Pramāṇamīmāṃsā

तथा साध्ये सत्येव उपपत्तिः साधनस्येत्येकः प्रकारः । अन्यथा साध्या
भावे अनुपपत्तिःचेति द्वितीयः प्रकारः । यथा अग्निमानयं पर्वतः त572थैव धूमवत्त्वोपपत्तेः,
अन्यथा धूमवत्त्वानुपपत्तेर्वा । एतावन्मात्रकृतः परार्थानुमानस्य भेदो न पारमार्थिकः573
स इति भेदपदेन दर्शयति ॥ ४ ॥

एतदेवाह--

न574 अनयोःतथोपपत्त्यन्यथानुपपत्तिरूपयोः प्रयोगप्रकारयोः तात्प575र्ये
य576त्परः शब्दः स श577ब्दार्थः इत्येवंलक्षणे तत्परत्वे, भेदः विशेषः । एतदुक्तं भवति
अन्यद578भिधेयं शब्दस्यान्यत्प्रकाश्यं प्रयोजनम् । तत्राभिधेयापेक्षया वाचकत्वं भिद्यते,
प्रकाश्यं त्वभिन्नम्, अन्वये कथिते व्यतिरेकगतिर्व्यतिरेके चान्वयगतिरित्युभयत्रापि
साधनस्य साध्याविनाभावः प्रकाश्यते । न च यत्राभिधेयभेदस्तत्र तात्पर्यभेदोऽपि ।
नहि पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते, पीनो देवदत्तो रात्रौ भुङ्क्ते इत्यनयोर्वाक्ययोर
भिधेयभेदोऽस्तीति तात्पर्येणापि भेत्त580व्यमिति भा582वः ॥ ५ ॥

तात्पर्याभेदस्यैव फलमाह--

यत एव नानयोस्तात्पर्ये भेदः अत एव नोभयोः तथोपपत्त्यन्यथानुपप
त्त्योर्युगपत् प्रयोगः युक्तः । व्याप्त्युपदर्शनाय हि तथोपपत्त्यन्यथानुपपत्तिभ्यां हेतोः
प्रयोगः क्रियते । व्याप्त्युपदर्शनं चैकयैव सिद्धमिति विफलो द्वयोः प्रयोगः । यदाह--

ननु यद्येकेनैव प्रयोगेण हेतोर्व्याप्त्युपदर्शनं कृतमिति कृतं विफलेन
द्वितीयप्रयोगेण; तर्हि प्रतिज्ञाया अपि मा भूत् प्रयोगो विफलत्वात् । नहि प्रतिज्ञामात्रात्
क583श्चिदर्थं प्रतिपद्यते, तथा584 सति हि विप्रतिपत्तिरेव न स्यादित्याह--

विषयः यत्र तथोपपत्त्यान्यथानुपपत्त्या वा हेतुः स्व586साध्यसाधनाय
प्रार्थ्यते, तस्य उपदर्शनम् परप्रतीतावारोपणं तदर्थं पुनः प्रतिज्ञा प्रयोक्तव्येति शेषः ।