Pramāṇavārttikālaṅkāra

(१) अविसंवादि ज्ञानं प्रमाणं

नमोबुद्धाय ।

अत्र भगवतो हेतुफलसम्पत्त्या प्रमाणभूतत्वेन स्तोत्राभिधानं शास्त्रादौ शास्त्रार्थत्वात् ।
भगवानेव हि प्रमाणभूतोऽस्मिन् प्रसाध्यते ।

तत्र हेतुराशयप्रयोगसम्पत् सांव्यवहारिकप्रमाणापेक्षया । आशयो जगद्धितैषिता (।)
प्रयोगो जगच्छासनात् शास्तृत्वं (।) फलं स्वपरार्थसम्पत् । स्वार्थसम्पत् सुगतत्वेन त्रिविध
मर्थमुपादाय । प्रशस्तत्वं स्वरूपवत् । अपुनरावृत्त्यर्थं सुनष्टज्वरवत् । निःशेषार्थं सुपूर्ण
घटवत् (।) परार्थसम्पत् जगत्तारणात् तायित्वं । सन्तानार्थञ्चापरिनिर्व्वाणधर्म्मत्वात् ।
एवम्भूतं भगवन्तं प्रणम्य प्रमाणसिद्धिर्विधीयते । प्रमाणाधीनो हि प्रमेयाधिगमो
भगवानेव च प्रमाणं । प्रमाणलक्षणसद्भावात् । प्रमीयतेऽनेनेति प्रमाणम् ।

तत्र सामान्येन प्रमाणलक्षणं निर्दिशति ।

ज्ञानं प्रमाणन्तत्र सति प्रमितिसिद्धेः । अविसम्वादि2 (।) विसम्वादे सति विपर्ययात्
इन्द्रियार्थसंयोगादयो हि विसम्वादविविक्तज्ञानोपलक्षिता एव तत्त्वं प्रतिलभन्ते । अविसम्वा
दार्थी हि सर्व्वः प्रमाणान्वेषणप्रयुक्तः ।

ननु (अ) विसम्वादित्वं 3 तस्य साधनज्ञानस्य स्वरूपमेव । तस्मिँश्च स्वरूपेण
ज्ञायमाने ज्ञातमेव तदिति किं परीक्ष्यते । अथ न स्वरूपसम्वेदनं (।) तदा प्रमाणमेव
नास्तीत्यापतितं । न चायं पक्षः क्षमो भवतामिति ।

तदसत् । न स्वरूपमेव ज्ञानस्य प्रामाण्यं सम्वादित्वम्वा (।) अपि तु (।)

p4

न खलु ज्ञानस्वरूपमात्रावगताविदं प्रमाणमिति भवति । किन्तर्हि (।) अर्थस्य
दाहपाकादेः क्रियानिष्पत्तिस्तस्याः स्थितिरविचलनविसम्वादनं व्यवस्था वा । सा चार्थ
क्रिया भाविनी न तत्काले (।) ततस्तत्सम्बन्धो न स्वरूपसम्वेदनमात्रावधृतः ।

ननु तत्सम्बन्धिता स्वरूपमेव (नास्ति ।) तत् कथं न स्वरूपसम्वेदनमात्रावधारणं ।

नैतदस्ति (।)

कथं तर्हि प्रवर्त्तनाकाले तज्ज्ञानं । एतदुत्तरत्र वक्ष्यामः । यद्यर्थक्रियाधिगमे पूर्वकं
प्रमाणं (।) सोप्यर्थक्रियाधिगमः प्रमाणमप्रमाणम्वा । अप्रमाणेनार्थक्रियाधिगमाभावात्
प्रमाणन्तत् । ततस्ततोप्यर्थक्रियाधिगमः परान्वेषणीय इत्यनवस्था ।

नेदं साधीयः ।

यत्रार्थक्रियास्थितिरपरोपकल्पिता तद् यावत् प्रमाणं (।) यत्र तु स्वतस्तदैवार्थ
क्रियानुभवः (।) तत् सुतरामेव प्रमाणं (।) अर्थक्रियास्थितिरविसम्वादनमिति सामान्ये
नाभिधानात् ।

