अन्यदोषदुष्टत्वेपि स्नेहो न क्रियते किं पुनर्यत्र स्नेह एव दुष्टो भवति । तत्राह ।
अन्यदोषेण हि स्नेहो नेति विषयदोषाद्युक्तमेतत् । अदुष्टे तु विषये स्नेहाभावो न
युक्तः । सुखहेतौ नास्ति दोषो गुणस्य भावात् । अथ स्नेह एव दोषः । भवतु किं भविष्यति ।
दुष्टत्वात् स्नेहस्य वर्जनमिति चेत् । नैतदस्ति । विषयदोषमन्तरेण स्नेहपरित्यागा
भावात् । तस्मात् ।
इच्छाद्वेषौ हि गुणदोषदर्शनाद् भवतः, तदभावान्न भवत इति न्यायः । आत्मसुख
साधनञ्च गुणः । तद्दुःखसाधनं दोषः । तच्चेद्विद्यते । नास्तीच्छाद्वेषप्रहाणं ।
अथापि स्यात् । बाह्यं वस्तु गुणवदपि परित्यज्यते ।
तदप्यसत् । बाह्यं वस्तुहि बाह्यकारणाधीनं परित्यज्यते स्नेहात्मदर्शनबलादुपजा
यमानोऽपरापरः कथं परित्यक्तुं शक्यः । विषयस्य हि स्नेहविषयत्वमुपादानञ्च गुणत्वेन तद
भावात् । तत्र स्नेहपरित्यागोऽनुपादानञ्च । स्नेहस्य तु न गुणवत्त्वात् उपादानमपि तु
विषयगुणात् । ततो विषयगुणकारणसद्भावात् कुतः स्नेहस्यानुदयः ।
—इति संग्रहः ।
अपि च ।
आत्मा हि प्रथमं दुःखसमाश्रयः । आत्मनि सति पश्चात् स्नेहो दुःखस्य कारणं ।
अत्माभावे तु कस्य दुःखं । तत उभयस्यापि दुःखहेतुत्वात् द्वयोरपि न विरागो न वैकत्रापि ।
अथापि स्याद्(ा) आत्म नि दुःखहेतुत्वं परोपाधिकं न तस्यापि स्वगतो दोषः । आत्म
स्नेहधर्माधर्म्मसंस्कारसहायः आत्मा दुःखहेतुरत्राह ।
नखल्वनिर्दोषे वैराग्यं कस्यचित् न चात्मस्नेहोदय आत्मानमाश्रयमन्तरेण५ दुःख
हेतवोऽतो न तेप्यात्मवत् सदोषाः । अतो न वैराग्यसम्भवः ।
ननु सुखहेतुत्वं स्नेहस्य ।553 हेतुतस्तद्विपर्ययसम्भवाद् वैराग्यं । न खल्वपकारिणि स्नेहः ।
अत्रोच्यते । नात्मीयबुद्धिविषये दुःखहेतावपि स्नेहविगमो दृष्टः । तस्मादात्मीय
बुद्धिपरित्यागे वैराग्यं । आत्मीयबुद्धेरेव परित्याग इति चेत् । नोपभोगाश्रयत्वेन प्रतिपन्नेषु
शरीरादिषु कस्यचित्554 आत्मीयबुद्धिविगमः । तथा हि देवः स्यां नागः स्यामिति विशिष्टं
शरीरादि मम स्यादिति तेष्वात्मीयबुद्धिं विधत्ते । तत एवंभूतबुद्धिमानेव कथं विरक्तः । तथाहि ।
यदाहि555 केशादिषूपभोगविषयता तदा सस्पृहतात्मीयबुद्धिजन्मिका । यदा तु विपर्ययः
तदा वैराग्यं सस्पृहताविगमस्वभावं नान्यथेति विभागः ।
किञ्च । वै शे षि का दीनां ।
सुखादिना समवायसम्बन्धः । शरीरेण संयोगः । शरीराश्रितै रूपादिभिः संयुक्तसम
वायः (ा) रूपत्वादिभिः समवेतसमवायः । श्रोत्रेन्द्रियेण संयोगः (ा) चक्षुरादिना सांयोगि
संयोगः । इत्यात्मसम्बन्धो न व्यपैति । ततो दोषदर्शनेपि न हीयते तेषु स्नेहः । अथ
समवायादिसम्बन्धं नाङ्गीकुर्य्यात् । तत्रापि परिहारः ।
उपकारप्रभावितो हि सर्वत्र स्नेहः । तेन कुतो वैराग्यादयः ।
अथ परः प्रत्यवतिष्ठेत ।
यथा तद् दुःखं तथा सुखमपि । सविषान्नवत् । नहि सविषमन्नं दुःखमेव । सुख
त्वस्यापि सम्भवात् । तथा गर्तसूकरादिशरीरं दुःखमपि सुखमेव । कथञ्चिदतो न परि
150
त्यागविषयः इन्द्रियादिः । ननु तादृशं दुःखसम्मिश्रं दुःखमेव । एवं तर्हि सुखसङ्गतं सुखमेव
इति प्राप्तं । किञ्च (ा) ।
यदि विशिष्टं सुखं लभ्येत स्यादन्यथा वैराग्यं । न चाविवेकिनो विशिष्टसुखतृष्णा
विवेकाभावादेव । विवेको भविष्यतीति चेत् । विवेक एव तर्हि दुःखहेतुरिति विवेक एव
वैराग्यं स्यात् । अथ विवेकोऽवश्यमेव हेतुबलादेवं तर्हि नैरात्म्यावबोधतोपि विवेकवतोऽनि
वार्य्य एवेति नात्मदर्शनान्मोक्षः । आत्मभावना त्वसम्भविनी ।
बुद्धिसुखदुःखेत्यादिसमाश्रयो ह्यसावात्मा । भाव्यमानोप्यसौ तादृश एव भवेत् । अथ
पुरुषकाराश्रयाद् दोषरहितोऽसौ क्रियेत । तदसत् ।
अत एवाह ।