athāṣṭamo 'dhyāyaḥ |
AS.Śā.8.1 athātaḥ prakṛtibheddīyaṃ śārīraṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Śā.8.2 sapta prakṛtayo doṣaiḥ pṛthak saṃsargeṇa sāmyena ca bhavanti |
tatra śukrārtavagarbhāśayakāleṣu mātuścāhāravihārayoreko 'neko vā yo doṣo bhavatyādhikyena tenāmaraṇādviṣavalyāmivotpadyamānasya kṛmerviṣeṇa saviṣakṛmeriva vṛścikāderāśīviṣasyeva vā svaviṣeṇa prakṛtirjāyate ||
AS.Śā.8.3 tasmāttanmayatayā śukrārtavayordehasya bhāvitatvāt prākṛtatvācca tāvatā tena doṣeṇa na vihanyate |
tadguṇaireva cāsyaśarīramupaskriyate |
tataśca tadguṇapratipakṣaiḥ sahasā na bādhyate |
tasyāṃ tvavasthāyāṃ vikṛtimati doṣe ulbaṇenaiva garbhaḥ sambhavati |
sambhava eva vipadyate |
vikṛto vā bhavati ||
AS.Śā.8.4 tathā ca kecidāhuḥ |
dvividhā vātādayaḥ prākṛtā vaikṛtāśca |
tatra prākṛtāḥ saptavidhāyāḥ prakṛterhetubhūtāḥ śarīraikajanmānaḥ |
te śarīradhāraṇāddhātusaṃjñāḥ |
doṣākhyānāṃ vikṛtānāṃ bījabhūtāḥ |
mumūrṣoḥ svarūpāccalanti |
sarveṣvapi ca dehe sannihiteṣu prakṛtāvulbaṇena vyapadeśaḥ ||
AS.Śā.8.5 vaikṛtāstu garbhādabhinissṛtasyāhārarasasya malāḥ sambhavanti |
prākṛteṣvavarohanti |
te kālādivaśena svapnamāṇavṛddhikṣayayogāddehamanugṛhṇanti dūṣayanti ca |
tadvadojo 'pi paraṃ hṛdayasthamaṣṭabindupramāṇamādhāraḥ prāsṛtikasya rasātmakasyaujasaḥ kṣayavṛddhibhājaḥ ||
AS.Śā.8.6 atha svadoṣaguṇānurodhādvātaprakṛtistanurūkṣastabdhālpāṅgadantanakharomanetrasvaraḥ śītadviḍudvaddhapiṇḍikaḥ saśabdasandhigāmī śīghrārambhakṣobhagrahaṇavismaraṇaścaladhṛtimatigatidṛṣṭisvabhāvasauhārdasteno 'nāryo matsaryajitendriyaḥ priyagāndharvetihāsahāsavilāsakalahamṛgayodyānayātraḥ snigdhoṣṇamadhurāmlalavaṇānnapānakāṅkṣopaśayaśca bhavati ||
AS.Śā.8.7 api ca |
alpavittabalajīvitanidraḥ kṣāmavāgdhamanisantatagātraḥ |
durbhago 'tibahubhugbahubhāṣī nāstikaḥ sphuṭitakeśakarāṅghriḥ ||
AS.Śā.8.8 kiñcidunmiṣitadurmukhasuptastrasyati krathati khādati dantān |
śuṣkarūkṣaviṣamāsu saritsu vyomni śaulaśikhareṣu ca yāti ||
AS.Śā.8.9 pittaprakṛtiruṣṇagauragātrastāmranakhanayanajihvauṣṭhapāṇipādatalaḥ śithilasandhibandhamāṃsaḥ karabhakapilaviralamṛdukeśaromā madhyabalāyuralpaśukravyavāyāpatyaḥ śūro 'bhimānī śīghravalīkhalatipalitapipluvyaṅgakṣutpipāso medhāvī durbhagaḥ svādutiktakaṣāyaśītābhilāṣopaśayaśca bhavati ||
AS.Śā.8.10 api ca |
dayitamālyavilepanamaṇḍanaḥ sucaritaḥ śucirāśritavatsalaḥ |
vibhavasāhasabuddhibalānvito bhavati bhīṣu gatirdviṣatāmapi ||
AS.Śā.8.11 gharmadveṣī svedanaḥ pūtigandhirbhūryuccārakrodhapānāśanerṣyaḥ |
suptaḥ paśyet karṇikārān palāśān digdāholkāvidyudarkānalāṃśca ||
