौ प्रतिभातीति चेत् । न । तिमिरस्य
सर्व्वसाधारणत्वात्सर्व्वप्रतिभासनप्रसङ्गः । किञ्च । तिमिरं दर्शनविघातकृत् तदेव
किन्दर्शनहेतुः1029 । दर्शनहेतुत्वे सकलदर्शनप्रसङ्गः । यदेव दृश्यते तस्यैव जनयतीति चेत् ।
अविद्यमानस्यैव तर्हि दृश्यते । तदेवाविद्यमानदर्शनं जनयतु अर्थमन्तरेण दर्शनन्न दृष्टमिति
चेत् । अर्थयोग्यदेशावस्थानमन्तरेणापि न दृष्टं । अनेनैव व्यभिचार इति चेत् । समान
मुभयस्यापि । स एवार्थ इति चेत् । नार्थत्वस्याभावात् । एवंभूत एवार्थ इति चेत् ।
सर्व्व एवैवंभूतः । अलौ (कि) कत्वे सर्व्वमलौकिकं । नहि दर्शनव्यतिरेकेणापरो विशेष
396
इति प्रतिपादितम् (।) प्राप्तिरिति चेत् । तदपि दर्शनमेव । अनेन दर्शनादि व्याख्यातम् ।
यस्य नीलादयस्तस्य न दोषो नाम दृश्यते ।
ननु वासनाप्रतिबन्धोपि स्वसम्वेदनज्ञानात्मनि कथं ।
यदि स्वरूपव्यतिरिच्यमानात्मा प्रतिबन्धो यत्र च स तदा पृथग्भूतग्रहणेन स्वसम्वेदनं ।
न चेत्पृथग्भावः सम्बन्धसम्बन्धिनावेव तर्हि न स्त इति न सम्बन्धग्रहणसम्भवः ।
तदप्यसत् । यतः ।
स्मरणमुपजायमानमेवात्मनोऽनुभवप्रतिबन्धं प्रतिपादयति तदव्यवसायवशादेवमुच्यते ।
अस्मरेण तर्हि कथं वासनाप्रतिबद्धत्वप्रतीतिः । तथाहि ।
स्मरन्नेव दृष्टमेतदिति निरूपयत्यन्यथा दृष्टत्वस्य निरूपयितुमशक्यत्वात् । अस्मरण
सम्वेदने तु न दर्शनानुसारित्वप्रतीतिः ततस्तद्वासनाप्रतिबद्धमिति कथं प्रतीतिः तत्रापि दृष्टमिति
प्रतीतेः । स्मरणेन सहैकीकृत्य तस्यापि प्रतोतेरन्यथा व्यवहारायोगात् । स्मर्यमाणदृश्य
मानयोरेकतया प्रतीतिः । ततः सकलं वासनाप्रतिबद्धमेव । अथ स्मर्यमाणदृश्यमानयोरे
कताप्रतिपत्तिर्भ्रान्ता । न । बाधकाभावात् ।
अथ स्मरणाकारेण पूर्व्वरूपन्न गृह्यते । तथा सति पूर्व्वपरयोः कथम्भेदप्रतीतिरतो
ऽद्वैतमेव । तथासति सुतरां सम्वेदनात्मना । अपि च । बाह्यवस्तुनि कार्यकारणभाव
निंयमस्य कर्त्तुमशक्यत्त्वात् तथाहि ।
तथा (।)
सम्वेदनपक्षे तु सम्वेदनं पूर्व्वं सम्वेदनादेवोपजायते । यद्यपि नामाग्निमन्तरेण भवति
धूमस्तथापि धूमवासनातो भाव इति नाहेतुको जनप्रतिभासश्च । मशकवर्त्तिमृगतृष्णिका
धूमजलवत् । बाह्यमेव वासनाबलाद् भवतीति चेत् । इष्यत एवैतद्वाह्यवासनाबलायातत्वा
न्नाममात्रमेव कृतं स्यात्तच्च लोकेनैव कस्तवात्र पुरुषकारः ।
ननु वासनाकार्यत्वेन न प्रतिभाति कथम्वासनाकार्यता । अकस्माद्धूमादग्निं प्रतियतः
किं बाधककार्यत्वं प्रतिभाति । पर्यालोचयतो भवतीति चेत् । वासनाकार्यत्वेपि समानं ।
जन्मान्तरादिवासनाप्रबोधस्यापि सम्भवात् । बुद्धस्य बालक्रीडास्वप्नसम्भववत् । ततश्च(।)
स्वातन्त्र्ये वर्त्तमानस्य शक्तस्य परिजानतः ।
इति प्रधानेश्वरकर्त्तृवादनद्यः सदा शीघ्रवहाः प्रवृत्ता (ः।)
तस्मादर्थग्रहः कथमिति नाहं प्रष्टव्यस्तदभिप्रायपर्यन्तनयनार्थमेतदहन्तु पुनरीदृशन्न
भवतः सर्व्वथा समर्थयितुं शक्तः ।
(ज) विज्ञप्तिमात्रतायां प्रमाणफलव्यवस्था—
ननु यदि ग्राह्यग्राहकाकारता नास्ति कथन्तथाव्यवहारः । अयमपि भवतो व्यामोह
