यत्कृतकं तत्सर्व्वमनित्यमिति सर्वोपसंहारेण व्याप्तिदर्शने तद्व्यप्तं कृतकत्वं तत्रोपदर्शितं ।
तथाभूतमेवेत्यनित्यता शब्दस्येति ज्ञायत एव किं प्रतिज्ञापादेन विषयोपदर्शनार्थेनेत्यन्यथैव1182
विषयस्य प्रसिद्धेः । अथ प्रतिज्ञा (पद) मन्तरेण कथम्विरुद्धहेतुनिश्चयः । नैष दोषः ।
यदि प्रतिज्ञापदानुपादानं कथं विरुद्धोयं हेतुरिति ज्ञायते परेणेति कस्यायं पर्यनुयोगः
वादिन इति चेत् । न सम्यगेतत् । भद्रमेवापतितं मा ज्ञासीत्प्रतिवादी किं मया तस्य सौर्क्य ।
करणीयं (।) व्याप्तिपूर्व्वके प्रयोगे शास्त्रकारेण कर्त्तव्यतयाभिहिते विहितो विरुद्धस्यासम्भ
वाद्वादिनो महानुमपकार इति च शास्त्रकारस्यापि न दोषः । न ह्यसौ वादिबधाय शास्त्रकृत् ।
प्रतिवादिनोनुग्रहः कर्त्तव्यं एवेति चेत् । कः प्रद्वेषोऽन्यत्रेति यत्किञ्चिदेतत् । यदि
नित्त्यः शब्दः कृतकत्वात् । यत्कृतकन्तदनित्त्यमिति । अत्र विरुद्धहेतुचोदनं । तदा न
कश्चिदनुन्मत्तस्तदैव नित्त्यत्वं प्रतिज्ञायानित्त्यत्वेन व्याप्तिमुपदर्शयेत् । अथ नित्त्यत्वेन व्याप्ति
मुपदर्शयेत्तदा व्याप्तिविपर्ययादेव विरुद्धत्वप्रतीतिः । अपि च । यस्य प्रतिज्ञापदप्रयोगस्त
दपेक्षया विरुद्धाभिधानं । नित्त्यः शब्दः कृतकत्वादिति चावसरे । अथ प्रतिज्ञापदमन्तरेणा
दृष्टमुद्गरपातायमानं साधनवाक्यमुद्धेगाय भवेत् । अतस्तदुपादानं । यतः प्रकरणार्थनिवे
दनाय1183
प्रतिज्ञा ।
अत्रोच्यते । प्रस्तावमन्तरेण प्रतिज्ञावचनमप्यदृष्टमुद्गरायत एव । प्रतिवादिना
प्रस्तावः कृत इति चेत् । कृतं प्रतिज्ञापदेनेत्यलं प्रसङ्गेन ।
२. प्रतिज्ञा न साधनावयवः
1184ननु प्रतिज्ञापदमन्तरेण साधनन्यूनता भवेत् । तथा चाह । हीनमन्यतमेनाप्य
वयवेन प्रतिज्ञादीनां न्यूनं1185 ।
साधनावयवत्वे हि सिद्धे तन्नयूनता भवेत् । साधनावयवत्वञ्च प्रतिज्ञाया निराकृतं । १०२ ।।
साधनावयवेन न्यूनं साधनं न्यूनं भवेत् । प्रतिज्ञायाश्च न साधनावयवत्वं । यतः ।
नहि तदसम्बद्धं तदवयवः । नापि तेन न्यूनं न्यूनं । अनुपयोगिनापि न्यूनत्वेना
नुपयोगिनामनङ्गन्तत्त्वादन्यूनतैव न भवेत् । अथानुपयोग्यभावेपि न न्यूनं । प्रतिज्ञापदेनापि
तथा सत्यसता समानमित्यचोद्यं । यदि च प्रतिज्ञासाधने सत्युपगम्यते1186 तदा साध्य
निर्द्देशः प्रतिज्ञेति1187
प्रतिज्ञालक्षणमतिव्यापि भवेत् । साध्यमसिद्धमपि साधनं भवतीत्य-
-
१ M. उक्तमत्र विना॰
↩ -
२ B. ॰र्थेनान्यथैव
↩ -
३ B. निवेद॰
↩ - According to table of contents, this is heading 4, on the same level as प्रतिज्ञानिरासः. According to the text, however, it is on the same level as न्यायोक्तलक्षणे दोषाः.↩
-
४ न्यायसूत्रं
↩ -
५ B. साधनमुच्यते
↩ -
६ B. न्यायसूत्रं
↩