ननु दाहपाकाद्यर्थक्रियेयं स्वप्नेप्पि सम्भवति पीतस(? श)ङ्खादिज्ञाने च (।) शब्द
विषये तु ज्ञाने न दाहपाकाद्यर्थक्रिया स्वतः परतश्चार्थक्रियाभावात् । तस्मादबाधितो बोधः
प्रमाणमिति युक्तं ।

तदप्ययुक्तं यतः ।

शब्दविषयं ज्ञानं शाब्दं । अपिशब्दादन्यत्रापि । अयमर्थः (।)

स्वरूपबोधमात्रेण4 सर्वं ज्ञानं भवेत् प्रमा । अथावाधितबोधत्वात् स्वप्नादावपि किन्न तत् ।। ५ ।।

बोधमात्रसंगमो हि स्वप्नेतरप्रत्ययसम्भवी समान एव सर्व्वत्र । (स हि) 5 न
पुरुषार्थस्य साधकः । अथाबाधितबोधत्वं तदपि समानमेव । जाग्रत्प्रत्ययेन बाधमानता चेत् ।
कोयं बाधो नाम ।

न तावज्ज्ञानान्तरेणाभावः स्वप्नज्ञानस्यान्यस्य वा केनचित् क्रियते । तत्काले तस्य
स्वयमेव नाशात् । न चाक्षिनिमीलनान्नष्टे ज्ञाने बाध्यता प्रतीयते । अन्येन नहि ज्ञानेन

5

तस्य विषयापहारोऽसत्ताज्ञापनलक्षणो बाधः । न च स्वविषये प्रवृत्तमन्यविषयपहारं रच
यितुमलं । स्वविषय (ज्ञान) 6 स्वविषयस्य रूपसाधनं हि ज्ञानानां धर्म्मः । परविषयापहरणन्तु
नराधिपधर्म्मः ।

कथन्तर्हि बाध्यबाधकभावः । न कथञ्चित् । अत एवाबाधितत्वं प्रमाणत्वं ।
तस्माद् यत्रार्थक्रिया नास्ति तदप्रमाणं ।

व्यवहारमात्रमेवेदं स्वप्नास्वप्नभेदो नाम । तथा प्रमाणाप्रमाणभेद इति हि वक्ष्यते ।
न चासावर्थक्रियास्थितिरविचलितत्वाभावात् । भावनामात्रावसायतार्थक्रिया स्वप्ने । न
तत्र परितोषः । अबाधितत्वे त्वनवस्थैव । प्रथममबाधनं सर्वत्रैव । तदुत्तरकालमबाधने (।)
तत्राप्युत्तरकालमबाधनमिति कुतः ।

पीतसं (? शं)खादिविज्ञानन्तु 7 न प्रमाणमेव । तथार्थक्रियावाप्तेरभावात् ।
संस्थानमात्रार्थक्रियाप्रसिद्धावन्यदेव ज्ञानं प्रमाणमनुमानं (।) तथा हि (।)

प्रतिभास8 एवम्भूतो यः स न संस्थानवर्जितः । एवमन्यत्र दृष्टत्वादनुमानं तथा च तत् ।।

येन न कदाचिद् व्यभिचार उपलब्धः स यथाभिप्रेते विसम्वादाद् विसम्वाद्यत एव ।
यस्तु व्यभिचारसम्वेदी स विचार्य प्रवर्त्तते (।) संस्थानमात्रन्तावत् प्राप्यते । परत्र सन्देहो
विपर्ययो वा (।) ततोऽनुमानं संस्थाने । संशयः परत्रेति प्रत्ययद्वयमेतत् प्रमाणमप्रमाणं च ।

अनेन मणिप्रभायां मणिज्ञानं व्याख्यातं । तथा च वक्ष्यामः ।

अथ केन द्वयमेतदिति प्रतीयते । एतदपि वक्ष्यामः । शब्दविषयन्तु ज्ञानमभिप्राय
निवेदनात् प्रमाणं । अभिप्रेतार्थक्रियास्वरूपनिवेदनमेव सम्वादनं ।