AS.Śā.8.12 kaphaprakṛtistu dūrvendīvaraśarakāṇḍānyatamavarṇaḥ samasuvibhaktasnigdhasthirasukumāraśliṣṭamāṃsasandhibandhaḥ paripūrṇacārugātro mahālalāṭorubāhurvyaktasitāsitaprasannāyataviśālapakṣmalākṣaḥ siṃhamṛdaṅgaghanaghoṣaḥ kṣutpipāsoṣṇasahiṣṇurbahvojobalaśukravyavāyāpatyaściraśoṣamālyānulepano dṛḍhapracchannavairaḥ peśalaḥ satyavādī smṛtimān dhṛtimānalolupo bālye 'pyarodanaḥ kaṭutiktakaṣāyoṣṇarūkṣecchopaśayaśca bhavati ||
AS.Śā.8.13 api ca |
alpavyāhārakrodhapānāśanehaḥ prājyāyurvitto dīrghadarśī vadānyaḥ |
śrāddho gambhīraḥ sthūlalakṣaḥ kṣamāvānāryo nidrālurdīrdhasūtraḥ kṛtajñaḥ ||
AS.Śā.8.14 ṛjurvipaścitsubhagaḥ salajjo bhakto gurūṇāṃ dṛḍhasauhṛdayyaḥ |
svapne sapadmān savihaṅgamālāṃstoyāśayān paśyati toyadāṃśca ||
AS.Śā.8.15 ubhayalakṣaṇasaṅkare tu saṃsargaprakṛtiḥ |
sarvaguṇasamuditaḥ samadoṣaprakṛtiḥ |
tatrādyāstrayo nityāturāḥ doṣānuśayitaprakṛtitvāt |
viśeṣataśca dvandvaprakṛtayaḥ |
teṣu hi guṇamiśravikārakāriṣu kṣutpipāsādiṣvivārogyavyapadeśaḥ |
tasmādviparītaguṇena vidhinā doṣopakramaṇīyoktena tānupācaret |
samasarvarasena sātmyenāntyaṃ yathartuvihitena ca ||
AS.Śā.8.16 doṣavacca guṇairapi sattvādibhiḥ sapta prakṛtayo bhavanti |
tāstadabhinirvṛttaireva yathoktaiḥ śaucādibhirjānīyāt ||
AS.Śā.8.17 tathā punaḥ sapta prakṛtayo jātikuladeśakālavayobalapratyātmasaṃśrayāḥ |
dṛśyante hi puruṣāṇāṃ jātyādiniyatāste te bhāvaviśeṣāḥ ||
AS.Śā.8.18 sattvādīnāṃ ca taratamayogāccharīraviśeṣebhyaścānyonyānuvidhāyitvācca bhedāśrayamasaṅkhyeyaṃ bhavati |
śarīramapi sattvādīnanurudhyate |
sattvādayo 'pi śarīram ||
AS.Śā.8.19 sattvādyasaṅkhyabhedāveśācca rūpasvaracaritānukaraṇamapyanūkaśabdavācyamasaṅkhyabhedaṃ bhavati |
tadāveśastvanantarajanmābhyāsavāsanayā janyate |
tasmāddevamānuṣatiryakpretanārakāṇāṃ tattadviśeṣāṇāṃ ca yathāyathamevānūkaṃ puruṣasyānvavekṣeta ||
AS.Śā.8.20 vayastrividhaṃ bālaṃ madhyaṃ vṛddhaṃ ca |
tatrāṣoḍaśādvarṣādbālam |
ā ṣaṣṭermadhyam |
tato vṛddham |
teṣvapi stanyāhārobhayavṛttyā bālaṃ trividham |
tasmin dehapramāṇavṛddhiḥ śleṣmodrekaśca |
tena bālasya snehamārdavasaukumāryālpakrodhatvasaubhāgyāni bhavanti ||
AS.Śā.8.21 madhyamapi trividhaṃ yauvanaṃ sampūrṇatvamaparihāniśca |
tasmin pittodrekaḥ |
tena dīptāgnitā prajñādhikyaparipākau vyavasāyaśca |
tatrātriṃśato yauvanamācatvāriṃśataḥ sarvadhātvindriyabalavīryapauruṣasmaraṇavacanavijñānapraśrayaguṇasampūrṇatvamataḥ paramaparihāniḥ ||
AS.Śā.8.22 vṛddhaṃ tu śaśvat kṣīyamāṇadhātvindriyādiguṇaṃ valīkhalatikāsaścasāgnisādādibhirabhibhūyamānaṃ jīrṇaṃ bhavanamivābhivṛṣṭamavasīdati |