एव (।) नहि ग्राह्यादिव्यवहारोपि सम्विदितः । संवित्स्वरूपे निमज्जनात् । तदात्मक एव
व्यवहार इत्यर्थः । तथा हि ।
अविभागो बुद्ध्यात्मेति स्वसम्वेदनप्रसिद्धमेतत् । तथा च प्रतिपादितम् । विप(र्य)
स्तदर्शनैस्तु ग्राह्यादिरूपेण गृह्यते । न । अपि तु लक्ष्यते । परेण सदभावेपि दृश्यत
इति विपर्यासमारोप्य तथा व्यवहारः । दर्शनमेतदिदानीं मम, बाह्यं तु परेण दृष्टमासीदेव ।
एतत्पुनरसौ न विचारयति (।) परेण यद् दृष्टं तन्मया दृष्टमिति कथम् । नहि परोप्येवं
जानाति । तस्यापि तदस्मत्सम्वेदनवदेवासाधारणम् । अथ सोपि मया दृष्टमित्यनुमानादेव398
जानाति । तथा सतीतरेतराश्रयदोषः । कार्यदर्शनभावादिति चेत् । नैकत्वप्रतिपत्त्यप्रसङ्ग
गात् । नहि धूमादग्निर्ज्जायमानो महानसस्थ एव ज्ञायते । अन्यत्त्वाद् धूमस्येति चेत् ।
रोमाञ्चादिकार्यस्यान्यत्त्वादपरः परस्य ग्राह्याकारः । किञ्च । सम्वेदनाद्रोमाञ्चादयो
नार्थात् । दर्शनयोश्च न दर्शनेन मिश्रीभावप्रतिपत्तिरन्यथा नानुमानमपेक्ष्येत । नहि
प्रत्यक्षेऽनुमानं प्रवर्त्तते ।
ननु रूपमेव प्रत्यक्षं परदृश्यता तु तत्राप्रत्यक्षा ततोऽनुमानमिति चेत् । ननु परदृश्यता
तत्रास्तीत्यत्रापि नैव प्रमाणम् । अत्र एव संदेह इति चेत् । एवन्तर्हि पीतरूपतापि नीलरू
पतया दृश्यमाने किन्न सन्देहविषयः । पश्चादुपलप्स्यमानेग्नौ वह्निरूपतास्तीति कुतः ।
पश्चादुपलम्भादेव । अत्र तु परदृश्यतायां पश्चादपि नोपलम्भः (।) ननु परदृश्यमानताऽन
वगमे व्यवहार एव नास्ति (।) न (।) सादृश्यमात्रेण व्यवहारप्रसिद्धेः । एकत्वमन्तरेण तु
व्यवहारो नेत्येतत्कुतः ।
ननु यद्यनुमानं प्रवर्त्तते परोक्षे एकत्वेपि प्रवर्त्तते न चेत्सदृशेपि कथम् । सत्त्यमेतत्स
दृशेपि कुतोऽनुमानं । केवलं दृश्यविकल्प्यार्थैकीकरणमात्रेण व्यवहारमात्रमेतत् । परमार्थ
तस्तु स्वरूपमात्रालम्बनमेवानुमानम् । परोक्षविषयता कथमिति चेत् । न ।
ज्ञानं परोक्षविषयं कथमस्तु युक्तं, तत्रावभाति यदि कैव परोक्षता या ।
ततः सम्वादनात्तस्य प्रतीतिरिति चेन्मतम् ।
यतः (।)
तस्मादनादितथाभूतानुमानपरम्पराप्रवृत्तमनुमानमाश्रित्य बहिरर्थकल्पनायां ग्राह्य
ग्राहकसम्वेदनकल्पनाप्रवृत्तेः ग्राह्यादिकल्पना परमार्थतः सम्वेदनमेवाविभागमिति स्थितं । कुत
एष भवतः प्रबोध इति चेत् । मन्त्राद्युपकृतदर्शनानां मृच्छकलादीनां तद्रूपरहितानामपि सर्प्पा
दिरूपेण प्रतिभासनात् । ते हि परैरदृश्यमपि दृश्यतया व्यवहरन्ति । यावदेषामव्युत्पत्तिः ।
यदि तु यत्स्वरूपं यत्तथैव तत्प्रत्यक्षतो वेद्यते । न व्युत्पत्तिमपेक्षेरन् । प्रत्यक्षमपि व्युत्पत्तिम-
पेक्ष्य तथेति चेत् । नानुमानस्य सामर्थ्यदर्शनात् । प्रत्यक्षस्यैव सामर्थ्यमिति चेत् । नानु
मानस्य प्रामाण्याप्रसङ्गात् । भवतु प्रत्यक्षमेव तदिति चेत् । तदेव तर्हि वासनाबलायातत्व
मध्यक्षस्यापीति न प(र)मार्थः । अपि च (।) विपर्ययेप्यनुमानमस्त्येव तत्कथमनुमानद्वयम्भवेत् ।
उभयपक्षे भवत्विति चेत् । न (।) प्रतिपुरुषं भावव्यवस्थाप्रसङ्गात् । भवतु को दोष इति
