catuścatvāriṃśattamo+adhyāyaḥ /
Su.1.44.1 athāto virecanadravyavikalpavijñānīyamadhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ //
Su.1.44.2 yathovāca bhagavān dhanvantariḥ //
Su.1.44.3ab aruṇābhaṃ trivṛnmūlaṃ śreṣṭhaṃ mūlavirecane /
Su.1.44.3cd pradhānaṃ tilvakastvakṣu phaleṣvapi harītakī //
Su.1.44.4ab taileṣveraṇḍajaṃ tailaṃ svarase kāravellikā /
Su.1.44.4cd sudhāpayaḥ payaḥsūktamiti prādhānyasaṃgrahaḥ /
Su.1.44.4ef teṣāṃ vidhānaṃ vakṣyāmi yathāvadanupūrvaśaḥ //
Su.1.44.5ab vairecanadravyarasānupītaṃ mūlaṃ mahattraivṛtamastadoṣam /
Su.1.44.5cd cūrṇīkṛtam saindhavanāgarāḍhyamamlaiḥ pibenmārutarogajuṣṭaḥ //
Su.1.44.6ab ikṣorvikārairmadhurai rasaistat paitte gade kṣīrayutaṃ pibecca /
Su.1.44.6cd guḍūcyariṣṭatriphalārasena savyoṣamūtraṃ kaphaje pibettat //
Su.1.44.7ab trivarṇakatryūṣaṇayuktametadguḍena lihyādanavena cūrṇam /
Su.1.44.7cd prasthe ca tanmūlarasasya dattvā tanmūlakalkaṃ kuḍavapramāṇam //
Su.1.44.8ab karṣonmite saindhanāgare ca vipācya kalkīkṛtametadadyāt /
Su.1.44.8cd tatkalkabhāgaḥ samahauṣadhārdhaḥ sasaindhavo mūtrayutaśca peyaḥ //
Su.1.44.9ab samāstrivṛnnāgarakābhayāḥ syurbhāgārdhakaṃ pūgaphalaṃ supakvam /
Su.1.44.9cd viḍaṅgasāro maricaṃ sadāru yogaḥ sasindhūdbhavamūtrayuktaḥ //
Su.1.44.10ab virecanadravyabhavaṃ tu cūrṇaṃ rasena teṣāṃ bhiṣajā vimṛdya /
Su.1.44.10cd tanmūlasiddhena ca sarpiṣā+āktaṃ sevyaṃ tadājye guṭikīkṛtaṃ ca //
Su.1.44.11ab guḍe ca pākābhimukhe nidhāya cūrṇīkṛtaṃ samyagidaṃ vipācya /
Su.1.44.11cd śītaṃ trijātāktamatho vimṛdya yogānurūpā guṭikāḥ prayogyāḥ //
Su.1.44.12ab vairekīyadravyacūrṇasya bhāgaṃ siddhaṃ sārdhaṃ kvāthabhāgaiścaturbhiḥ /
Su.1.44.12cd āmṛdnīyāt sarpiṣā tacchṛtena tatkvāthoṣmasveditaṃ sāmitaṃ ca //
Su.1.44.13ab pākaprāpte phāṇite cūrṇitaṃ tat kṣiptaṃ pakvaṃ cāvatārya prayatnāt /
Su.1.44.13cd śītībhūtā modakā hṛdyagandhāḥ kāryāstvete bhakṣyakalpāḥ samāsāt //
Su.1.44.14ab rasena teṣāṃ paribhāvya mudgān yūṣaḥ sasindhūdbhavasarpiriṣṭaḥ /
Su.1.44.14cd vairecane+anyairapi vaidalaiḥ syādevaṃ vidadhyādvamanauṣadhaiśca //
Su.1.44.15ab bhittvā dvidhekṣuṃ parilipya kalkaistribhaṇḍijātaiḥ pratibadhya rajjvā /
Su.1.44.15cd pakvaṃ ca samyak puṭapākayuktyā khādettu taṃ pittagadī suśītam //
Su.1.44.16ab sitājagandhātvakkṣīrīvidārītrivṛtāḥ samāḥ /
Su.1.44.16cd lihyānmadhughṛtābhyāṃ tu tṛḍdāhajvaraśāntaye //
