Pramāṇavārttikālaṅkāra

(आत्मवादे दोषाः)—

यस्यात्मा वल्लभः तस्य स नाशं कथमिच्छति ।

भिन्नमात्मस्वरूपञ्चेत् न वेत्यात्मा स्ववित् कथं ।

अथासम्वेदनस्यास्य वेदनं घटरूपवत् ।

रसादीनां हि भोग्यत्वे भोक्तृता नोपलभ्यते ।

151

तस्मात् स्वसम्वेदनरूप एवात्मा उपशान्तो556 ऽन्यथा तस्याभावप्रसङ्गात् । स च सुखादि
सम्वेदनस्वभावो यद्यन्यथा भवेत् नाश एवास्य स्यात् (ा) यस्य चात्मा वल्लाभः स तस्य नाशं
कथमिच्छेत् ।

अवस्थास्तस्य नाशिन्यो नावस्थातेति557 चेन्मतं । तद्रूपव्यतिरेकेण नावस्थातोपलभ्यते ।। ८१२ ।।

अथापि स्यात् (ा) सम्विद्रूपता न विनश्यत्येव । सुखादीनामेव विनाशः । नैतदस्ति ।

तथा च ।

यद्यपि नाम कूटस्थनित्यतया नोत्तरोत्तरोपलम्भस्तथापि तस्य नित्यताऽविकारितैव ।

तथा क्रमाभावेन चोपलम्भस्य ।558 तस्माद्यदि क्रमभाव्युपलम्भस्तस्य त्रुट्यत्तयो559
पलम्भनाश एव प्रसक्तः । एवं च क्रमोपलम्भेच्छायां नाशेच्छैव प्रसक्ता । ततश्च ।

यस्यात्मा वल्लभस्तस्य स नाशं कथमिच्छति ।

अनुपलम्भं कथमिच्छतीति चेत् । मृताद्वरं दुर्बलता । वल्लभत्वेस्य जीवितं वरमस्तु
न मृद्दृष्टिः560 जीवितस्योपरोधिनी । नन्वदृष्टेन तेन किं कर्तव्यमिति । पुनर्दर्शनमेषि
तव्यं । तथा च सति क्रमभावित्वे स एव विनाशः । अयमपरोऽस्त्येवात्मवादिनो दोषः ।
अथवा समानरूपोपलम्भाद् एकता पूर्वापरयोर्युक्ता । भिन्नरूपोपलम्भे तु भिन्नतैव स्पष्टा(ा)तथा
च सति पूर्वकस्य विनाशः । एवं च यस्यात्मा वल्लभस्तस्य विनाशं कथमिच्छति ।

अथवा बोधरूपतया आत्मा सर्व एक एव । सतु पुनरुपाधिभेदाद् भेदमाश्रयते । यथाकाशस्य
एकत्वे घटाकाशं पटाकाशमिति भेदावभासः । तस्मादात्मनामविद्याकृत एव भेदः । यद्येवं ।

यदि घटाकाशं घटाभावे न भवति यथा तथाऽविद्याभावे न भवेत् प्राणी (ा)
तथा सति घटाकाशाभावे सत्यन्येन सहैकमाकाशं जातमिति । आकाशविभागाभाववदात्म
152 विभागोपि न स्यादिति न स्वपरविभाग इति विनष्ट एवात्मा स्यादहमिति । परव्यवच्छेदेना
त्मत्वात् । आकाशतामुपगतस्य न क्रियाभोगादय इति नाकाशाद्विशेषः । ततो यद्यात्मा
वल्लभस्तस्य स नाशं कथमिच्छति । वस्तुबलादिदमायातमिति चेत् । नैरात्म्यमेव तर्हि
प्रसक्तं ।

अथापरघटादिरूपेणासौ व्यवस्थितः तथा सति सुतरामेव संसारी देवदत्तादिरूपेणापि
व्यवस्थानात् तस्मान्मुक्तत्वे सत्यभाव एव तस्याकाशवदिति । न च तादृशां मोक्षेण किञ्चित्
प्रयोजनमित्यहो महत्प्रेक्षापूर्वकारित्वं योगिनां ।

अथ परमार्थतो नात्मा क्रियाभोगाद्याश्रयस्तत्वं । तस्याविद्यावशादेव तथा स्नेहा
दयः । अत्र परिहार उच्यते ।