चेत् । तदेव स्वसम्वेदनमायातं । परस्परामिश्रणेनासाधारणत्वात् (।) तस्मात्परस्तथा न
प्रतिपद्यते तथापि साधारणत्वेन प्रतीतिः । अथैतदेव कुतः परो न प्रतिपत्तिमानिति ।
अनुमानेनेति चेत् । विपर्ययेपि तर्हि प्रवर्त्ततामनुमानं । विपर्ययेनुमानमसदिति चेत् । कथं ।
एकत्वेन प्रतिबन्धाग्रहणात् । सादृश्येप्यनुमानं कृतार्थमेव । इह तु पुनरदर्शनानुरूपा क्रिया
दृश्यमाना नियमेनादर्शनमनुमापयति । एतच्च पर एवाभ्युपगच्छेति ।
यद्यसावर्थः परेणापि दृश्यत इति । एवं परस्याप्यभ्युपगमः । तथा महानेवायमिति
प्रतिपत्त्या तदर्थितयोपसर्प्पणं साधारणमिति कृत्त्वा तस्मादन्यथानुमाने परित्यजत्येव तां (?) दृष्ट
मित्यनुमानं सकलं सकलजनप्रसिद्धं । पराभ्युपगमेन तु तत्त्वदर्शिनां । अथवा यदेव प्रतीयते
यथा तादृशादर्थकल्पने कोऽवसरः । अनुमानमपि स्वाकारमात्रपर्यवसाने सति प्रत्यक्षमेव ।
ननु बाह्योप्यत्र दृश्यमानोऽदृश्यमानो वास्तीति व्यवहारिणाम्भवत्येव प्रतीतिः । भवतु
सापि स्वात्मन्येव निमग्ना यावत्प्रत्यक्षाभिमता । स्वात्मनिमग्नेति नापरं प्रतीतिबहिर्भूतं
वस्त्विति विन्नयः । किञ्च साधारणप्रतीतिरपि भावनाबलादेव यथा स्वप्ने । कथन्तर्हि
मेयमानफलस्थितिः ।
अत्रोच्यते ।
तदेव प्रतीयमानं वस्तु तत्रास्तीति प्रतीतिविषयतया ग्राह्यं । स्वसम्वेदनरूपं परान
पेक्षमिति । ग्राहकं स्वयमेव तथाभावात्प्रतीतिरूपं सम्विदिति । विकल्पेनानुभवादुपजाय
मानेन व्यवस्थाप्यते व्यवहारतः । अनुदर्शनं दर्शनानुरूपो विकल्पः । अविद्यमानापि ।
अविद्यमानाप्तिके विषये ग्राह्यग्राहकसम्विदां ।
अथवाऽविद्या(म)ा/?/नग्रहणेन साधारणादौ ग्राह्यादीनामिति । शेष उक्त एवान्यैः
तस्मात्सम्विदेव परमार्थतो न त्रयम् ।
नन्वात्मपरिणाम एव सकल इति कस्मादविद्यमानता । यदि नाम तस्य तत्त्वादप्रच्यु
तस्य ते भेदपरिणामाः ।
तदाह ।
—यद्येकः कथन्नाना प्रकाशते । नाना चेत्प्रकाशते तदेकता हीयते । यतः ।
अन्यस्याप्येतदेव तत्त्वं यदभेदप्रतिभासनं नाम । अन्यस्याप्यन्यथात्वं नास्त्येव ।
नेष्यत एवेति चेत् । एवन्तर्हि रूपभेदप्रतिभासने सति कथमभेदाभ्युपगमः । यदि नाम भवता
नेष्यते भेदः स तु पुनरप्रतिभासमानेपि कथमभ्युपगन्तव्यः । रूपाभेददर्शने हि सत्यभ्युपगमः
साधुः । यदि सर्व्व एव ते भेदाः प्रकाशरूपाः सर्व्वेषां सत्त्यता । अथाप्रकाशरूपाः कथम
प्रकाशाः प्रकाशादभिन्नाः । प्रकाशत्वे (? त्व आ) त्मवत्सर्व्व एव सत्त्या भवेयुः । आत्मवदेव ।
प्रकाशरूपतैव चात्मनो रूपं ततः सर्व्व एवात्मानः स्युः । ततः परिणामपक्षक्षयः । अथ
बहुत्वं भ्रांतिः । तथा सति न किञ्चिदिति प्राप्तं सकलमेव शून्यम्भवेत् । भ्रान्तिरपि
नामात्मव्यतिरेकेण नैवास्ति । किम्वा भ्रान्तिरिति नामकरणेन । अभावे भ्रान्तेः सर्व्वमेतन्न
भविष्यतीति न तत्त्वं भेदः । ततोऽतत्त्वाभासनिमितत्वादभ्रान्तिरिति व्यवस्थाप्यते ।
नास्यास्ति भ्रान्तिता यावन्निवर्त्त्यत्वं न सिध्यति (।)
तस्मात् ।
एकं न विद्यतेऽनेकत्त्वेन प्रतिभासनात् । असम्वेदनञ्च न प्रतिभातीति सम्वेदनात्मना