Su.1.44.17ab śarkarākṣaudrasaṃyuktaṃ trivṛccūrṇāvacūrṇitam /
Su.1.44.17cd recanaṃ sukumārāṇāṃ tvakpatramaricāṃśakam //
Su.1.44.18ab pacellehaṃ sitākṣaudrapalārdhakuḍavānvitam /
Su.1.44.18cd trivṛccūrṇayutaṃ śītaṃ pittaghnaṃ tadvirecanam //
Su.1.44.19ab trivṛcchyāmākṣāraśuṇṭhīpippalīrmadhunā+āpnuyāt /
Su.1.44.19cd sarvaśleṣmavikārāṇāṃ śreṣṭhametadvirecanam //
Su.1.44.20ab bījāḍhyapathyākāśmaryadhātrīdāḍimakolajān /
Su.1.44.20cd tailabhṛṣṭān rasānamlaphalairāvāpya sādhayet //
Su.1.44.21ab ghanībhūtaṃ trisaugandhyaṃ trivṛtkṣaudrasamanvitam /
Su.1.44.21cd lehyametatkaphaprāyaiḥ sukumārairvirecanam //
Su.1.44.22ab nīlītulyaṃ tvagelaṃ ca taistrivṛtsasitopalā /
Su.1.44.22cd cūrṇaṃ saṃtarpaṇaṃ kṣaudraphalāmlaṃ sannipātanut //
Su.1.44.23ab trivṛcchyāmāsitākṛṣṇātriphalāmākṣikaiḥ samaiḥ /
Su.1.44.23cd modakāḥ sannipātordhvaraktapittajvarāpahāḥ //
Su.1.44.24ab trivṛdbhāgāstrayaḥ proktāstriphalā tatsamā tathā /
Su.1.44.24cd kṣārakṛṣṇāviḍaṅgāni saṃcūrṇya madhusarpiṣā //
Su.1.44.25ab lihyādguḍena guṭikāḥ kṛtvā vā+apyatha bhakṣayet /
Su.1.44.25cd kaphavātakṛtān gulmān plīhodarahalīmakān //
Su.1.44.26ab hantyanyānapi cāpyetannirapāyaṃ virecanam /
Su.1.44.26cd cūrṇaṃ śyāmātrivṛnnīlī kaṭvī mustā durālabhā //
Su.1.44.27ab cavyendrabījaṃ triphalā sarpirmāṃsarasāmbubhiḥ /
Su.1.44.27cd pītaṃ virecanaṃ taddhi rūkṣāṇāmapi śasyate //
Su.1.44.28ab vairecanikaniḥkvāthabhāgāḥ śītāstrayo matāḥ /
Su.1.44.28cd dvau phāṇitasya taccāpi punaragnāvadhiśrayet //
Su.1.44.29ab tat sādhusiddhaṃ vijñāya śītaṃ kṛtvā nidhāpayet /
Su.1.44.29cd kalase kṛtasaṃskāre vibhajyartū himāhimau //
Su.1.44.30ab māsādūrdhvaṃ jātarasaṃ madhugandhaṃ varāsavam /
Su.1.44.30cd pibedasāveva vidhiḥ kṣāramūtrāsaveṣvapi //
Su.1.44.31ab vairecanikamūlāṇāṃ kvāthe māṣān subhāvitān /
Su.1.44.31cd sudhautāṃstatkaṣāyeṇa śālīnāṃ cāpi taṇḍulān //
Su.1.44.32ab avakṣudyaikataḥ piṇḍān kṛtvā śuṣkān sucūrṇitān /
Su.1.44.32cd śālitaṇḍulacūrṇaṃ ca tatkaṣāyoṣmasādhitam //
Su.1.44.33ab tasya piṣṭasya bhāgāṃstrīn kiṇvabhāgavimiśritān /
Su.1.44.33cd maṇḍodakārthe kvāthaṃ ca dadyāttatsarvamekataḥ //
Su.1.44.34ab nidadhyātkalase tāṃ tu surāṃ jātarasāṃ pibet /
Su.1.44.34cd eṣa eva surākalpo vamaneṣvapi kīrtitaḥ //
Su.1.44.35ab mūlāni trivṛdādīnāṃ prathamasya gaṇasya ca /
Su.1.44.35cd mahataḥ pañcamūlasya mūrvāśārṅgaṣṭayorapi //