सर्वव्यवहारातीताद्यात्मोपलम्भतूलावलम्बि561 गगनात्मैवाऽतो यस्य यत्र प्रेमासौ न तं
तादृशमिच्छति । प्रेम्णः प्रकृतिरेवैतादृशी न भवति । भवन्ती वाऽप्रेक्षापूर्वकारितां परिदी
पयेत् । तद्वरं संसार एव प्रार्थितः । संसारसुखस्यापरितोषजनकत्वादिति चेत् । उच्यते ।

नहि सुखमप्रार्थनीयं नाम किञ्िचदस्ति । ततः सकलसुखसम्पदासीनस्यापि ततः परं
सुखातिशयवाञ्छा विद्यत एव । तदेव सुखं पुनः पुनः प्रार्थयत इति नाप्रार्थनं562 चित्तमस्यास्ति ।
प्रार्थना च नाम तृष्णा३ऽपरव्यपदेशा । महदेतन्महतां दुःखं, ततः सर्वं सुखमपरितोषजनक
मेव । ततः सुखी न कश्चिदपि परिनिर्वृतः । यतः पर्यायेण सकलसुखाकांक्षैवास्य भवति ।
ततः दृष्ट्वा वानुपादानं ततः सुखस्य कर्मोपचिनोतीति संसार एवानेन स्थातव्यं(ा) ।

ननु वैराग्यमपि दृश्यत एव न नाम न दृश्यते । तत्तु सुखाशयैव यतः परिखिन्नः । तदु
पायान्वेषणप्रयासेन दुःखमेव मन्यमानः सुखाभिमुखः प्रकारान्तराभिलाषी वैराग्यमभिमुखी
करोति नत्वात्मनि निस्नेहः । अत एवाह ।

अयमत्र परमार्थः ।

नन्वात्मग्रहमेवायं परित्यज्य दोषपरिहाराय वर्त्तिष्यते । ततः कथमात्मीय
स्नेहादयः । उच्यते । यद्यात्मग्रह एवास्य नास्ति दोषनिराक्रिया किमर्थं । नह्यनर्थित्वे
किञ्चित् कर्तुं प्रवर्तते ।

153

परार्थकरणेच्छायां सुखिनं तं यदीच्छति । परेण क्रियतामेव563 रुचावात्मग्रहः पुनः ।। ८२९ ।।

तस्माद् (ा)

यस्य नामात्मग्रहः स यत्किञ्चित् आत्मोपकारिणं गुणलेशमाश्रित्य तत्राभिमुखीभूत
आत्मीये वैराग्यं प्रतिबध्नात्येव दोषदर्षी (ा) नैवमिति चेत् न दोषदर्शनस्यैव तेनगुण दर्शनेन
प्रतिबन्धात् । तस्मादात्मन्यविरक्तो विरक्त एवात्मीये ।।

स्यादेतद् (ा) आत्मानं परित्यक्तुमसमर्थः । नहि स एव तेन लक्ष्यते । तथाहि
यथास्ति न तथा त्यागो यथा नास्ति तेन नात्मपरित्यागः रागस्य केवलः । ततो
रागिता परित्यागात् सदैव सुखी । अत्रोच्यते ।

यदि चात्मनि विरागः कस्य स विरागः । नेदानीमस्ति यो विरज्यते । अन्योह्यन्य
स्तत्र विरक्तः भवति । स एव चेदविरक्तस्वभावः स न विरक्तो भवति । अत्रोच्यते ।

तस्मादात्मैव तेन परित्यक्तव्यो यथा त्यजत्यसावात्मानं तथा व्यर्था दुःखभावना ।
येनाप्याकारेण न परित्यजति तथापि व्यर्था दुःखभावना वैराग्यं कर्तुमशक्यत्वात् । अथवा ।

यत्र त्यजत्यसौ तं यथात्मानमतोऽभावत् त्यागस्य व्यर्थदुःखभावना । न दुःखभावनार्था
त्यागात् समर्था । न खलु विरागस्यास्य कारणं । यथात्मनस्तथात्मीयस्यापि । ततो
न तादृशा विरागेण मुक्तो भवति । इतोपि व्यर्था दुःखभावना । यतः ।