तेन भाव्यम् । स्वसम्वेदने चानेकत्वाप्रतीतेः । अथ तत्रान्तर्गतत्वात् प्रतीयन्ते तदन्तर्गतत्वं
न प्रतीयत इति तदपि न शक्यम्वक्तुमित्युक्तं । अथवा यस्मादेकं चित्राकारमनेकञ्च न
विद्यत एव । कथन्तर्हि भेदप्रतिभासः । न भेदः प्रतिभातीति प्रतिपादितं प्रतिपादयिष्यते
च । अथवा सकलमेव भेदरूपमन्यथा च भावनाबलादवभासत इत्यसत्त्यं शक्यन्ते हि भावयतो
विपरीतभावनया निवर्त्तयितुमित्यशक्यनिवर्त्तनता नास्तीति निश्चयादसत्त्यम् ।
ननु ।
अत्रोच्यते । न साधर्म्यदर्शनादेव भ्रान्तिः ।
401
न खलु तिमिरतिरस्कृतदर्शनानां मशकमक्षिकादयो दर्शनान्तरबलादुपजायन्तेऽपित्वान्त
रादेव तिमिरकारणात् ।
ननु तिमिरादप्युपजायमानं वस्तुबलादेव न भावनाबलात् । आन्तरकारणत्वमात्रन्तु
विवक्षितं । सर्व्वस्यापि त्वान्तरं कारणं वासनैव । स्वप्नादिप्रत्ययवत् (।) सा वासना यथा
कथञ्चित्प्रबोधवती स्वानुरूपप्रत्ययप्रसवहेतुः । तत्र च पूर्व्वपूर्व्वमेव दर्शनं साधर्म्यदर्शनं ।
आदौ किं दृष्टं येनेयं भ्रान्तिः । दर्शने कथं तस्य दर्शनमिति वक्तव्यम् । ततस्तु समानत्वा
दभ्रान्तिरेव सकला । अथान्यथा दर्शनं कथं सकला भ्रान्तिः । साधर्म्यदर्शनादिति । न ।
भ्रान्तिपरम्परैवेयं । नाभ्रान्तिरस्तीति प्रतिपादितं (।) तस्मादनादिरयमसद्वासनापरिकल्प
संसारः । कथं प्रमाणादिव्यवस्था स्वात्मनीति चेत् ।
अत्रोच्यते ।
तदेव साध्यं तदेव साधनं सैव सिद्धिः ।
अर्थादयो हि भावनाबशादुपजायमानाः स्वसम्वेदनरूपा इति प्रतिपादितं (।) सुखादि
सम्वेदनञ्च प्रत्यक्षं प्रमाणं (।) तत्राव्यतिरिक्त (ा) एव प्रमाणप्रमेयप्रमितिव्यवस्था ।
यदुच्यते ।
चतसृषु चैवम्विधासु तत्त्वं परिसमाप्यते (—) प्रमाता प्रमेयं प्रमाणं प्रमिति
रिति1037
(।)
तदसत् (।) एकत्रैव सर्व्वपरिसमाप्तेः । ननु सुखादौ यदि नामाव्यतिरेकः । पीतादौ
व्यतिरेक इति चेत् । न । इयमेव सर्वत्र योज्या मेयमानफलस्थितिः ।
यथा अर्थादिसम्वेदने तथा नीलादिसम्वेदनेपि । नीलाकारं अर्थाकारमिति वा भवतु
कोऽनयोर्व्विशेषः । द्वयोरपि स्वरूपेण वेदनात् । ततो नीलसुखशरीरवेदनं स्वरूपेणैव सकलं न
पररूपेण । स्वरूपेण चेत् । सर्व्वं स्वसम्वेदनमेव । ननु नीलादिसम्वेदनेनात्मभूतो ग्राहकाकारः
सुखादिवत्तत्कथं ते दृष्टान्तः । सुखादीनां कथं स्वप्रकाशात्मकत्वात् आत्मवत् । केयं
प्रकाशात्मता नाम । अपरोक्षरूपता यथैवं ।
तेपि नीलादयोऽपरोक्षरूपत्वादनुभवात्मकाः । ततः सुखादिवदेव स्वसम्विदि योग्याः ।
नहि तेपि नीलादयः पररूपेणापरोक्षाः ।
ननु चक्षुरादिबलान्नीलादीनामपरोक्षता । न(।) स्वरूपेणैवापरोक्षत्वात् । नहि यतः
चक्षुः प्रसृतं ततोऽपरोक्षं बीजं चक्षुः प्रसृतमपि कदाचिन्नापरोक्षयति । अप्रसृतत्वेप्यपरोक्षत्वसम्भ
वात् । तथा हि ।
यदि चक्षुरादिकस्याभिमुखीकरणेपि स्वरूपेण विषयस्यानवभासनं कथमसावपरोक्षः ।
स्वरूपावभासनमेवापरोक्षता । अथ भावनावशादयं दोषश्चक्षुषः (।) तदाह ।
भावना हि वासनाऽपरनामिका चक्षुराद्यायातप्रतिभासस्य हेतुः । तदा वासनाबल
भाविनः एव नीलादिप्रतिभासाः ।
