home
zoom_in zoom_out import_contacts invert_colors

द्वितीयः प्रकाशः

73 रूपकाणामन्योन्यं भेदसिद्धये वस्तुभेदं प्रतिपाद्येदानीं नायकभेदः प्रतिपाद्यते—

नेता विनीतो मधुरस्त्यागी दक्षः प्रिंयवदः ।
रक्तलोकः शुचिर्वाग्मी रूढवंशः स्थिरो युवा ॥ १ ॥
477बुद्ध्युत्साहधृतिप्रज्ञाकलामानसमन्वितः ।
शूरो दृढश्च तेजस्वी शास्त्रचक्षुश्च धार्मिकः ॥ २ ॥

द्वितीयः परिच्छेदः478

वृत्तवर्तिष्यमाणकथनेन पूर्वोत्तरप्रकाशौ संगमयति रूपकाणामिति । एकार्थत्वेऽपि प्रत्यययोः प्रसिद्धिप्राचुर्येणाह नेता नायक इति । शुचिः बाह्यान्तःकरणयोर्मालिन्यरहितः । वाग्मी=समीचीनत्वे सति बहुभाषी । प्रख्याताभिजनो रूढवंशः । यौवनशाली युवा । निर्णययुक्तं ग्रहणं बुद्धिः । उद्योगहेतुः प्रयत्न उत्साहः । धृतिर्धैर्यम् । गीतादिः कला । मानोऽभिमानः ।

नेता=479नायकः । विनीतो=विनयवान् ।

यथा वीरचरिते—

यद् ब्रह्मवादिभिरुपासितवन्द्यपादे विद्यातपोव्रतनिधौ तपतां वरिष्ठे ।
दैवात् कृतस्त्वयि मया विनयापचारस्तत्र प्रसीद भगवन्नयमञ्जलिस्ते ॥480

74 मधुरः = प्रियदर्शनः । यथा तत्रैव—

राम राम नयनाभिरामतामाशयस्य सदृशीं समुद्वहन् ।
अप्रतर्क्यगुणरामणीयकः सर्वथैव हृदयंगमोऽसि मे ॥481

482त्यागी = सर्वस्वदायकः । यथा—

त्वचं कर्णः शिबिर्मांसं जीवं जीमूतवाहनः ।
ददौ दधीचिरस्थीनि नास्त्यदेयं महात्मनाम् ॥

दक्षः=क्षिप्रकारी । यथा—

स्फूर्जद्वज्रसहस्रनिर्मितमिव प्रादुर्भवत्यग्रतोरामस्य त्रिपुरान्तकृद्दिविषदां तेजोभिरिद्धं धनुः ।
शुण्डारः कलभेन यद्वदचले वत्सेन दोर्दण्डकस्तस्मिन्नाहित एव गर्जितगुणं कृष्टं च भग्नं च तत् ॥483

प्रियंवदः= प्रियमाषी । यथा तत्रैव—

उत्पत्तिर्जमदग्नितः स भगवान् देवः पिनाकी गुरु र्वीर्यं यत्तु न तद्गिरा पथि ननु व्यक्तं हि तत् कर्मभिः ।
त्यागः सप्तसमुद्रमुद्रितमहीनिर्व्याजदानावधिः सत्यं ब्रह्मतपोनिधेर्भगवतः किं वा न लोकोत्तरम् ॥484

रक्तलोकः । यथा तत्रैव—

त्रप्यास्त्राता यस्तवायं तनूजस्तेनाद्यैव स्वामिनस्ते प्रसादात् ।
485राजन्वन्तो रामभद्रेण राज्ञा लब्धक्षेमाः पूर्णकामाश्चरामः486 ॥487

75 488एवं शुचिवाग्मिरूढवंश्या अप्युदाहार्याः । तत्र शोचं नाम: मनोनैर्मल्यादिना कामाद्यनभिभूतत्वम् । यथा रघौ—

का त्वं शुभे कस्य परिग्रहो वा किं वा मदभ्यागमकारणं ते ।
आचक्ष्व मत्वा वशिनां रघूणां मनः परस्त्रीविमुखप्रवृत्ति ॥489

वाग्मी । यथा हनुमन्नाटके—

बाह्वोर्बलं न विदितं न च कार्मुकस्य त्रैयम्बकस्य तनिमा तत एष दोषः ।
तच्चापलं परशुराम मम क्षमस्व डिम्भस्य दुर्बिलसितानि मुदे गुरूणाम् ॥490

रूढवंशो यथा—

ये चत्वारो दिनकरकुलक्षत्रसंतानमल्लीमालाम्लानस्तबकमधुपा जज्ञिरे राजपुत्राः ।
रामस्तेषामचरमभवस्ताडकाकालरात्रिप्रत्यूषोऽयं सुचरितकथाकन्दलीमूलकन्दः ॥491

स्थिरः=वाङ्मनःक्रियाभिरचञ्चलः492 । यथा वीरचरिते—

प्रायश्चित्तं चरिष्यामि पूज्यानां वो व्यतिक्रमात् ।
न त्वेव दूषयिष्यामि शस्त्रग्रहमहाव्रतम् ॥493
यथा वा भर्तृहरिशतके—
प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः ।
76
विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः 494प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति ॥495

युवा प्रसिद्धः । बुद्धिः=ज्ञानम् । गृहीतविशेषकरी तु प्रज्ञा । यथा मालविकाग्निमित्रे—

यद्यत् प्रयोगविषये भाविकमुपदिश्यते मया तस्यै ।
तत्तद् विशेषकरणात् प्रत्युपदिशतीव मे बाला ॥496
स्पष्टमन्यत् ।

  1. The reading found in the MSS. is -smṛti- (instead of dhṛti) which is also given as such by B.M. From Bh.Nṛ’s comments it appears that it should be dhṛti, and not smṛti.

    ↩

  2. Only M.G.T. gives this heading.

    ↩

  3. N.S.P. nāyako vinayādiguṇasaṃpanno bhavatīti. tatra vinītaḥ.

    ↩
  4. ४।२१↩
  5. वी॰ च॰ २ । ३७↩

  6. A.T.A. tyāgaḥ = sarvasvadānam.

    ↩
  7. वीरचरिते १ । ५३↩
  8. वी॰ च॰ २।३६↩
  9. ‘राजन्वत्यः’ इति पाठः.↩

  10. A.T.A. drāṇ nandantyaḥ pūrṇakāmāś carema.

    ↩
  11. वी॰ च॰ ४।४४↩

  12. N.S.P. evaṃ śaucādiṣv apy udāhāryam. And the following portion given within brackets in N.S.P. (as here) is not found in A.T.A. too.

    ↩
  13. १६।८↩
  14. १।३८↩
  15. अनर्घराघवे ३।२१↩

  16. A.T.A. -manaḥkāyādibhiḥ, and gives the example of prāra- bhyate first and then prāyaścittam, etc.

    ↩
  17. ३।८↩
  18. ‘प्रारब्धमुत्तमगुणास्त्वमिवोद्वहन्ति’ इति पाठः क्वचित्.↩
  19. नीति॰ श्लो॰ २६↩
  20. १।५↩