154

यदि दुःखभावना विरागाय स्यात् युक्तं । यदा साविष्येत, न चासौ विरागाय । दुःख
भावना हि दुःखसाक्षात्‌करणहेतुरेव । नान्यथासौ विरागाय । भावनाविभावितदुःख
सन्तानो विरागी यथा स्यात् न चैवं । यतः पूर्वमिति तद् दुःखं प्रत्यक्षमेव । प्रत्यक्षपूर्वकनिश्चय
सम्भवात् । अन्यथा न संसारपरित्यागार्थी भवेत् । नह्य साक्षात्कृतं दुःख पीडयति ।
न च तथापि विरागः । ततो व्यर्थिका दुःखभावना । प्रियविप्रयोगादिदुःखं हि सकललोकस्य
प्रत्यक्षं तदा चेदविरक्तो दुःखभावनया कथं विरागो भवेत् ।

ननु दुःखभावना सकलस्य दुःखस्य स्मरणसंकलने भवन्ती महतीं दुःखसंहतिं विभावयति ।
ततो विरागितेति चेत् । तत उद्वेगात् विरागः स्यात् । नैतदस्ति । यस्मात् ।

यथा दुःखसन्तानं विभाव्य विरागस्तथा विपर्ययात् सरागोपीति कथं मुक्तिः ।

ननु प्रशमसुखस्यान्नो (?) द्वेजनात् न संसारसुखसतृष्णः (ा) तदप्यसत् । यतः ।

ननु दृश्यत एव । प्रीतिहेतौ दोषदर्शनाद्वैराग्यं । तत् कथं दोषदर्शनेपि दुःख
भावनया न विरक्तः । नैतद्यतः ।

यद्यपि क्वचिदपराधकारिणि जनें विरक्तिः क्षणं तथाप्यसौ न सर्वथा विरक्तिः । न
खलु कामी क्वचित् कामिन्यां विरक्तस्तथापि वनितान्तरेऽविरक्त एव तत्र च पर्यायेण ।
तथाहि । रागविरोध्यवस्थानादेवासौ विरक्तस्तदविरोध्यवस्थात (:) जनो पुनरविरक्त
एव । तस्माद्रागशक्तिसंङ्गतः एवासौ विरक्तः, नतु सर्वथा । पुनस्तत्रैव रागदर्शनात् ।
अत एवोक्तं । तद्धि भिक्षवः प्रहीणं यदार्यया प्रज्ञया । तस्मादस्य ।

यस्य हि हेयोपादेयविभागस्तस्येच्छाद्वेषौ । न सर्वंः/?/ सर्वदा हेयो नाप्युपादेयः ।
पर्यायेणेच्छाद्वेषौ परस्परबीजकौ पर्यायेणास्य भवत एवेति कथमात्मधी (?)युक्तः565 । नैरात्म्य
दर्शिनः पुनः सर्वत्रोपेक्षा हेयोपादेयविभागस्ततः सकलसक्तिनिर्मूलने व्यवस्थितस्य कुतो
रागादिसम्भवः । अपि च । विरागभाविरूपे वस्तुनि भवेन्नान्यथा न चात्मदर्शिनिः क्वचिद्वि
रूपता । न तावदस्य आत्मा सदोषः । तत्र स्नेहोपि निर्दोषविषयत्वाददोषः । उपलब्धि
साधनान्यपि निर्दोषाणि । एतावदेव सकलं जगत् क्वेदानीं स विरज्यते ।

—इति संग्रहः

155

अथापि स्यात् ।

ननु विषयस्य सदोषतापि दृश्यते शरीरादेश्च । ननु का तेषां सुखहेतूनां सदोषता
दुखहेतुता । ननु पर्यायेण सर्वस्य सुखहेतुता कदाचति् दुःखहेतुता चेत् । नन्वात्मन्यपि सा
समानैव । तत्र चेदात्मनि तद्दोष एवाविरक्तः । क्व विरागवान् भवेत् । आत्मा परित्यक्तुमशक्य
इति चेत् । आत्मीयेपि न विरागः । दोषाँस्त्यक्तुं शक्यत्वाच्चात्मीयस्यैव त्याग इत्यपि मिथ्या ।
यदा यदा यस्य दोषस्तदा तस्य त्यागो न सर्वदा । यथा दोषाणां त्यागः तथा दोषानित्यतया
त्यागानित्यतापि । सुखहेतावपरित्यक्ते पश्चादभावे महद् दुःखमिति चेत् तस्मात् मूलत एव
परित्यागो युक्तः । एवं तर्हि दुःखेपि सति तदनन्तरं महत् सुखं भवतीति दुखमप्युपादातव्यं ।
तस्मान्न क्वचिद्विरागोस्त्यात्मदर्शिनः । अपि च ।