नन्वन्यथा प्रतिभासनं वासनाहेतुः । स्वरूपप्रतिभासनन्तु वासनामन्तरेणेति चक्षुरा
दिप्रतिबद्धं न परस्परापेक्षया । सर्व्वेषामन्यत्त्वात् । ततोनेकप्रतिभासेन ज्ञायते किं
स्वरूपमिति प्रतिभासः प्रमाणं न चेद्व्यभिचारी कुत आश्वासः । तस्मात् ।
बाध्यबाधकभावस्तु प्रत्युक्त एव । तस्मात्स्वसम्वेदनमेव फलं बाह्येप्यर्थे, तदाकारः
प्रमाणम् ।
ननु साकारं विज्ञानमिति न युक्तं । तथा हि ।
विशिष्टं जायते रूपं प्रदीपालोकसङ्गमात् ।
न स्यात्तत्रापि चान्यस्य व्यापारादनवस्थितिः ।
अत्रोच्यते ।
नहि यत एवोत्पद्यते तदाकारमेव भवति । तथा हि ।
नहि पित्रोर्द्वयोरपि समानाकारतां धत्ते । तत उत्पद्यमानः स्वतः । अपि तु कस्यचि
देव । तस्मादर्थादेवार्थाकारमिति । तथाहि ।
न हेतुतया विषयोऽपि तु तदाकारविज्ञानहेतुतया । हेतुतया विषयत्वे चक्षुरादीनामपि
विषयत्वं । तदाकारतया मरीचिकादिजलज्ञानस्यान्यदेशं जलमपि भवेत् विषयः । नह्याका
रमन्तरेण बोधरूपं विज्ञानं सम्वेद्यमानमन्यथा वा तदाकारविषयव्यवस्थापने समर्थं प्रतीतेतरा
वस्थयोरयोगादिति प्रतिपादितम् । यदि तत्प्रतीयते किमपरेण व्यर्थकत्वात् । अथ न
प्रतीयते तदापि अशक्तेरिति । न ह्यप्रतीयमानं प्रतीतिविषयः । प्रतीयमानञ्चेत्सैव तस्य
तद्रूपताप्रतीतिः । व्यतिरिक्ता च क्रिया न युक्ततेति शतशः प्रतिपादितम् ।
ननु चाकारः प्रमाणं स्वसम्वेदनं फलमिति साकारसिद्धौ स्यात् (।) तदेव तु कथं
सिध्यति । उक्तमत्र । अपि च ।
विषयज्ञानतज्ज्ञानविशेषाद् बुद्धिरूपता ।
विषये रूपादौ यज्ज्ञानन्तदर्थस्वाभासं, विषयज्ञाने तु यज्ज्ञानं तदर्थानुरूपज्ञानाभासं
स्वाभासञ्च । अन्यथा यदि विषयज्ञानमर्थाकारमेव स्यात् । स्वाकारमेव वा विषयज्ञान
मपि तदविशिष्टं स्यात् । विषये यत् ज्ञानं तदर्थस्वाभासमिति साध्यं । उत्तरो हेतुः । अन्य
थेत्यादि बाधकं प्रमाणम् । कीदृशं मम ज्ञानमासीदिति यदा पर्यालोचयति तदाऽर्थप्रतिभासमेव
स्मरणेन व्यवहरति नान्यथा । यश्च यथाधिमोक्षेण विषयीक्रियते तथा भवति यथा गौरित्य
धिमोक्षेण विषयीक्रियमाणः शावलेयः । तथाहि ।
यदि केनचिन्नियुज्यते कथमसावर्थ इति भवता ज्ञातं तदाऽर्थप्रतिभासस्तादृशोऽर्थस्त
त्रास्ति न वा, तादृशोऽन्यथा वेति न निश्चय इति प्रत्युत्तरयति । ततोर्थपरित्यागी प्रतिभास
एव ज्ञानं । एकत्वे त्वर्थस्य तत्रैव निश्चयः तत्रैवानिश्चय इति कथं । निश्चयानिश्चययो
र्विरोधात् । अर्थस्तु न प्रतिभासे निश्चयः । नावान्तरभेद इति तत एवंभूतः प्रतिभास
इत्येतावत्तत्र प्रतिभासि । तदपरन्तु नेत्यर्थ एव स निश्चयोऽनिश्चयश्च । भागद्वयभावादिति ।
तदेतदुत्तरत्र वक्ष्यते । अपि च ।
य आह । न ज्ञानं प्रतिभासते स्वसम्वेदनाभावात् । नापि स्मर्यतेऽअर्थस्यैव सर्व्वत्र
404स्मरणात् । तत्र यथार्थापत्त्या ज्ञानेऽर्थस्य परिकल्प्यते ज्ञानं तथा स्मरणानुपपत्त्यापि न
सम्विदितं ज्ञानमस्ति न च तस्याकारता ततो द्विरूपं ज्ञानमिति प्रत्यक्षबाधः प्रतिज्ञायाः ।
न चैतदस्ति । सर्व्वत्रार्थाकारस्य विवादास्पदत्वात् इति चेत् । अयुक्तं (।) यतो
