atha pañcaviṃśo 'dhyāyaḥ |
AS.Utt.25.1 athāto mukharogavijñānīyaṃ nāmādhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Utt.25.2 mātsyamahiṣavārāhapiśitāmakamūlakam |
māṣasūpadadhikṣīraśuktekṣurasaphāṇitam ||
AS.Utt.25.3 avākśayyāṃ ca bhajato dviṣato dantadhāvanam |
dhūmacchardanagaṇḍūṣānucitaṃ ca sirāvyadham |
kruddhāḥ śleṣmolbaṇā doṣāḥ kurvantyantarmukhaṃ gadān ||
AS.Utt.25.4 tatra khaṇḍauṣṭha ityukto vātenauṣṭho dvidhākṛtaḥ ||
AS.Utt.25.5 oṣṭhakope tu pavanāt stabdhāvoṣṭhau mahārujau |
dālyete paripāṭyete paruṣāsitakarkaśau ||
AS.Utt.25.6 pittāttīkṣṇāsahau pītau sarṣapākṛtibhiścitau |
piṭakābhirbahukledāvāśupākau #
AS.Utt.25.7 kaphāt punaḥ |
śītāsahau gurū śūnau savarṇapiṭakācitau ||
AS.Utt.25.8 sannipātādanekābhau durgandhāsrāvapicchilau |
akasmānmlānasaṃśūnarujau viṣamapākinau ||
AS.Utt.25.9 raktopasṛṣṭau rudhiraṃ sravataḥ śoṇitaprabhau |
kharjūrasadṛśaṃ cātra kṣīṇe rakterbudaṃ bhavet ||
AS.Utt.25.10 māṃsapiṇḍopamau māṃsāt syātāṃ mūrcchatkṛmī kramāt ||
AS.Utt.25.11 tailābhaśvayathukledau sakaṇḍvau medasā mṛdū ||
AS.Utt.25.12 kṣatajāvavadīryete pāṭyete cāsakṛt punaḥ |
grathitau ca punaḥ syātāṃ kaṇḍūlau daśanacchadau ||
AS.Utt.25.13 jalabudbudavadvātakaphādoṣṭhe jalārbudam ||
AS.Utt.25.14 gaṇḍālajī sthiraḥ śopho gaṇḍe dāharujānvitaḥ ||
AS.Utt.25.15 vātāduṣṇāsahādantāḥ śītasparśādhikavyathāḥ |
dālyanta iva śūlena śītākhyo dālanaśca saḥ ||
AS.Utt.25.16 dantaharṣe pravātāmlaśītabhakṣākṣamā dvijāḥ |
bhavantyamlāśanenaiva sarujaścalitā iva ||
AS.Utt.25.17 dantabhede dvijāstodabhedaruksphuṭanānvitāḥ |
cālaśvaladbhirdaśanairbhakṣaṇādadhikavyathaiḥ ||
AS.Utt.25.18 karālastu karālānāṃ daśanānāṃ samudbhavaḥ ||
AS.Utt.25.19 dantodhikodhidantākhyaḥ sa coktaḥ khalavarddhanaḥ |
jāyamāne 'tirugdante jāte tatra tu śāmyati ||
AS.Utt.25.20 adhāvanānmalo dante kapho vā vātaśoṣitaḥ |
pūtigandhiḥ sthirībhūtaḥ śarkarā #
AS.Utt.25.21 sāpyupekṣitā |
śātayatyaṇuśo dantakapālāni kapālikā ||
AS.Utt.25.22 śyāvaḥ śyāvatvamāyāto raktapittānilairdvijaḥ |
AS.Utt.25.23 samūlaṃ dantamāśritya doṣairulbaṇamārutaiḥ |
śoṣite majjñi suṣire dantennamalapūrite ||
AS.Utt.25.24 pūtitvāt kṛmayaḥ sūkṣmā jāyante jāyate tataḥ |
ahetutīvrārtiśamaḥ sasaṃrambhositaścalaḥ |
pralūnaḥ pūyaraktasrut sa coktaḥ kṛmidantakaḥ ||
AS.Utt.25.25 śleṣmaraktena pūtīni vahantyasramahetukam |
śīryante dantamāṃsāni mṛduklinnāsitāni ca |
śītādosau #
AS.Utt.25.26 upakuśaḥ pākaḥ pittāsṛgudbhavaḥ |
dantamāṃsāni dahyante raktānyutsedhavantyataḥ ||
AS.Utt.25.27 kaṇḍūmanti sravantyasramādhmāyantesṛjisthite |
calā mandarujo dantāḥ pūtivaktraṃ ca jāyate ||