न खलु स्वरूपसम्वेदनादपरमत्रार्थक्रियाज्ञानं 9 क्वचिदुपलभ्यते । रूपादयो हि
स्वस्वरूपसम्वेदनपरा एव (।) न तद्विषयः प्रत्ययः परत्र प्रमाणं । तत्स्वरूपः सम्वेदनमात्र
कञ्च सर्व्वत्र ज्ञाने समानमिति न सांव्यवहारिकप्रमाणावतारः ।

भाव्यर्थविषयान्तरप्राप्त्यर्था हि प्रमाणाप्रमाणान्वेषणापरः10 । यथा च भिन्नो विषय
स्पर्शादिकः11 न रूपादिस्वरूपग्रहणेऽन्तर्याति तथा भाविस्वरूपमपि परमार्थंतः । अध्यारोपेण
तु तदेकता विषयान्तरस्यापि । ततस्तद्‌द्वारेण सम्वादनमुक्तं ज्ञाने12 । यत्र तु तदेवार्थक्रिया
तत्राविवाद एव । तत्र भाविस्वरूपे तत्कारणत्वेनैकतारोपः । परत्र तु स्पर्शादौ तदेकसाम
p6 ग्र्यधीनत्वेनेति न विशेषः । यत्र तु अभिमतार्थक्रिया 13 यथा14 जलग्राहिविज्ञानात् मरीचि
कार्थक्रियावाप्तिस्तदप्रमाणमेव । अत एवाह । शाब्देप्यभिप्रायनिवेदनाद् (।)

अन्यत्रापि चित्रादौ (।) तथा च घटज्ञाने पटप्राप्तौ शुक्तिकायाञ्च रजतज्ञानपरम्प
रायामपि न प्रमाणता (। अ) भिप्रायाविसम्वादाभावात् ।

नेति प्रत्ययबुद्ध्या चेत् बाधकं किंचिदिष्यते । स एव प्रत्ययोनेति प्रमाणाद भेद 16 आगतः ।। १४ ।।

अभा(वो) हि स्वरूपेण प्रतीयते । स्वरूपञ्चाभावस्य न घटादिसम्बन्धितया
प्रतीयते । प्रतीयमाने हि घटे न तत्सम्बन्धिता (ऽ) भावस्य । तदाऽभावाभावात् ।
नहि जीवत एव देवदत्तस्य मरणं । अप्रतीयमानें (न)तु घटेन सम्बिन्धिता (ऽ) भावस्य न
शक्या ग्रहीतुं ।

अथ कार्यकारणभाववत् प्रतीतिः । कारणे सति पश्चात् कार्यं भवति (।) तदनन्तरं
तस्योपलब्धिक्रमेण स्वरूप-प्रतिपत्तौ कार्यकारणसम्बन्धपरिग्रहः एवं भावे सत्यभावो(ऽ)भावे
च सति भाव इति भवति सम्बन्धप्रतिपत्तिः ।

तदप्यसत् । यतः ।

किञ्च (।)

देशस्य शून्यता या तु तस्याः सर्वत्र तुल्यता । प्रागभावादिभेदस्य17 तत्रात्यन्तमसम्भवः ।। १९ ।।

7

केवलग्रहणेध्यक्षे 19 विसम्वादस्य सम्भवः । ततः प्रत्यक्षमेवेदमन्यथानुपलम्भनं ।। ३० ।।

अभावप्रतीतिं विना न केवलप्रतीतिरित चेत् । केवलप्रतीतिम्विना नाभावप्रतीति
रिति समानं । अभावो वा केवलः कथमभावान्तरम्विना20 (।) तत्राप्यभावकल्पनेऽनवस्था ।
स एव स्मर्यमाणपदार्थापेक्षोऽनुपलम्भोऽभावसाधनः प्रत्यक्षः प्रत्ययः । अभावव्यहारस्तु
वासनानुरोधात् क्वचिदेव भवति नान्यत्रेति विभागः ।

तस्माद् यथा जाग्रत्प्रत्ययः स्वप्नप्रत्यस्य बाधकस्तथा विपर्ययोऽपि केवलग्रहणादिति
न्याय एषः । तस्माच्छाब्देऽप्यभिप्रायनिवेदनात् प्रामाण्यमिति निराकृतमेतत् (।)