tasminmārutodrekaḥ tena ślathasāramāṃsasandhyasthitā tvakpāruṣyamavanāmaḥ kāyasya vepathuḥ kāsaḥ śvāsaḥ śleṣmasiṅghāṇakodīraṇaṃ dhātukṣayaśca ||
AS.Śā.8.23 anye punarāhaḥ |
bālyaṃ vṛddhiḥ prabhā medhāṃ tvakśukrākṣiśnutīndriyam |
daśakeṣu kramādvyeti manassarvendriyāṇi ca ||
AS.Śā.8.24 evaṃ varṣatamāyuṣaḥ pramāṇamasmin kāle |
santi punaḥ karmaviśeṣādūnādhikavarṣaśatajīvino manuṣyāḥ |
teṣāṃ yathoktaiḥ prakṛtiviśeṣairāyuṣaḥ pramāṇamupalabhya vayastridhā vibhajet ||
AS.Śā.8.25 api ca |
varṣaṃ varṣaṃ kṣayaṃ yāti nṛṇāṃ yāte śate śate |
āyuṣo 'puṇyabāhulyādyadā yanmānamiṣyate ||
AS.Śā.8.26 balamapi trividhaṃ bhavati |
sahajaṃ kālakṛtaṃ yuktikṛtaṃ ca |
tatra sahajaṃ dehasattvayoḥ prākṛtam |
kālakṛtamṛtuvibhāgajaṃ vayaḥkṛtaṃ ca |
yuktikṛtaṃ punarāhāravihārotthamūrjaskarayogajaṃ ca |
tadvṛddhikarāstvime ca bhāvā bhavanti |
tadyathā |
balavatpuruṣe deśe janma tadvidhe ca kāle sukhaśca kālayogo bījakṣetraguṇaśarīrāhārasattvasampattayaḥ svamāvo yauvanaṃ vyāyāmo harṣaśca ||
AS.Śā.8.27 tathā sārāṇyaṣṭau tvagraktamāṃsamedo 'sthimajjaśukrasatvātmakānyuttarottaravarāṇi balamānajñānārthamupadiśyannte |
api ca |
na muhyeddehamātradarśanādeva bhiṣagayamupacayena māhāśarīratvādvā balavānayaṃ kṛśatvādalpaśarīratvādvālpabala iti |
taccobhayamapyanyathā dṛṣṭaṃ gajasiṃhe ||
AS.Śā.8.28 tatra sarvaiḥ sārairupeto bhavatyatibalaḥ paramagauravayuktaḥ kleśakṣamaḥ sarvārambheṣvātmani pratyāśāvān kalyāṇābhiniveśī sthiraśarīraḥ susamāhitagatiḥ sānunādasnigdhagambhīramahāsvaraḥ sukhaiśvaryavittopabhoga sammānabhāṅmandajarāmayaḥ prāyastulyaguṇavistīrṇāpatyo dīrghāyuśca |
tadviparītastvasāraḥ |
madhyo madhyaguṇaḥ ||
AS.Śā.8.29 pramāṇaṃ punaḥ svāṅgulaiḥ pādāṅguṣṭhapradeśinyau dvyaṅgulāyate tisro 'nyāḥ krameṇottarottaraṃ pañcamabhāgahīnāstannakhahīnā vā |
caturaṅgulāyatāḥ pṛthak prapadapādatalapārṣṇayaḥ ṣaṭpañcacaturaṅgulavistṛtāścaturdaśaivāyāmena pādaścaturdaśaiva pariṇāhena |
tathā gulphau jaṅghāmadhyaṃ ca |
caturaṅgulotsedhaḥ pādaḥ |
aṣṭādaśāyāmā jaṅghā ūruśca |
caturaṅgulaṃ jānu |
triṃśadaṅgulapariṇāha ūruḥ |
ṣaḍāyāmena ||
AS.Śā.8.30 muṣkkameḍhrāvaṣṭapañcapariṇāhau |
ṣoḍaśavistārā kaṭī pañcāśatpariṇāhā |
daśāṅgulaṃ bastiśiraḥ |
dvādaśāṅgulamudaram |
daśavistāre dvādaśāyāme pārśve |
dvādaśotsedhaṃ trikam |
aṣṭādaśotsedhaṃ pṛṣṭham |
dvādaśakaṃ stanāntaram |
dvyaṅgulaṃ stanaparyantam |
caturviṃśatyaṅgulaviśālaṃ dvādaśotsedhamuraḥ |
dvyaṅgulaṃ hṛdayam |
aṣṭakau skandhe kakṣe ca |
ṣaṭkāvaṃsau |
ṣoḍaśakau prabāhū |
pañcadaśakau prapāṇī |
dvādaśāṅgulau pāṇī |