तथा ।

न गुणदर्शनादिन्द्रियादौ स्नेहः, अपि त्वात्मीयदृष्टेः ; तथाहि दोषवत्यपि आत्मीयतया
परिगृहीते स्नेहस्य भावात् इन्द्रियादौ गुणवत्यपि परत्राभावात् बालपश्वादीनां चापरिकलित
गुणदोषाणां भावात् । आत्मीयेपि च व्यतीते अभावादनागते च । तस्मान्न दोषदर्शनान्निवर्तते
स्नेहः । एवं तर्हि दोषदर्शनादात्मीयबुद्धिरेव न भविष्यति । तद्भावाच्च स्नेहः । गुण
दर्शनसम्भूतस्य आत्मीयदर्शनस्य दोषदर्शनेनापाकरणात् । न किञ्चदेतत् । यतः ।

दोषवत्यपि क्वचिदात्मीयबृद्धेर्भावात् । गुणवत्यपि चाभावात् व्यतीतादौ चेति ।

स्नेहो हि नामापि दोषदर्शनेन हीयेत यदि तावता । यावता स्नेहेन तदेव दोषदर्शन
मपाक्रियते सद्गुणारोपविधायिना । मध्यस्थतया चेतसो दोषदर्शनमनारोपश्च गुणाना
मिति चेत् । न (ा) स्नेहेन स एव मध्यस्थभावो न लभ्यते । विषयान्तरे स्नेहान्तरेण यदि
परमसौ बाध्यते नान्यथा । तथा च ।

तस्मान्न दुःखभावनया स्नेहपरित्यागतो मुक्तिरात्मदर्शिनः ।

156

अत्र सां ख्याः प्राहुः । नात्मदर्शिनां दुःखभावनासम्भवत्यपि तु प्रकृतिपुरुषान्तर
परिज्ञानतो मुक्तिः । तथाहि ।

प्रकृतिः सुखादिस्वभावायाः विवेकेनाग्रहणादमुक्तिरात्मनः । ततः केवलज्ञानोदय
एवमुक्तिरात्मनः । तदप्यसत् । यतः ।

हाम्युदयदर्शनमेव भेद(द)र्शनम् (ा) अन्वयव्यतिरेकभावतो हि भेदः । आत्मा
न्वयी सुखादयो नान्वयिनः । ततो विरुद्धधर्म्माध्यासाद्भेद इति । अथैतदेव न पर्यालोचयति
संसारी । तथा सत्यमुक्तिरेव । विवेकाध्यवसायस्यासम्भवात् । न खलु सुखार्थी तस्य
हानावाद्रियते । सुखादिरहितेनात्मना न कश्चिदर्थी प्रेक्षावान् । केवलस्यार्थिनः संसर्ग्गात्
प्राक् न संसारः प्रधानेन सह एकतामात्मनि पश्यतः स इति चेत् । तदसत् ।

ननु दुःखसंवेदनाद् दृश्यत एव निर्वेदः स कथमन्यथा क्रियेत । अत्राह ।

यतः ।

दुःखसंवेदनोद्विग्नोपि न वैराग्ययोगी स्नेहेनैव ह्यसावात्मन्यात्मीये च प्रतिकूलदर्शनात्
विद्वेषवानेव हि तदा । अशुभादिवस्तुप्रत्ययमात्रमेतत् । वैराग्यस्य पारमार्थिकस्यात्म
दर्शिनस्तु स्नेहादमुक्तिरेवावस्थान्तरप्रार्थनातो द्वेष एव सर्वदा भावी तत्र तु वैराग्यं(ा)
नैतदस्ति ।