यत्रार्थोस्ति तत्र नासौ ज्ञानस्याकार इति स्यादपि शंका । अनर्थवति तु चेतसि केशादौ पीता
द्यवभासे च सिद्धमेव द्वयाकारत्वं सम्वेदनञ्च । तत्र परोक्षं विज्ञानमित्येतदेव प्रत्यक्षबाधितं ।
ततस्तद्दृष्टान्तदृष्ट्या प्रतिबन्धग्रहणम् । ततश्च तस्य तथाभूतः प्रतिभास इति तत्त्वायातो
निश्चयः कथमर्थे भवेत् । सर्व्वत्र च विज्ञाने एवमेव निश्चय इति साकारत्वसिद्धिः । स
एव प्रतिभासत्वनिश्चयस्वभावो विषयज्ञाने तज्ज्ञानस्य स्वभावः । अथ कदाचित्तत्राप्यर्थ
एवास्ति यदि न व्यक्तिर्जातिरेव भविष्यति ।
(झ) सामान्यस्य नित्यानित्यताप्रतिषेधः—
अत्रोच्यते ।
नहि नीलादिरूपा जातिर्व्वर्ण्णाद्याकारशून्यत्वात् । हेतुत्वेनानित्त्यत्वाच्च न सा
जातिः । अथ नित्त्या न जनिका नित्त्यस्य जनकत्वाभावादिति प्रतिपादितं ।
सकलमप्येतत्प्रागेव प्रतिपादितमिति न प्रपञ्च्यते ।
-
१ B. टि—प्रतिनियतं वेदनं प्रतिविदितम्वा वेदनं विदितयोर्मध्यपदलोपाः ।
↩ -
२ B. टि—अनेनास्माकं मतेऽर्थस्यज्ञानं नास्ति भिन्नार्थाकाराज्ञानादर्थानुमाना ।
↩ -
३ B. टि—तथा कार्यात् चक्षुरपि कारणमनुमीयते यस्याकारः तस्य कारणस्यानुमान
↩
मिति चेत् चक्षुरपि नीलाकारं क... । -
१ B. सत्याम्वा व्यभिचारिणी ।
↩ -
२ B. टि—सन्तानान्तरवर्तिनामर्थानां सजातीय पटानां न च तेषां परस्परं सम्वेदनमस्ति ।
↩
ज्ञानानां सादृश्येपि न वेदनं तदेवाह नहीति । -
३ B. नार्थविज्ञानं ।
↩ -
१ इदं वाक्यं न भोटभाषान्तरे ।
↩ -
२ तद् दर्शनं मतम् ।
↩ -
१ B टि—सम्विदितं
↩ -
२ B टि—अनुमानविषयातिरे (के) ण नार्थः बाह्यः । अथवा नार्थ इति प्रत्यक्षप्रती
↩
तिरेवास्ति नार्थ इति नादरो विषयः -
३ B टि—पश्चादात्मनापि दृश्यते
↩ -
१ B टि—प्रतीतिभेदाद् यदि न भेद एकता नीलादेः
↩ -
१ C 33a6–34a3 पृष्ठयोः मोटग्रन्थे प्रमादतो लब्धो मागोत्र ४५-४६ पृष्ठयोरुपलभ्यते ।
↩ -
१ B. टि—दिवाविज्ञानस्य धारकत्वं स्वप्नविज्ञानविषयालम्बकत्वात् । तच्च जाग्र
↩
त्प्रत्ययेपि स्वप्नप्रत्ययस्य विषयान्तरालम्बना सम्भवति । पटज्ञानस्य घटज्ञानम्वा । -
१ B. तत्स्वप्नदर्शना—इति बहिःपंक्ति पाठः ।
↩ -
१ B. टि—सर्वथा
↩ -
१ B. टि—भाविनि
↩ -
२ B. टि—तस्य भाविनः
↩ -
३ B. टि—समानविषयत्वात् बाध्यबाधकस्य
↩ -
१ B. टि—अनालम्बनसाधन्या बुद्धेः
↩ -
२ B. टि—जाग्रत्प्रत्ययगतमनालम्बनं नेदानीमपि प्रति । अहमेव तदाकारबुद्धिरित्यर्थ
↩
नालम्बना -
३ B. टि—अनुमानसाधन्या
↩ -
१ श्लोकवार्तिके एताः कारिकाः २२५ पृष्ठे । परं तत्र अगृहीतग्रहग्राह—, अगृहीतस्य
↩
सत्त्वं तु—इत्यर्धद्वयं, भेदेन पूर्वग्रहणात—विशेषणविशेष्यत्वं—इति श्लोकद्वयं च नास्ति । -
२ श्लोकवार्तिके स्वपक्षोऽपि न सिद्ध्यतीति पाठः ।
↩ -
३ " अप्रसिद्धोभयत्वं वेतिपाठः ।
↩ -
४ " वक्तृश्रोत्रोरिति पाठः ।
↩ -
५ श्लोकवार्तिके २२६ पृ. ।
↩ -
१ श्लोकवार्तिके २२६ पृ॰ ।
↩ -
२ श्लोकवार्तिके प्रत्याय्यस्येति पाठः ।
↩ -
३ श्लोकवार्तिके २२७ पृष्ठे ।
↩ -
१ तस्य । शब्दस्य प्रत्ययस्य वा
↩ -
२ टि—निरालम्बनं ज्ञानं व्यतिरिक्तार्थादुष्ट (?)