Su.1.44.36ab sudhāṃ haimavatīṃ caiva triphalātiviṣe vacām /
Su.1.44.36cd saṃhṛtyaitāni bhāgau dvau kārayedekametayoḥ //
Su.1.44.37ab kuryānniḥkvāthamekasminnekasmiṃścūrṇameva tu /
Su.1.44.37cd kṣuṇṇāṃstasmiṃstu niḥkvāthe bhāvayedbahuśo yavān //
Su.1.44.38ab śuṣkāṇāṃ mṛdubhṛṣṭānāṃ teṣāṃ bhāgāstrayo matāḥ /
Su.1.44.38cd caturthaṃ bhāgamāvāpya cūrṇānāmanu(ā.tra)kīrtitam //
Su.1.44.39ab prakṣipya kalase samyak samastaṃ tadanantaram /
Su.1.44.39cd teṣāmeva kaṣāyeṇa śītalena suyojitam //
Su.1.44.40ab pūrvavatsannidadhyāttu jñeyaṃ sauvīrakaṃ hi tat /
Su.1.44.40cd pūrvoktaṃ vargamāhṛtya dvidhā kṛtvaikametayoḥ //
Su.1.44.41ab bhāgaṃ saṃkṣudya saṃsṛjya yavaiḥ sthālyāmadhiśrayet /
Su.1.44.41cd ajaśṛṅgyāḥ kaṣāyeṇa tamabhyāsicya sādhayet //
Su.1.44.42ab susiddhāṃścāvatāryaitānauṣadhibhyo vivecayet /
Su.1.44.42cd vimṛdya satuṣān samyak tatastān pūrvavanmitān //
Su.1.44.43ab pūrvoktauṣadhabhāgasya cūrṇaṃ dattvā tu pūrvavat /
Su.1.44.43cd tenaiva saha yūṣeṇa kalase pūrvavatkṣipet //
Su.1.44.44ab jñātvā jātarasaṃ cāpi tattuṣodakamādiśet /
Su.1.44.44cd tuṣāmbusauvīrakayorvidhireṣa prakīrtitaḥ //
Su.1.44.45ab ṣaḍrātrāt saptarātrādvā te ca peye prakīrtite /
Su.1.44.45cd vairecaneṣu sarveṣu trivṛnmūlavidhiḥ smṛtaḥ //
Su.1.44.46ab dantīdravantyormūlāni viśeṣānmṛtkuśāntare /
Su.1.44.46cd pippalīkṣaudrayutkāni svinnānyuddhṛtya śoṣayet //
Su.1.44.47ab tatastrivṛdvidhānena yojayecchleṣmapittayoḥ /
Su.1.44.47cd tayoḥ kalkakaṣāyābhyāṃ cakratailaṃ vipācayet //
Su.1.44.48ab sarpiśca pakvaṃ vīsarpakakṣādāhālajīrjayet /
Su.1.44.48cd mehagulmānilaśleṣmavibandhāṃstailameva ca //
Su.1.44.49ab catuḥsnehaṃ śakṛcchukravātasaṃrodhajā rujaḥ /
Su.1.44.49cd dantīdravantīmaricakanakāhvayavāsakaiḥ //
Su.1.44.50ab viśvabheṣajamṛdvīkācitrakairmūtrabhāvitam /
Su.1.44.50cd saptāhaṃ sarpiṣā cūrṇaṃ yojyametadvirecanam //
Su.1.44.51ab jīrṇe santarpaṇaṃ kṣaudraṃ pittaśleṣmarujāpaham /
Su.1.44.51cd ajīrṇapārśvarukpāṇḍuplīhodaranibarhaṇam //
Su.1.44.52ab guḍasyāṣṭapale pathyā viṃśatiḥ syuḥ palaṃ palam /
Su.1.44.52cd dantīcitrakayoḥ karṣau pippalītrivṛtordaśa //
Su.1.44.53ab kṛtvaitānmodakānekaṃ daśame daśame+ahani /
Su.1.44.53cd tataḥ khādeduṣṇatoyasevī niryantraṇāstvime //
Su.1.44.54ab doṣaghnā grahaṇīpāṇḍurogārśaḥkuṣṭhanāśanāḥ /
Su.1.44.54cd vyoṣaṃ trijātakaṃ mustā viḍaṅgāmalake tathā //