AS.Utt.25.28 dantayostriṣu vā śopho badarasthinibho ghanaḥ |
kaphāsrāttīvraruk śīghraṃ pacyate dantapuppuṭaḥ ||
AS.Utt.25.29 dantamāṃse malaiḥ sāsrairbāhyāntaḥ śvayathurguruḥ |
sarugdāhaḥ sravet bhinnaḥ pūyāsraṃ dantavidradhiḥ ||
AS.Utt.25.30 śvayathurdantamūleṣu rujāvānraktapittajaḥ |
lālāsrāvī sa suṣiro dantamāṃsapraśātanaḥ ||
AS.Utt.25.31 sa sannipātajvaravān sapūyarudhirasrutiḥ |
mahāsuṣira ityukto viśīrṇadvijabandhanaḥ ||
AS.Utt.25.32 dantānte kīlavacchopho hanukarṇarujākaraḥ |
pratihantyabhyavahṛtiṃ śleṣmaṇā sodhimāṃsakaḥ ||
AS.Utt.25.33 ghṛṣṭeṣu dantamāṃseṣu saṃrambho jāyate mahān |
yasmiṃścalanti dantāśca sa vidarbhobhighātajaḥ ||
AS.Utt.25.34 dantamāṃsāśritānrogān yaḥ sādhyānapyupekṣate |
antastasyāsravan doṣaḥ sūkṣmāṃ sañjanayedgatim |
pūyaṃ muhuḥ sā sravati tvaṅmāṃsāsthiprabhedinī ||
AS.Utt.25.35 tāḥ punaḥ pañca vijñeyā lakṣaṇaiḥ svairyathoditaiḥ ||
AS.Utt.25.36 śākapatrakharāsrastā sphuṭitā vātadūṣitā |
jihvā pittāt sadāhoṣā raktairmāṃsāṅkuraiścitā |
śālmalīkaṇṭakābhaistu kaphena bahalā guruḥ ||
AS.Utt.25.37 kaphapittādadhaḥ śopho jihvāstambhakṛdunnataḥ |
matsyagandhirbhavet pakvaḥ solaso māṃsaśātanaḥ ||
AS.Utt.25.38 prabandhane 'dho jihvāyāḥ śopho jihvāgrasannibhaḥ |
sāṅkuraḥ kaphapittāsrairlāloṣāstambhavān kharaḥ |
adhijihvaḥ sarukkaṇḍūvākyāhāravighātakṛt ||
AS.Utt.25.39 tādṛgevopajihvastu jihvāyā upari sthitaḥ ||
AS.Utt.25.40 tālumāṃsenilādduṣṭe piṭakāḥ sarujāḥ kharāḥ |
bahvyo ghanāsrāvayutāstāstālupiṭakāḥ smṛtāḥ ||
AS.Utt.25.41 tālumūle kaphātsāsrānmatsyabastinibho mṛduḥ |
pralambaḥ picchilaḥ śopho nāsayāhāramīrayan |
kaṇṭhoparodhatṛṭkāsavamikṛt galaśuṇḍikā ||
AS.Utt.25.42 tālumadhye niruṅmāṃsaṃ saṃhataṃ tālusaṃhatiḥ ||
AS.Utt.25.43 padmākṛtistālumadhye raktācchvayathurarbudam ||
AS.Utt.25.44 kacchapaḥ kacchapākāraściravṛddhiḥ kaphādaruk ||
AS.Utt.25.45 kolābhaḥ śleṣmamedobhyāṃ puppuṭo nīrujaḥ sthiraḥ ||
AS.Utt.25.46 pittena pākaḥ pākākhyaḥ pūyāsrāvī mahārujaḥ ||
AS.Utt.25.47 vātapittajvarāyāsaistāluśoṣastadāhvayaḥ ||
AS.Utt.25.48 jihvāprabandhajāḥ kaṇṭhe dāruṇā mārgarodhinaḥ |
māṃsāṅkurāḥ śīghracayā rohiṇī śīghrakāriṇī ||
AS.Utt.25.49 kaṇṭhāsyaśoṣakṛdvātāt sā hanuśrotrarukkarī |
pittājjvaroṣātṛṇmohakaṇṭhadhūmāyanānvitā ||
AS.Utt.25.50 kṣiprajā kṣiprapākātirāgiṇī sparśanāsahā |
kaphena picchilā pāṇḍurasṛjā sphoṭakācitā ||
AS.Utt.25.51 taptāṅgāranibhā karṇarukvarī pittajākṛtiḥ |
gambhīrapākā nicayāt sarvaliṅgasamanvitā ||
AS.Utt.25.52 doṣaiḥ kapholbaṇaiḥ śophaḥ kolavat grathitonnataḥ |
śūkakaṇṭakavat kaṇṭhe śālūko mārgarodhanaḥ ||
AS.Utt.25.53 vṛndo vṛttonnato dāhajvarakṛt galapārśvagaḥ ||