श्रोत्रधीश्चाप्रमाणं स्यादितरा(न)भिसङ्गतेः ।

ननु प्रमाणभूतेन भगवता कोऽर्थः (व्यावहारिक)प्रमाणादेव सर्व्वपुरुषार्थसिद्धेः ।

नैतदस्ति (।)

न तावत् प्रत्यक्षं परलोकादौ प्रवर्त्तते । तस्य स्वरूपमात्रग्रहणादिति प्रतिपादयिष्यते ।
अनुमानन्तु सम्बन्धग्रहणमन्तरेण नास्ति । न च सम्बन्धो व्याप्यसर्वविदा ग्रहीतुं शक्यः ।
स्वरूपसम्वेदननिष्ठेन हि प्रत्यक्षात्मना न सम्बन्धग्रहणम् (।) अनुमानेनैव सम्बन्धग्रहणे
इतरेतराश्रयणदोषः । संव्यवहारमात्रेण तु21 प्रत्यक्षानुमाने प्रमाणं सर्व्वज्ञसाधनानुगुणत्वेनैव
नान्यथेति । पश्चादेतत् प्रतिपादयिष्यते । (१)

ननु यदि नाम प्रमाणं परलोकादौ प्रत्यक्षानुमानलक्षणं न प्रवर्त्तते । तस्य स्वरूप
विषयत्वादन्‌मानस्य च सम्बन्धग्रहणसापेक्षत्वात् । शास्त्रन्तु नैवमिति तत एव समीहितसद्धिः ।
किम्भगवान् प्रमाणभूतः प्रसाध्यते ।

अत्रोच्यते ।

शब्दस्य हि नापौरुषेयतेति पश्चात् प्रतिपादयिष्यते । पौरुषेयता तु स्यात् । तत्र च
वक्तुर्व्यापारो विवक्षा (।) वक्ता विवक्षिता । विवक्षाया विषयो योर्थः श्रोतृबुद्धौ
प्रकशते (।) प्रमाण्यन्तत्रैव शब्दस्य तत्रैव च व्यापारः शब्दस्य (।) अन्यथान्यथा विवक्षित
मन्यथा प्रतिपादयतीत्यप्रेक्षापूर्वकारी स्यात् । तथा च सुतरामेवाप्रामाण्यं (।) स च
विवक्षिता न सर्व्वः सर्ववेदी । अन्यथा परस्परविरुद्धता शास्त्राणां न स्यात् । न च
परस्परविरुद्धोर्थोनुष्ठातुं शक्यः । यथानुष्ठानमात्रार्थसिद्धौ व्यर्थतया प्रमाणमलं शास्त्रस्य ।
स्वमनीषिकानुष्ठानेपि फलसिद्धिप्रसङ्गात् ।

p8

तस्माद् वक्तृव्यापारविषये22 शब्दस्य प्रामाण्यं नार्थतत्त्वनिबन्धनं । यदि वक्ता न
सर्वज्ञः । अपौरुषेयेपि योर्थो बुद्धौ प्रकाशते यदा स्वयमेवार्थं प्रतिपद्यते । यदा तु व्याख्यातु
स्तदा वक्तृव्यापारविषयो व्याख्यातैव वक्ता । यश्च बुद्धावर्थः प्रतिभाति न स एवार्थः23 ।
अन्यथा सकलसमीहितार्थसिद्धेर्न्न 24 कश्चिदनुष्ठानार्थी भवेत् । अनुष्ठेयतयैव तस्यार्थस्य
प्रतिपादनान्नैवमिति चेत् । स तर्हि तदा स्वरूपेण नास्ति (इति) न तस्य प्रतिपत्तिः ।
अन्यप्रतिपत्तौ सम्बन्धाभावात् सन्देह एव । ततश्च योर्थः प्रतीयते स सिद्ध एव न तदर्थी
प्रवर्त्तते । यदर्थी च न स प्रतिपन्न इति नार्थतत्त्वनिबन्धनं प्रामाण्यं ।