Su.1.44.55ab navaitāni samāṃśāni trivṛdaṣṭaguṇāni vai /
Su.1.44.55cd ślakṣṇacūrṇīkṛtānīha dantībhāgadvayaṃ tathā //
Su.1.44.56ab sarvāṇi cūrṇitānīha gālitāni vimiśrayet /
Su.1.44.56cd ṣaḍbhiśca śarkarābhāgairīṣatsaindhavamākṣikaiḥ //
Su.1.44.57ab piṇḍitam bhakṣayitvā tu tataḥ śītāmbu pāyayet /
Su.1.44.57cd bastiruktṛḍjvaracchardiśoṣapāṇḍubhramāpaham //
Su.1.44.58ab niryantraṇamidaṃ sarvaṃ viṣaghnaṃ tu virecanam /
Su.1.44.58cd rivṛdaṣṭakasaṃjño+ayaṃ praśastaḥ pittarogiṇām //
Su.1.44.59ab bhakṣyaḥ kṣīrānupāno vā pittaśleṣmāturairnaraiḥ /
Su.1.44.59cd bhakṣyarūpasadharmatvādāḍhyeṣveva vidhīyate //
Su.1.44.60ab tilvaksya tvacaṃ bāhyāmantarvalkavivarjitām /
Su.1.44.60cd cūrṇayitvā tu dvau bhāgau tatkaṣāyeṇa gālayet //
Su.1.44.61ab tṛtīyaṃ bhāvitaṃ tena bhāgaṃ śuṣkaṃ tu bhāvitam /
Su.1.44.61cd daśamūlīkaṣāyeṇa trivṛdvatsaṃprayojayet //
Su.1.44.62ab vidhānaṃ tvakṣu nirdiṣṭaṃ phalānāmatha vakṣyate /
Su.1.44.62cd harītakyāḥ phalaṃ tvasthivimuktaṃ doṣavarjitam //
Su.1.44.63ab yojyaṃ trivṛdvidhānena sarvavyādhinibarhaṇam /
Su.1.44.63cd rasāyanaṃ paraṃ medhyaṃ duṣṭāntarvraṇaśodhanam //
Su.1.44.64ab harītakī viḍaṅgāni saindhavaṃ nāgaraṃ trivṛt /
Su.1.44.64cd maricāni ca tatsarvaṃ gomūtreṇa virecanam //
Su.1.44.65ab harītakī bhadradāru kuṣṭhaṃ pūgaphalaṃ tathā /
Su.1.44.65cd saindhavaṃ śṛṅgaveraṃ ca gomūtreṇa virecanam //
Su.1.44.66ab nīlinīphalacūrṇaṃ ca nāgarābhayayostathā /
Su.1.44.66cd lihyādguḍena salilaṃ paścāduṣṇaṃ pibennaraḥ //
Su.1.44.67ab pippalyādikaṣāyeṇa pibetpiṣṭāṃ harītakīm /
Su.1.44.67cd saindhavopahitāṃ sadya eṣa yogo virecayet //
Su.1.44.68ab harītakī bhakṣyamāṇā nāgareṇa guḍena vā /
Su.1.44.68cd saidhavopahitā vā+api sātatyenāgnidīpanī //
Su.1.44.69ab vātānulomanī vṛṣyā cendriyāṇāṃ prasādanī /
Su.1.44.69cd santarpaṇakṛtān rogān prāyo hanti harītakī //
Su.1.44.70ab śītamāmalakaṃ rūkṣaṃ pittamedaḥkaphāpaham /
Su.1.44.70cd bibhītakamanuṣṇaṃ tu kaphapittanibarhaṇam //
Su.1.44.71ab trīṇyapyamlakaṣāyāṇi satiktamadhurāṇi ca /
Su.1.44.71cd triphalā sarvarogaghnī tribhāgaghṛtamūrcchitā //
Su.1.44.72ab vayasaḥ sthāpanaṃ cāpi kuryāt saṃtatasevitā /
Su.1.44.72cd harītakīvidhānena phalānyevaṃ prayojayet //
Su.1.44.73ab virecanāni sarvāṇi viśeṣāccaturaṅgulāt /
Su.1.44.73cd phalaṃ kāle samuddhṛtya sikatāyāṃ nidhāpayet //