↩ -
३ श्लोकवार्तिके वाक्येनेत्यत्र भिन्नेनेति, बन्ध इत्यत्र वाध इति पाठः ।
↩ -
४ श्लोकवार्तिके २२७ पृष्ठे ।
↩ -
५ श्लोकवार्तिके ग्राहकं वस्तु सिद्धं नः इति पाठः ।
↩ -
६ श्लोकवार्तिके २२८ पृष्ठे ।
↩ -
१ B टि—सालम्बनः प्रत्ययः पक्षो निरालम्बनो वा सालम्बनमभ्युपगम्याह । धार्म्मिणोप्यसिद्धिः ।
↩ -
२ B टि—निरालम्बने
↩ -
३ B टि—पर्वतमात्ररूपेण
↩ -
४ B टि—सामान्यवादिनां
↩ -
५ B टि—एतेनापि प्रकारेण विकल्पितेन विकल्पश्चोक्त आत्मव्यतिक्तधर्मप—
↩ -
६ श्लोकवार्तिके २२८-२२९ पृष्ठ्योः ।
↩ -
१ T. श्लोकवार्तिके २२८–२२९ पृष्ठयोः ।
↩ - Verses 769--777 misnumbered as 669--677 in edition.↩
-
२ T. श्लोकवार्तिके २२९–२३० पृष्ठयोः ।
↩ -
३ T. श्लोकवार्तिके २२९–२३० पृष्ठयोः ।
↩ -
४ T. भवत इति भोटभाषान्तरे ।
↩ -
५ T. निषेधोतो न—इति हे. पुस्तके ।
↩ -
१ T. यतो भेदो न स्यात् ।
↩ -
२ B टि॰—सालम्बनत्वं
↩ -
३ B टि॰—कारणत्वेनानालम्बनमप्रतिभासनम् ।
↩ -
१ टि—नष्टत्वात् ।
↩ -
२ श्लोकवार्तिके २३०–२३१ पृ॰
↩ -
३ श्लोकवार्तिके २३०-२३१ पृ॰
↩ -
१ T.गङ्-छे द्ङोस्-दे मथोङ्-ग्युर्-व । दे-छे मेद्-पर् र्तोंग्स् म-यिन् ।। (यदा स
↩
दृश्यते भावो नाभावप्रत्ययस्तदा ।)—इत्यधिकः पाठो भोटभाषांतरे । -
१ इतोऽग्रे बन्धनीस्थः पाठः C 33a6–34a3 पृष्ठयोः स्थापितः प्रमादेन ।
↩ -
२ ॰मेव कुत इयं भ्रान्तिः॰ विपर्ययेण हि भ्रान्तिरिति । अथ विधिरूपेण॰ रिति
↩
नोच्यते—इति पाठो वभूतिचंद्रेण स्वपुस्तकान्ते पुनर्लिखितः । -
१ श्लोकवार्तिके २३१-३२ पृ॰ ।
↩ -
१ श्लोकवर्तिके पृ० २३२– क्वचित् पाठभेदेन ।
↩ -
१ श्लोकवार्तिके पृ॰ २३४— ।
↩ -
२ मुद्रिते ग्रंथे—न्यूनत्त्वं॰ ।
↩ -
३ मुद्रिते ग्रंथे—॰नन्तगमना ।
↩ -
४ श्लोकवार्तिके—पक्षवाधोत्र ते ध्रुवमिति पाठः ।
↩ -
५ श्लोकवार्तिके पक्षादीति नास्ति ।
↩ -
६ श्लोकवार्तिके—स्तम्भादिसाधनज्ञानेति पाठः ।
↩ -
७ श्लोकवार्तिके—यावद्यावत्प्रतिज्ञेयं तदन्यस्य प्रतीयते इति पाठः ।
↩ -
८ श्लोकवार्तिके—॰दन्यबाधनमिति पाठः ।
↩ -
९ तत्रैव मुद्रिते ग्रंथे—तस्मात्सा ।
↩ -
१० श्लोकवार्तिके—सम्यक् चेति पाठः
↩ -
११ श्लोकवार्तिके—भ्युपपत्तौ चेति पाठः ।
↩ -
१२ T. श्लोकवार्तिके २३६ पृष्ठे ।
↩ -
१ श्लोकवार्तिके ।
↩ -
२ श्लोकवार्तिके—सत्त्वासत्त्वे च दुर्लभे इति पाठः ।
↩ -
१ श्लोकवार्तिके पृष्ठे २३७ ।
↩ -
२ श्लोकवार्तिके—बोद्ध-दर्शन एकस्मिन्पक्षापातो न युज्यते इत्युक्तस्य प्रत्याख्यानमिदम् ।
↩ -
३ श्लोकवार्तिके पृ. २३७—बाधः, स्याद्व्यवस्था, प्रत्ययो—इति पाठान्तरेण ।
↩ -
१ श्लोकवार्तिके प॰ २३८ ।
↩ -
२ श्लोकवार्तिके—स्वप्नादि तुल्यतेति पाठ: ।
↩ -
३ श्लोकवार्तिके प॰ २३८ ।
