153
परार्थकरणेच्छायां सुखिनं तं यदीच्छति । परेण क्रियतामेव563
रुचावात्मग्रहः पुनः ।। ८२९ ।।
आत्मनःक्षणिकत्वेपि विशिष्टक्षणसम्भवात् (ा) परार्थः
564 सम्भवत्येवतस्मादात्मग्रहो वृथा ।। ८३० ।।
महानुभावता योगात्तेनैव यदि तत् क्रिया । महानुभावता कैव तस्य मिथ्याभिमानिनः ।। ८३१ ।।
तस्मात् दुःखिनमात्मानं यो न वाञ्छति भावतः । स एवात्मग्रहस्तस्य तथात्मीयग्रहोदयः ।। ८३२ ।।
अथ दीर्घकालसुखाकांक्षो नात्मीयग्रहवान् यदि । दीर्घकालसुखादृष्टेरिच्छा तत्र कथं भवेत् ।। ८३३ ।।
कदाचित् स्यादिति यदि प्रवृतिर्न भवेदपि । न स्यादपि कदाचित्तन् नष्टा मर्कटचान्द्रिका ।। ८३४ ।।
योग्यवस्थागतस्यास्य न विप्रः किं भविष्यति । अन्योन्यसंश्रयादेवं वृत्तिस्तत्र भवेत् कथं ।। ८३५ ।।
तस्माद् (ा)
यत्नेप्यात्मीयवैराग्यं गुणलेशसमाश्रयात् ।। २३७ ।।
वृत्तिमान् प्रतिबध्नाति तद्दोषान् संवृणोति च ।
यस्य नामात्मग्रहः स यत्किञ्चित् आत्मोपकारिणं गुणलेशमाश्रित्य तत्राभिमुखीभूत
आत्मीये वैराग्यं प्रतिबध्नात्येव दोषदर्षी (ा) नैवमिति चेत् न दोषदर्शनस्यैव तेनगुण दर्शनेन
प्रतिबन्धात् । तस्मादात्मन्यविरक्तो विरक्त एवात्मीये ।।
आत्मन्यपि विरागश्चेत् नेदानीं यो विरज्यते ।। २३८ ।।
त्यजत्यसौ यथात्मानं व्यर्थातो दुःखभावना ।
स्यादेतद् (ा) आत्मानं परित्यक्तुमसमर्थः । नहि स एव तेन लक्ष्यते । तथाहि
यथास्ति न तथा त्यागो यथा नास्ति तेन नात्मपरित्यागः रागस्य केवलः । ततो
रागिता परित्यागात् सदैव सुखी । अत्रोच्यते ।
सुखेष्वस्थापना सैव राग आग्रहलक्षणः । सा चास्ति राग एवास्तीत्येतत् पूर्वं विवेचितं ।। ८३६ ।।
यदि चात्मनि विरागः कस्य स विरागः । नेदानीमस्ति यो विरज्यते । अन्योह्यन्य
स्तत्र विरक्तः भवति । स एव चेदविरक्तस्वभावः स न विरक्तो भवति । अत्रोच्यते ।
नात्मा आत्मनि(? किं यथास्ति स विरज्यते । न तथा न यथा सोस्ति तथापि न विरज्यते ।। ८३७ ।।
नहि तस्यान्यथाभावो नाप्यन्यस्य तथा स्थितिः । सर्वात्मनैकदेशेन सर्वथा दुर्घटं ततः ।। ८३८ ।।
एकस्य नैकदेशोस्ति नैकदेशोस्त्यभिन्नता । यस्यैकदेशः सोन्यः स्यात्तथासत्यनवस्थितिः ।। ८३९ ।।
स्यादनन्यः कथं चिच्चेत्तथाप्यस्त्वनवस्थितिः । अपरापरकल्पानां तत्रापरिसमाप्तितः ।। ८४० ।।
तस्मादात्मैव तेन परित्यक्तव्यो यथा त्यजत्यसावात्मानं तथा व्यर्था दुःखभावना ।
येनाप्याकारेण न परित्यजति तथापि व्यर्था दुःखभावना वैराग्यं कर्तुमशक्यत्वात् । अथवा ।
आत्मन्यपि विरागश्चेन्नेदानीं यो विरज्यते ।। ८४१ ।।
यत्र त्यजत्यसौ तं यथात्मानमतोऽभावत् त्यागस्य व्यर्थदुःखभावना । न दुःखभावनार्था
त्यागात् समर्था । न खलु विरागस्यास्य कारणं । यथात्मनस्तथात्मीयस्यापि । ततो
न तादृशा विरागेण मुक्तो भवति । इतोपि व्यर्था दुःखभावना । यतः ।
दुःखभावनयाप्येष दुःखमेव विभावयेत् ।। २३६ ।।
प्रत्यक्षं पूर्वमपि तत्तथापि न विरागवान् ।