AS.Utt.25.54 hanusandhyāśritaḥ kaṇṭhe kārpāsīphalasannibhaḥ |
picchilo mandarukśophaḥ kaṭhinastuṇḍikerikā ||
AS.Utt.25.55 bāhyāntaḥśvavathurghoro galamārgārgalopamaḥ |
galaugho mūrddhagurutātandrālālājvarapradaḥ ||
AS.Utt.25.56 valayaṃ nātirukśophastadvadevāyatonnataḥ ||
AS.Utt.25.57 māṃsakīlo gale doṣairekonekothavālparuk |
kṛcchrochvāsobhyavahṛtiḥ pṛthumūlo gilāyukaḥ ||
AS.Utt.25.58 bhūrimāṃsākuṅravṛtā tīvratṛṅjvaramūrddharuk |
śataghnī nicitā vartiḥ śataghnīvātirukkarī ||
AS.Utt.25.59 vyāptasarvagalaḥ śīghrajanmapāko mahārujaḥ |
pūtipūyanibhāsnāvī śvayathurgalavidradhiḥ ||
AS.Utt.25.60 jihvāvasāne kaṇṭhādāvapākaṃ śvayathuṃ malāḥ |
janayanti sthiraṃ raktaṃ nīrujaṃ tadgalārbudam ||
AS.Utt.25.61 pavanaśleṣmamedobhirgalagaṇḍo bhavet bahiḥ |
varddhamānaḥ sa kālena muṣkavallambate niruk ||
AS.Utt.25.62 kṛṣṇāruṇo vā todāḍhyaḥ sa vātāt kṛṣṇarājimān |
vṛddhastālugale śoṣaṃ kuryācca virasāsyatām ||
AS.Utt.25.63 sthiraḥ savarṇaḥ kaṇḍūmān śītasparśo guruḥ kaphāt |
vṛddhastālugale lepaṃ kuryācca madhurāsyatām ||
AS.Utt.25.64 medasā śleṣmavaddhānivṛdhyoḥ sonuvidhīyate |
dehaṃ vṛddhasya kurute gale śabdaṃ svare 'lpatā ||
AS.Utt.25.65 śleṣmaruddhānilagatiḥ śuṣkakaṇṭho hatasvaraḥ |
tāmyan prasaktaṃ śvasiti yena sa svarahānilāt ||
AS.Utt.25.66 karoti vadanasyāntarvraṇān sarvasaro 'nilaḥ |
sañcāriṇo 'ruṇānrūkṣāno ṣṭhau tāmrau calatvacau ||
AS.Utt.25.67 jihvā śītāsahā gurvī sphuṭitā kaṇṭakācitā |
vivṛṇoti ca kṛcchreṇa mukhaṃ pāko mukhasya saḥ ||
AS.Utt.25.68 adhaḥ pratihato vāyurarśogulmakaphādibhiḥ |
yātyūrdhvaṃ vaktradaurgandhyaṃ kurvannūrdhvagudastu saḥ ||
AS.Utt.25.69 mukhasya pittaje pāke dāhoṣe tiktavaktratā |
kṣārokṣitakṣatasamā vraṇāstadvacca raktaje ||
AS.Utt.25.70 kvaphaje madhurāsyatvaṃ kaṇḍūmatpicchilā vraṇāḥ ||
AS.Utt.25.71 antaḥ kapolamāśritya śyāvapāṇḍu kaphorbudam |
kuryāttat ghaṭṭitaṃ chinnaṃ mṛditaṃ ca vivardhate ||
AS.Utt.25.72 mukhapāko bhavet sāsraiḥ sarvaiḥ sarvākṛtirmalaiḥ ||
AS.Utt.25.73 pūtyāsyatā ca taireva dantakāṣṭhādividviṣaḥ ||
AS.Utt.25.74 auṣṭhe gaṇḍe dvije mūle jihvāyāṃ tāluke gale |
vaktre sarvatra cetyuktā pañcasaptatirāmayāḥ ||
AS.Utt.25.75 ekādaśaiko daśa ca trayodaśa tathā ca ṣaṭ |
aṣṭāvaṣṭādaśāṣṭau ca kramāt teṣvanupakramāḥ ||
AS.Utt.25.76 karālo māṃsaraktoṣṭhāvarbudāni jalādvinā |
kacchapastālupiṭakā galaughaḥ suṣiro mahān ||
AS.Utt.25.77 svaraghnordhvagudaśyāvaśataghnīvalayālasāḥ |
nāḍyoṣṭhakopau nicayādraktāt sarvaiśca rohiṇī ||
AS.Utt.25.78 daśane svarabhraṃśī kṛcchrocchavāso 'tivatsaraḥ |
yāpyastu harṣo bhedaśca śeṣān śastrauṣadhairjayet ||