Su.1.44.74ab saptāhamātape śuṣkaṃ tato majjānamuddharet /
Su.1.44.74cd tailaṃ grāhyaṃ jale paktvā tilavadvā prapīḍya ca //
Su.1.44.75ab tasyopayogo bālānāṃ yāvadvarṣāṇi dvādaśa /
Su.1.44.75cd lihyāderaṇḍatailena kuṣṭhatrikaṭukānvitam //
Su.1.44.76ab sukhodakaṃ cānupibedeṣa yogo virecayet /
Su.1.44.76cd eraṇḍatailaṃ triphalākvāthena triguṇena tu //
Su.1.44.77ab yuktaṃ pītaṃ tathā kṣīrarasābhyāṃ tu virecayet /
Su.1.44.77cd bālavṛddhakṣatakṣīṇasukumāreṣu yojitam //
Su.1.44.78ab phalānāṃ vidhiruddiṣṭaḥ kṣīrāṇāṃ śṛṇu suśruta /
Su.1.44.78cd virecanānāṃ tīkṣṇānāṃ payaḥ saudhaṃ paraṃ matam //
Su.1.44.79ab ajñaprayuktaṃ taddhanti viṣavat karmavibhramāt /
Su.1.44.79cd vijānatā prayuktaṃ tu mahāntamapi saṃcayam //
Su.1.44.80ab bhinattyāśveva doṣāṇāṃ rogān hanti ca dustarān /
Su.1.44.80cd mahatyāḥ pañcamūlyāstu bṛhatyoścaikaśaḥ pṛthak //
Su.1.44.81ab kaṣāyaiḥ samabhāgaṃ tu tadaṅgārairviśoṣitam /
Su.1.44.81cd amlādimiḥ pūrvavattu prayojyaṃ kolasaṃmitam //
Su.1.44.82ab mahāvṛkṣapayaḥ pītairyavāgūstaṇḍulaiḥ kṛtā /
Su.1.44.82cd pītā virecayatyāśu guḍenotkārikā kṛtā //
Su.1.44.83ab leho vā sādhitaḥ samyak snuhīkṣīrapayoghṛtaiḥ /
Su.1.44.83cd bhāvitāstu snuhīkṣīre pippalyo lavaṇānvitāḥ //
Su.1.44.84ab cūrṇaṃ kāmpillakaṃ vā+api tatpītaṃ guṭikīkṛtam /
Su.1.44.84cd saptalā śaṅkhinī dantī trivṛdāragvadhaṃ gavām //
Su.1.44.85ab mūtreṇāplāvya saptāhaṃ snuhīkṣīre tataḥ param /
Su.1.44.85cd kīrṇaṃ tenaiva cūrṇena mālyaṃ vasanameva ca //
Su.1.44.86ab āghrāyāvṛtya vā samyaṅnṛdukoṣṭho viricyate /
Su.1.44.86cd kṣīratvakadphalamūlānāṃ vidhānaiḥ parikīrtitaiḥ /
Su.1.44.86ef avekṣya samyagrogādīn yathāvadupayojayet //
Su.1.44.87ab trivṛcchāṇamitāstisrastisraśca triphalātvacaḥ /
Su.1.44.87cd viḍaṅgapippalīkṣaraśāṇāstisraśca cūrṇitāḥ //
Su.1.44.88ab lihyāt sarpirmadhubhyāṃ ca modakaṃ vā guḍena vā /
Su.1.44.88cd bhakṣayenniṣparīhārametacchreṣṭhaṃ virecanam //
Su.1.44.89ab gulmān plīhodaram kāsaṃ halīmakamarocakam /
Su.1.44.89cd kaphavātakṛtāṃścānyān vyādhīnetadvyapohati //
Su.1.44.90ab ghṛteṣu taileṣu payaḥsu cāpi madyeṣu mūtreṣu tathā raseṣu /
Su.1.44.90cd bhakṣyānnalehyeṣu ca teṣu teṣu virecanānyagramatirvidadhyāt //
Su.1.44.91ab kṣīraṃ rasaḥ kalkamatho kaṣāyaḥ śṛtaśca śītaśca tathaiva phāṇṭam /
Su.1.44.91cd kalpāh ṣaḍete khalu bheṣajānāṃ yathottaraṃ te laghavaḥ pradiṣṭāḥ //