यदर्थग्रहणं स्वदृष्टग्रहणविशेष्यं तच्छद्बकल्पनामात्रघटितात्मनामहेतुताप्रतिपादनार्थ ।
अर्थस्यैव गमकत्वसम्भवात्1152 ।
नन्वसिद्धविरुद्धानैकान्तिकलक्षण एव हेतुरप्रतिन्नार्थप्रतिपादने1153 । यदि चास्य
त्रैरुप्यमस्ति कथमहेतुरथ त्रैरूप्याभावस्तदा स्वार्थानुमानलक्षणादेव निवृत्तिः किमर्थग्रहणेन ।
त्रिरूपलिङ्गाख्यानं हि परार्थानुमानं । न । स्वार्थानुमानेपि कल्पनारोपितं त्रैरूप्यं प्राप्तमेव
हेतुलक्षणम् । कथन्ततो निवृत्तिः । नात्र तर्हि तदर्थग्रहणं कर्त्तव्यं1154 । स्वार्थानुमान एव
कर्त्तव्यताप्राप्तेः ।
अत्रोच्यते1155 । स्वनिश्चयवदन्येषामिति वचनादत्र कृतं तत्रामि भविष्यतीत्यदोषः । तत्रैव
कस्मान्नेति चेत् । तत्र वा क्रियतामात्रवेति को विरोधः । अस्ति चात्र प्रयोजनं । तथाहि (।)
किञ्च । परार्थ एव यत्न परः कार्य इति चात्रैव महान् यत्नो विधेयो महात्मनेत्यर्थ
ग्रहणमत्र । परमार्थतस्तु कल्पनारोपितो हेतुरनैकान्तिक एव । तथाहि ।
न खलु कल्पनासमारोपितस्य साध्यवस्तुप्रतिबन्धः । वासनामात्रप्रवर्त्तितत्वात् ।
यद्येवमप्रतिबन्धादेव न हेतुः । न । प्रतिबन्धस्यात एवाक्षेपात् । नहि साक्षात्प्रतिबन्ध
प्रतिपादनमस्ति । ततोर्थग्रहणं । न हि पक्षसपक्षान्तरत्वं नित्त्यानित्त्ययोरेकत्र नियतं यो यः
पक्षीक्रियते तदपेक्षया तत्र तत्र सञ्चारात् । न चेदृशी वस्तुसिद्धिर्विवक्षान्तरेन्यस्य साधनात् ।
२. पक्षचिन्ता
१. हेतुपक्षवचनमसाधनम्
(१) हेतुवचनं असाधनम्
ननु पक्षः साध्य एव तदपेक्षयान्यस्य सपक्षत्वात् । तत्र पक्षसमपक्षान्यतरत्वं नाम
धर्मस्तद्विपक्षाद् व्यावर्त्तते । ततः कथन्न हेतुः । नहि पक्षसपक्षनियतो धर्मः साध्यव्यभिचारी ।
तदसद्यतः ।
यद्ययमर्थः पक्षसपक्षान्यतरत्वादिति शब्दघटानित्यता सामान्याव्यभिचरितधर्मयोगा-
-
१ T. अर्थाभ्यां गम॰
↩ -
२ T. प्रतिपादनेन न भवति
↩ -
३ T. कथं ततो निवृत्तिर्न्नात्र तर्हि तद्ग्रहणं कर्त्तव्यम् ।
↩ -
४ T. स्वनिश्चयवदन्यस्य वचनमपि साधनमिष्यते ऽयुक्तवादिनस्त इति प्रतिपादितं भवति ।
↩
स्वनिश्चयवदिति यावद् वचनमपि साधनमिति न लभ्यते भाषान्तरे, मध्ये चतुर्दशी
कारिकाऽपि लुप्ता । -
५ B. कल्पिता—इत्यपि पाठस्तत्रैव ।
↩