157

ननूद्वेगमन्तरेण कथं मुक्तिः

तदसत् ।

तत एव च ।

धर्मतामात्रदर्शनेन हि ममतामवाप्यते चेतसो(ा)ननु नय569 प्रतिधप्रहाणेन वैराग्ययोगि
तायोगिनामस्मत्पक्षे नान्यथा(ा) कथं तर्हि दुःखभावनोक्ता भगवता । अत्र प्रतिवचनं ।

न खलु दुःखदुःखतामात्रमभिसन्धाय दुःखभावनोक्ता । रागिनां हि तावन्मात्रेण
वैराग्यसुखभङ्गे सति पक्षपातपरित्यागात् संसारदुःखभावना योग्यता यथास्यादिति तूक्ता ।।
सा च संस्कारदुःखता शून्यतैव परमार्थतः । ततः शून्यता दृष्टेरेव मुक्तिः ।

शेषास्तु भावनास्तदर्था एव । अत एव नैरात्म्यदर्शनावसाना भगवतो देशना ।
यदाह । रुपं भिक्षवो नित्यमनित्यम्वा । अनित्यं भदन्त । यदनित्यं तद् दुःखं सुखम्वा ।
दुःखं भदन्त । यदनित्यं तद् दुःखं विपरिणामधर्म्मकं कल्प्यन्तु तदेवं द्रष्टुं एतन्मम, एषोऽहमस्मि
एष ममात्मेति । नो हीदं भदन्त इत्ये571 वं हेतुफलभावेनानात्मदर्शनमेव मुक्तेरुपाय इति कथितं
भवति । यः पुनरात्मदर्शी सोऽविरक्त एव ।

आत्मदर्शनबीजे हि व्यवस्थिते आत्मीयदर्शनमनुपहतं संसारहेतुः । तत आत्मनि
आत्मीये चाविरक्तो नियमेन तृष्णावांस्ततः सर्वकर्म्मारम्भसमाश्रितः । क्लेशकर्म्मभ्याममुक्तः
संसार्प्येवासाविति कुतः तस्य मुक्तिगन्धोपि ।

अथापि स्यात्(ा) अत्मीयमेव परमार्थतो नास्ति । तेन कुतः स्नेहसम्भवः(ा)स्नेहो हि
नाम विषये भवति । न निर्विषयः । तदप्यसत् ।

158

दृश्यमानमात्मीयं कथमिव शक्यं नास्तीति प्रतिपादयितुं । अविद्यानिबन्धनत्वात्
सर्वस्येति चेत् । ना अविद्याया आत्मव्यतिरेकेणाभावात् । नाविद्या पुरुषादन्या पुरुष एवेदं
सर्वमिति572 वचनात्(ा)ततोऽविद्यास्वभावत्वात् अस्य भ्रान्तता न कदाचिदपेयात्(ा)नहि
तदात्मभूता भ्रान्तिस्ततोऽपैति । तस्यैवापायप्रसङ्गात् ।

प्रतिक्षिप्तश्चस्या द्वा दः । किञ्च आत्मीये असति क्रियाभोगौ न स्तः क्रियाभोगा
त्मकत्वादात्मनः । अथ परमार्थत एतदपि नेष्यत एवेति चेत् । आत्मनोपि परार्थत्वे कोऽव
ष्टम्भः । सम्वेदनेन तस्य परिच्छेदादिति चेत् सर्वसम्वेदनप्रसङ्गः । अभ्यासात्स्वप्नादिवदसत्त्व
मिति । न युक्तमात्मनोपि न पारमार्थिकत्वं अथाद्वैतं । तदा चित्राद्वैतमिति । नात्मा
नामास्ति, नित्यत्वस्य प्रत्युत्पन्नस्वभावमात्रग्रहिणा प्रत्यक्षेणाग्रहणात्(ा) पूर्वापरप्रत्यक्षयो
र्युगपदभावात् । एकैकेन नित्यतात्मनः । अथपरमार्थ एतदपि नेष्यत एवेति चित् प्रतीतिः573 ।
न च संघटनं स्मृतेरप्रमाणत्वात् । प्रत्यक्षाभावेऽनुमानाभा(वा)च्चेति । ततो नात्मदर्शना
त्समीहितार्थसिद्धिः ।

नैरात्म्यदर्शनादेव मोक्षो नान्या गतिः प्रामाणिकीत्युपसंहारः ।