tatrāpi pañcāṅgulā madhyamāṅguliḥ |
tato 'rdhāṅgulahīne pradeśinyanāmike |
sārdhatryaṅgulau kaniṣṭhikāṅguṣṭhau |
caturaṅgulotsedhā dvāviṃśatipariṇāhā śirodharā |
dvādaśotsedhaṃ caturviṃśatipariṇāhamānanam ||
AS.Śā.8.31 pañcāṅgulamāsyam |
caturaṅgulaṃ pṛthak cibukauṣṭhanāsādṛṣṭyantarakarṇalalāṭam |
tribhāgāṅgulavistārā nāsāpuṭamaryādā |
dvyaṅgulāyatamaṅguṣṭhodaravistṛtaṃ netram |
tatra śuklāttṛtīyāṃśaṃ kṛṣṇam |
kṛṣṇānnavamāṃśā masūradalamātrā dṛṣṭiḥ |
ṣaḍaṅgulotsedhaṃ dvātriṃśatpariṇāhaṃ śira iti |
sarvaṃ punaḥ śarīramaṅgulāni caturaśītiḥ |
tadāyāmavistārasamaṃ samamucyate |
tatra yathoktaparimāṇamiṣṭamaniṣṭaṃ hīnamadhikaṃ vā |
tathā hrasvadīrghagaurakṛṣṇaromāromasthūlakṛśaṃ ceti ||
AS.Śā.8.32 iṣṭaṃ punarmahāśarīradarśanavadanahanustanāgrapṛṣṭhasvaramupacitorusthikkaṭīvakṣogrīvātālukamubhayaguṇapāṇipādacibukakarṇalalāṭam |
sūkṣmāsthidantanakhāṅguliparvakeśam |
dīrghāṅgulisakthibāhūcchvāsekṣitanetrajihvam |
vistīrṇāsyādharauṣṭhajihvālalāṭakarṇapaṭhivakṣo 'lpameḍhragrīvākeśam |
snigdhatvakkacakarajanayanasvanam |
sthirendriyatvaṅnakhakeśapārśvam |
gambhīranābhisandhisvaram |
gūḍhajatrupṛṣṭhavaṃśadantamūlam |
raktatālvoṣṭhanakhanetrāntamātāmrajihvāhastapādatalam |
kṛṣṇakeśabhrūnetrapakṣmatārakam |
śuklaśuklamaṇḍaladaśanacaritamunnatacittarakandhalalāṭodaramukhanakhapādam |
nīcairbaddhakarṇastananāsāgracaṅkramaṇam |
ghanaskandhakandharādantāṅgulitvaksauhārdam |
tanunakhamadhyajihvam |
vṛttasphiggrīvānakham |
samapṛṣṭhadantalalāṭekṣitam |
tathānupūrvavṛttāvūrū |
dakṣiṇāvartanābhiḥ |
prakṛṣṭāntaraustanau bhruvau ca |
kūrmākṛtayo nakhāḥ pādau ca |
rjvāsyaṃ nāsāvaṃśaśca |
anulbaṇe hanū veṣaśca |
ślakṣṇaṃ tālu jihvā ca |
nātisthūlakṛśāvoṣṭhau dehabandhaśca |
saspandaṃ hṛdayaṃ śaṅkhau manye ca |
soṣmatālupādodaraṃ niśvāsaśca |
pṛṣṭhato 'vanatau romaśau ca karṇau |
īṣatpralambinyau bhruvau valinaṃ suśliṣṭasandhyardhacandrākṛtilalāṭamātapatropamaṃ śiraḥ |
naikamūlā mṛdavaḥ keśāḥ dṛḍhaṃ gūḍhaṃ sirāsthisandhi |
prakṛtiyuktāni vātamūtrapurīṣaguhyāni |
hasitaruditāni ca ceṣṭitāni |
tathā snātānuliptamadhaḥprasṛtānupūrvyā śuṣyadiṣṭaṃ śarīramiti bhavati cātra ||
AS.Śā.8.33 uttarottarasukṣetraṃ garbhīdbhavati nīrujam |
āyāmajñānavijñānervardhamānaṃ śanaiśśubham ||
AS.Śā.8.34 iti sarvaguṇopete śarīre śaradāṃ śatam |
āyuraiśvaryamiṣṭāśca sarve bhāvāḥ pratiṣṭhitāḥ ||
AS.Śā.8.35 anutsekamadainyaṃ ca sukhaṃ duḥkhaṃ ca sevate |
satvavāṃstabhyamānastu rājaso naiva tāmasaḥ ||
AS.Śā.8.36 dānaśīladayāsatyabrahmacaryakṛtajñatāḥ |
rasāyanāni maitrī ca puṇyāyurvṛddhikṛdgaṇaḥ ||