↩ -
१ श्लोकवार्तिके—योगवस्थामिति पाठः ।
↩ -
२ T. तत्रैव ।
↩ -
३ श्लोकवार्तिके पृ ॰ २३८ ।
↩ -
४ ईदृक्त्वे इत्यादि ग्राह्यन्तरतयापि चेत्यन्तस्य श्लोक वार्तिकस्य (पृष्ठ २४० श्लोक ९५-९८)
↩
अनुवादेन सह निराकरणम् । -
५ वाधकैश्चापीति, मिथ्याधीप्रतियोगित्वमित्यर्धद्वयं श्लोकवार्तिकं (पृ॰ २४० श्लोक ९९)
↩
अनूद्येह खाण्डेतम् । -
६ B. टि—या बुद्धिः सा बाध्या यथा स्वप्नबुद्धिः बुद्धिश्च बाधिका बुद्धिः । अबाधायाम
↩
नेकान्तः -
७ B. टि—मिथ्याधियः प्रतियोगित्वं । जांग्रद्बुद्धिं प्रति ।
↩ -
१ श्लोकवार्तिके (पृ॰ २४०) क्षययोगित्व-निमित्ताधिगति-विशेष इष्टश्चेत्सर्वाभावात्
↩
इति पाठभेदेन् । -
२ श्लोकवार्तिके (पृष्ठ २४०)—दिदानीं वाधबुद्धिवदिति पाठान्तरेण ।
↩ -
१ श्लोकवार्तिके (पृ॰ २४९)—साध्याभेदादवाच्यत्वादिति पाठान्तरेण ।
↩ -
२ श्लोकवार्तिके—मत्यक्षेपीति पाठः ।
↩ -
३ श्लोकवार्तिके—सारुप्यान्यनिवृत्ति च नेत्येतत्साधयिष्यते इति पाठान्तरेण ।
↩ -
४ श्लोकवार्तिके पृष्ठ २४१—२४२ ।
↩ -
५ B. टि॰—विशेषस्य सालम्बनस्य निरालम्बनस्यात्मधर्मस्यानात्मधर्मस्य वेति
↩
पूर्वोक्तं । परः प्राह । -
६ B. टि॰—स्वलम्बनत्वेन व्याप्तत्वात् ।
↩ -
१ B. विशेषिणी
↩ -
१ M. B. ॰मेव
↩ -
१ M. ॰वरणात् स्यात् चेन्न
↩ -
२ B. अर्थधीर्यदि
↩ -
३ अनिष्टादावसन्धानं—इति M. हे॰ पुस्तके ।
↩ -
४ इष्टं—इति हे. पुस्तके
↩ -
५ तस्मात्प्रमेयबाह्येपि—इति हे पुस्तके ।
↩ -
६ B. टि—सुखादित्वेन
↩ -
७ B. टि.— यावदन्तो ग्रन्थो दिग्नागीषः ।
↩ -
१ ष्वपेक्षते—इति हे. पुस्तके ।
↩ -
२ B. तस्मा
↩ -
३ B. टि.—फलत्वं । संवेदना नुरूपमेव फलमित्यर्थः
↩ -
४ B. टि अनुमातो नापरोक्षो निश्चीयते तन्निरासाय
↩ -
५ M. तस्माद् ।
↩ -
६ एवेत्यधिकः पाठः पुस्तके ।
↩ -
७ B. टि—यथा निविशते सोऽर्थो यतः सा प्रथते तथा ।
↩ -
८ पादव्यत्यासोऽत्र स. पुस्तके ।
↩ -
१ पादव्यत्यासोऽत्र स. पुस्तके ।
↩ -
२ B. मुक्ताव
↩ -
3 B.टि—काले जन्यदेशेऽ/?/स्ति वस्तु तत्र काले भाति नार्थविरहिणि काले भातीति भावः ।
↩ -
४ B.टि—तिष्ठतीत्याकूतं ।
↩ -
५ B टि—अर्थस्य जनयति दर्शनं ।
↩ -
१ चक्षुषाम्—इति हे. B ।
↩ -
२ यथार्थ—इति हे. ।
↩ -
१ अन्यस्या—इति हे. पुस्तके ।
↩ -
२ रूपाभेदेपि पश्यन्ती धीरभेदव्यवस्थितिः —हे. पुस्तके ।
↩ -
३ एकं वा—इति हे. पुस्तके ।
↩ -
४ B. वितथ
↩ -
१ ततः—इति हे. पुस्तके ।
↩ -
२ वात्स्यायनीये न्यायभाष्ये १।१।१ (पृष्ठे १) स्वल्पभेदेन ।
↩ -
३ अयं पाठो हे. पुस्तके विद्यते परमत्र मूलं व्याख्या च न दृश्येते इति चिन्त्यमेतत् ।
↩ -
१ B. हि
↩ -
२ B तदन्यस्या॰
↩ -
१ अनर्थाकार—इति हे. पुस्तके ।
↩ -
२ द्विरूपत्वात्म—इति हे. पुस्तके ।
↩